رستم، پهلوانی از «عصر شکارگری» (فرضیه‌ای نو درباب خاست‌گاه اسطورة رستم)

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

بهزاد اتونی ¹

1 - 'گروه زبان و ادبیات فارسی ؛ دانشکده علوم انسانی ؛ دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی ( ره ) ؛ بروجرد

تاریخ دریافت : 1399/11/15 تاریخ پذیرش : 1401/01/31 تاریخ انتشار : 1401/05/01

کلید واژه: رستم, زال, پارینه‌سنگی, عصر شکار,

چکیده مقاله :

عصر شکارگری که تا ده هزارسال پیش رواج داشته و در دورة پارینه‌سنگی واقع بوده است، یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین اعصار بشر به شمار می‌آید که در آن، مردم به گردآوری غذا و شکارِ حیوانات مشغول بوده و هنوز با زرع و کشت آشنایی نداشتند. در این دوره، مردانی دلیر زندگی می‌کردند که با اتّکا به نیروی بدنی در نبردی دائمی با حیوانات و شرایط سختِ معاش به سر می‌بردند. عصر شکارگری، چهره‌های پهلوانیِ مخصوص به خود را داشته است که بعدها با ظهور ادوار تاریخی جدیدتر و با گذر ایام این چهره‌ها تا حدودی تغییر شکل داده و در این ادوار هضم شده‌اند؛ البته این سخن بدین معنی نیست که این چهره‌های پهلوانی به‌طور کامل از میان رفته‌اند، بل‌که نشانه‌ها و رگه‌های آنان را با توجه به سبک زندگی، نوع پوشش، دین و عاداتِ رفتاری‌شان می‌توان در اساطیر و حماسه‌های پهلوانی اخیر مشاهده کرد. نگارندة این جستار بر این باور است که احتمالاً رستم دستان -پهلوان حماسه‌های پارسی- با توجه به خُلق و خوی شکارگریش، و نیز پلنگینه‌پوشی و گُرزوری و ارتباط و سخن گفتنش با برخی حیوانات و پرستش خورشید و انجام اعمال شمنی توسط پدرش زال که همگی رفتارهایی مربوط به دوران شکارگری است، پهلوانی از عصر شکار است که توانسته پس از گذر از فراز و فرودهای ادوار تاریخی چهرة کهنِ خود را در حماسه‌های اسطوره‌ای پارسی تا حدّی حفظ کند.

چکیده انگلیسی:

Abstract:The hunting era current until ten thousand years ago belonged to the Paleolithic era is regarded as one of the most prominent periods of mankind in which people were busy gathering food and hunting animals and yet not familiarized with agriculture.  In this period lived courageous men who were in constant battle with animals.  Relying entirely on their physical strength they tried to earn a living under difficult circumstances.  The hunting era had the heroic characters of its own.  With the advent of newer historical periods and upon the passage of time these characters changed forms and melted within the eras, although not completely disappeared but their traces in accordance with the lifestyle, clothing, religion and behavioral traits could be observed in the mythologies and heroic epics of the recent past.  The writer of this article believes that it is probable that Rostam Dastan, the preeminent hero of the Persian epics due to his hunting temperament and his Palangina outfit, and heavy mace, his relationship and his speech with certain animals, worshipping sun, and  also with Zal’s carrying out shamanic practices which were all behaviors related to the hunting era, is a hero form that period who found his way to the mythological Persian epics after passing through numerous rise and fall in historical periods could well maintain his image in Persian mythological epics.

منابع و مأخذ:

• آدینه‌وند، مسعود؛ عادل‌فر، باقرعلی؛ امرایی، شمس‌الدین؛ بازوند، ستار. (1395). «تحلیل پدیدة شکار سلطنتی در عصر قاجار»، گنجینة اسناد، 104: صص 42-63.
  
• ­ آرمسترانگ، کارن. (1397). تاریخ مختصر اسطوره، ترجمة عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
  
• ­ آیدنلو، سجاد. ( 1378). «روی‌کردی دیگر به ببر بیان در شاهنامه»، نامه پارسی، شماره 15: صص 15-17.
  
• ­ اتونی، بهزاد؛ شریفیان، مهدی؛ اتونی، بهروز. (1397 الف) «بررسی تطبیقی عرفان شمنی و تصوف اسلامی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره 19: صص 7-26.
  
• اتونی، بهزاد؛ شریفیان، مهدی؛ اتونی، بهروز. (1397 ب) «نمادِ «مرکز» در کیهان­ شناسی اساطیری ایرانی و سنجش آن با کیهان­ شناسی یهودی»، پژوهش ­های ادیانی، دوره 6، شماره 12: صص 107-121.
  
• اردستانی رستمی، حمیدرضا (1396)، «تیشتر اوستا، رستم شاهنامه»، ارج خرد (جشن‌نامه استاد جلال خالقی مطلق)، به اهتمام فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی، تهران: مروارید: صص 55-80.
  
• ­ اسدی طوسی، ابونصر. (1354). گرشاسب‌نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران­: انتشارات طهوری.
  
• ­ الیاده، میرچا. (1395). تاریخ اندیشه‌های دینی از عصر حجر تا اسرار الئوسیس، ترجمة بهزاد سالکی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
  
• ­ الیاده، میرچا. (1389). رساله در تاریخ ادیان، ترجمة جلال ستاری، تهران: سروش.
  
• ­ الیاده، میرچا. ( 1388). شمنیسم، ترجمة محمد کاظم مهاجری، نشر ادیان.
  
• ­ امیدسالار، محمود. (1381). «ببر بیان»، جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص 31-43.
  
• ­ امینی‌پور، مریم؛ ابومحبوب، امین. (1396). «بررسی آیین شمنی و سایر جادو‌ها در داستان رستم و اسفندیار»، فصل‌نامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره 47: صص 99-137.
  
• ­ ایونس، ورونیکا. (1385). اساطیر مصر، ترجمة محمد حسین باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
  
• ­ باقری، مهری. (1365). «ببر بیان»، آینده، سال 12، شماره 1و2و3، صص 6-19.
  
• ­ ببر بیان. (1394). در هفت منظومة حماسی، تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: نشر میراث مکتوب.
  
• ­ بهار، مهرداد. (1387). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشر آگه.
  
• ­ پور داوود، ابراهیم. (1345)، «زین افزار (گرز) »، بررسی‌های تاریخی، شمارة 5 و 6. صص 19-31.
  
• ­ پوپ، آرتور. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  
• ­ تهمتن‌نامه. (1398). تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با هم‌کاری انتشارات سخن.
  
• ­ خالقی مطلق، جلال. (1366). «ببر بیان، رویین‌تنی و گونه‌های آن(1)»، ایران‌نامه، شماره 22، صص 200-222.
  
• ­ خالقی­ مطلق، جلال. (1367). « ببر بیان، رویین‌تنی و گونه‌های آن(2)»، ایران‌نامه، سال ششم، صص 614-382.
  
• ­ دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه، تهران: دانش‌گاه تهران.
  
• ­­ دیویدسون، الگا. (1378). شاعر و پهلوان در شاهنامه، ترجمة فرهاد عطایی، تهران: تاریخ ایران.
  
• ­ روایت پهلوی. (1367). ترجمة مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  
• ­ روزنبرگ، دونا. (1380). اسطوره‌های یونان، ترجمه مجتبا عبدالله نژاد، مشهد: انتشارات ترانه.
  
• ­ زارعیان، کاظم. (1372). «ببر بیان( ببر شایگان)»، آینده، شماره 7-9.
  
• ­ زند وهومن یسن. (1312). به کوشش صادق هدایت، تهران: انتشارات جاویدان.
  
• ­ سرکاراتی، بهمن. (1355). «رستم، یک شخصیت تاریخی یا اسطوره‌ای»، مجلة دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی دانش‌گاه فردوسی، مشهد، سال دوازدهم، شمارة دوم، تابستان، صص 192-161.
  
• ­ سرکاراتی، بهمن. (1354). «گرز نیای رستم: نکته‌ای دربارة شیوة تصحیح شاهنامه»، زبان و ادبیات فارسی، دوره 27، شماره 115: 323-338 .
  
• ­ شاهنامۀ نقّالان. (1396). نوشتة عباس زریری اصفهانی، ویرایش جلیل دوست‌خواه، تهران: ققنوس.
  
• ­ شبرنگ ­نامه. (1395). به کوشش ابوالفضل خطیبی و گابریله وان دن برگ، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
  
• شهرویی، سعید. (1394). «رستم شخصیتی اسطوره‌ای یا حماسی؟»، فصل‌نامة علمی پژوهشی متن‌پژوهی، شماره 33، پاییز، صص 127-161.
  
• ­ طومار کهن شاهنامه فردوسی. (1395). جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامه، چاپ ژول مول، سازمان کتابهای جیبی.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 1، نیویورک،  BibliothecaPersic .
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 2، نیویورک و کالیفرنیا: پخش انتشارات مزدا.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1371). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 3، نیویورک و کالیفرنیا پخش: انتشارات مزدا.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 5، کالیفرنیا پخش: انتشارات مزدا و بنیاد میراث ایران.
  
• ­ قریب، بدرالزمان. (1377). «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم»، مهرداد و بهار (یادنامة استاد دکتر مهرداد بهار) به کوشش امیر کاووس بالا زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص 233-262.
  
• ­ کویاجی، جهان‌گیر. (1388). بنیادهای اساطیری و حماسی ایران، گزارش و ویرایش جلیل دوست‌خواه، تهران: انتشارات آگاه.
  
• ­ ماتیوز، راجر. (1391). باستان‌شناسی بین‌النهرین، نظریات و رهیافت‌ها، ترجمة بهرام آجورلو، تبریز: نشر دانش‌گاه هنر اسلامی تبریز.
  
• ­ ماهیار نوابی، یحیا. (1350). «پنج واژه از شاهنامه»، سخن‌رانی‌های نخستین دوره سخن‌رانی و بحث دربارۀ شاهنامه فردوسی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر. صص 258-260.
  
• ­ مس‌کوب، شاهرخ. (1374). تن پهلوان و روان خردمند، تهران: طرح نو.
  
• ­ مک کارتر، سوزان فاستر. (1390). نوسنگی، ترجمة حجت دارابی و جواد حسین‌زاده، تهران: نشر سمیرا.
  
• ­ ملک شهمیرزادی، صادق. (1382). ایران در پیش از تاریخ، تهران: نشر معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
  
• ­ ملک‌زاده، علیرضا. (1385). آیین‌های شفا، تهران: افکار.
  
• ­ ویدنگرن، گئو. (1377). دین‌های ایرانی، ترجمة منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
  
• ­ همیلتون، ادیت. (1376). سیری در اساطیر یونان و رم، ترجمة عبد­الحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
  
• یار شاطر، احسان. (1331). «رستم در زبان سغدی»، مجلة مهر، شماره 7: صص406-411.
  
• ­ یَسنا. (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران: انتشارات اساطیر.
  
• ­ یشت‌ها، (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم، تهران: انتشارات اساطیر.
  
• ­ Jacobson, Ester. (1995). The Art of the Scythians, : the Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World, Leiden: E.J. Brill.
  

• Adinevand, Masoud, et al. (2016). “The Analysis of the concept of Royal Hunting in the Qajar Period.” Ganjine - ye Asnad.   104.     42-63. [in Persian].  
• Armstrong, Karen (2018). “A Brief History of Myth”.     Abbas Mokhber.  4^th ed.   Tehran:   Markaz. [in Persian].    
• Aydenloo, Sajjad (1999). Another approach to Babre Bayan in Shahnameh, Nameh Parsi.   15.    5-17. [in Persian].     
• Atooni, Behzad et al. (2018A).“Comparative Study of Islamic Sufism and Shamanic Mysticism”. Mystical Literature.  19.7-26. [in Persian].    
• Atooni, Behzad et al. ( 2018 B).“The Symbol of “Center” in Mythological Persian Cosmology and its Comparison with the Jewish Cosmology”, Religious Studies. Series 6. No. 12. 107-121. [in Persian].
• Ardestani Rostami, Hamid Reza (2017), "Tishter of Avesta, Rostam of Shahnameh". Celebration of Wisdom (Homage to Jalal Khaleghi Motlagh).  By Farhad Aslani and Masoumeh Portaghi. Tehran:     55-80. [in Persian].    
• Asadi Tousi, Abou Nasr (1975). “Garshasb- Nameh”. By Habib Yaghmayi. Tehran: [in Persian].    
• Eliade, Mircha (2016). “History of Religious Ideas from the Stone Age to the Eleusinian Mysteries”.     Behzad Saleki.  2^nd ed.  Tehran:   Bongahe Tarjomeh and Nashre Ketab Parseh. [in Persian].    
• Eliade, Mircha (2010).“Treatise on the History of Religions”. Jalal Sattari.  4^th ed.  Tehran:   Soroush. [in Persian].    
• Eliade, Mircha (2009).“Shamanism”.trans. Mohammad Kazem Mohajeri. Adyan. [in Persian].     
• Omidsalar, Mahmoud (2002). "Babre Bayan", Shahnameh Studies and Literary Discussions. Tehran: Mahmoud Afshar Endowment Foundation. 31-43. [in Persian].    
• Aminipour, Maryam. Abu-Mahboob, Ahmad (2017). “The study of Shamanism and Other wizardry in the Tale of Rostam and Esfandiar”. Journal of Mytho- Mystic literature.  47.   99-137. [in Persian].   
• Ions, Veronica. (2006). “The Mythology of Egypt”. trans.  Mohammad Hossein Bajelan Farrokhi.  2^nd   Tehran:   Asatir. [in Persian].    
• Bagheri, Mehri (1986). "Babre Bayan". Ayandeh. Year 12.  1-3.     6-19. [in Persian].    
• “Babre Bayan” (2015). Seven epic poems.    Reza Ghafouri.  Tehran:   Miras Maktoub. [in Persian].    
• Bahar, Mehrdad (2008). “A Research in Persian Mythology”. 9^th   Tehran:   Agha [in Persian].    
• Pur Davood, Ebrahim (1966). “Mace (Gorz), Historical Studies”. 5-6   19-31. [in Persian].    
• Pope, Arthur (2008). “A Survey of Persian Art from Prehistoric times to the Present”. Tehran:  Sherkate Entesharate Elmi Farhangi. [in Persian].    
• “Tahmatan-nameh” (2020).   Reza Ghafouri. Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Publications & Sokhan. [in Persian].    
• Khaleghi Motlagh, Jalal (1987). "Babre Bayan, Invincibility and its genres (1)". Iran-  No. 22.    200-222. [in Persian].    
• Khaleghi Motlagh, Jalal (1988). "Babre Bayan, Invincibility and its genres (2)". Iran-   Year 6^th   382-614. [in Persian].    
• Dehkhoda, Ali Akbar (1998). “Loghat-nameh (Dictionary)”. Tehran: University of Tehran. [in Persian].  
• Davidson, Olga (1999). “Poet and hero in Shahnameh”.   Farhad Atai, Tehran:  Tarikh Iran. [in Persian].    
• “Pahlavi Narrative” (1988). Trans. Mahshid Mirfakhraei.  Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [in Persian].    
• Rosenberg, Dona (2001). The Mythology of Greece. Trans. Mojtaba Abdullah Nejad.  Mashhad:  [in Persian].
• Zareian, Kazem (1993). "Babre Bayan (Babre Shaygan)". Ayandeh. 7-9. [in Persian].    
• “Zand Vahoman Yasn” (1933). By Sadegh Hedayat. Tehran: [in Persian].    
• Sarkarati, Bahman (1976). "Rostam, a historical or a mythical figure?!" Mashhad:  Journal of the Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University. Year. 12.  2.   161-192. [in Persian].    
• Sarkarati, Bahman (1975). "Rostam's ancestors’ Mace: a point about the method of editing Shahnameh". Persian Language and Literature, Series 27. 115.   323-338. [in Persian].    
• “Shahnameh Naqalan” (2017). By Abbas Zariri Isfahani.      Jalil Doustkhah Vol. 5.  Tehran:  Ghoghnous. [in Persian].    
• “Shabrang-nameh” (2016). By Abolfazl Khatibi and Gabriele Van den Berg, Tehran:  Mahmoud Afshar Publication. [in Persian].    
• Shahrooyi, Saeed (2015)."Rostam’s Character epic or mythical?!” Quarterely Scientific Journal of Literary Research. No. 33. 127-161. [in Persian].
• “Old Shah-Nameh Scroll”. (2016) By Jamshid Sedaghat Nezhad.  2^nd   Tehran: Book World. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem (1971). Shah-nameh.   Jules Mohl   Tehran: Pocket Books. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem (1987). Shah-nameh.   J. Khaleghi-Motlagh.   Vol. 1.  New York:   Bibliotheca Persica. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem. (1990) Shah-nameh.   J. Khaleghi-Motlagh,   Vol. 2.   New York and California:   Mazda. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem. (1992) Shah-nameh.   J. Khaleghi-Motlagh.    Vol .2.  New York and California:   Mazda. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem. (1996) Shah-nameh.    J. Khaleghi-Motlagh,   Vol. 3.  New York and California:  Mazda and Bonyade Mirase Iran. [in Persian].    
• Gharib, Badr al-Zaman (1998), "Research on the Sogdian narrative of Rostam's Story". (Homage to Dr Mehrdad Bahar) by Amir Kavous Balazadeh Tehran:  Anjomane Aasar va mafakher Farhangi.    233-262. [in Persian].    
• Koyaji, Jahangir (2009). “The Mythological and Epic Foundations of Iran”.    Jalil Dostkhah.  3rd ed.  Tehran:  Agah. [in Persian].    
• Mathews, Roger. (2012). “Mesopotamian Archeology: Theories and Approaches”.    Bahram Ajourlou.  Tabriz: Tabriz University of Islamic Arts. [in Persian].    
• Mahyar Navabi, Yahya (1971) "Five dictions from Shahnameh”. The first  lecture and discussion about Shahnameh.  Tehran:  Ministry of Culture and Arts:  258-260. [in Persian].    
• Meskoob, Shahrokh (1995). “The hero’s body and the Sage’s soul”. Tehran: Tarhe No. [in Persian].    
• Foster MacCarter, Susan (2011). “Neolithic Age”   Hojjat Darabi and Javad Hosseinzadeh.  1^st ed.  Tehran: Samira. [in Persian].    
• Malek Shahmirzadi, Sadegh (2003). ”Prehistoric Iran”.  2nd ed. Tehran:  Cultural Heritage Organization.  Nashre Moavenat Pajouheshi. [in Persian].    
• Malekzadeh, Alireza (2006) “Healing Rites”. Tehran: Afkar. [in Persian].    
• Widengren, Geo (1998) “Persian Religions”. Trans. Manouchehr Farhang. Tehran: Aagahan Idea. [in Persian].    
• Hamilton, Edith (1997). ”Greek and Roman Mythology”. Trans. Abdolhossein Sharifian. Tehran:   [in Persian].    
• Jacobson, Ester (1995). The Art of the Scythians: the Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World. Leiden: E.J. Brill. [in Persian].    
• Yar Shater, Ehsan (1952) "Rostam in Sogdian Language". Mehr Magazine. No. 7.   406-411. [in Persian].    
• “Yasna”. (2008) by Ebrahim pour-  2nd ed.  Tehran:  Asatir. [in Persian].    
• “Yashtha” (2008) by Ebrahim pour- 1^st ed.  Tehran:  Asatir . [in Persian].
• Jacobson, Ester. (1995). The Art of the Scythians, : the Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World, Leiden: E.J. Brill.
•