تحلیل چگونگی بازتاب گونه‌های بینامتنی با شاهنامه در تاریخ‌نوشته‌های سلسله‌ای برمبنای بینامتنیّت ژرار ژنت

محورهای موضوعی : حماسه

فرشته محمدزاده ¹ (دانشگاه فردوسی مشهد)
محمد جعفر یاحقی ² (دانشگاه فردوسی مشهد)
بهمن نامور مطلق ³ (دانشیار گروه زبان و ادبیات فرانسه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی)
جواد عبّاسی ⁴ (دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد)

تاریخ دریافت : 1395/09/25 تاریخ پذیرش : 1396/06/07 تاریخ انتشار : 1396/06/01

کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, ژرار ژنت, تاریخ‌نوشته‌های سلسله‌ای, بینامتنیّت,

چکیده مقاله :

بینامتنیّت مبتنی بر پیوند یک متن با متن های دیگر است. این متن ها می تواند از دو شاخة متفاوت، امّا وابسته به یک فرهنگ باشد، چنان که شاهنامه و متن های تاریخی سلسله ای این گونه است. به این صورت که پیوند و ارتباط بسیاری میان پیش متن شاهنامه و تاریخ نوشته های سلسله ای در طول ادوار متمادی ایجاد شده است. از این رو، مسألۀ پژوهش این است که ارتباط بینامتنی میان شاهنامه و تاریخ نوشته های سلسله ای از سدة ششم تا میانة سدة هشتم هجری چگونه است؟ بدین منظور از نظریّة ترامتنیّت ژرار ژنت که یک نظریّة کامل در این باره است، بهره می بریم. هدف اصلی در این جستار، دست یابی به انواع هم حضوری ها و روابط بینامتنی متن های تاریخی سلسله ای در بازة زمانی موردِ نظر و شاهنامه است. روش پژوهش، تطبیقی و مبتنی بر توصیف و تحلیل داده ها است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که تاریخ نویسان سلسله ای مبتنی بر نگرش های تاریخی و شیوة تاریخ نویسی خود، با آگاهی کامل، شاهنامه را در جهت پاسخ‌گویی به انتظارات خود و مخاطبان خود برگزیده اند و در این راستا به ترتیب بیش‌ترین تا کم ترین از چهار گونة بینامتنی نقل قول، تلمیح، سرقت ادبی و ارجاع بهره برده اند.

چکیده انگلیسی:

Intertextuality is based on the relationship of a text with other texts.  These texts could come from two different branches but still be dependent on one culture as Shahnameh and dynastic historical documents are of this kind in a way that close connection between Shahnameh’s pre- texts and the dynastic historical accounts was formed during subsequent eras.  Therefore the main question and the objective in this research is the nature of the relationship that exists between Shahnameh and its historical counterpart from the sixth century till the middle of the eighth century AH.  Gerard Genette’s theory of transtextuality which is a thorough theory in this regard is used in this research.  The method of research is comparative and is based on the description and the analysis of the data.  The results obtained demonstrates that dynastic historians according to their historical views, and their own historiographic style in order to fulfill their own expectations and those of their audience had willfully chosen Shahnameh.  In this vein they had most benefitted from four kinds of intertextual figures, quotation, allusion, plagiarism, and referencing respectively.

منابع و مأخذ:

-       آقسرایی، محمود. (1362). مسامرة­الأخبار و مسایرةالأخیار، به اهتمام عثمان توران، تهران: اساطیر.

-       ابوحامد محمّد بن ابراهیم. (1332). ذیل سلجوق­نامه، تهران: کلالة خاور.

-       الجعفری الرغدی، امیر ناصرالدّین. (1350). اخبار سلاجقة روم، تهران: کتاب­فروشی تهران.

-       القاشانی، ابوالقاسم عبدالله. (1348). تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

-       جرفاذقانی، ابوالشرف. (2537). ترجمة تاریخ یمینی، به اهتمام جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

-       جوینی، عطاملک ­بن محمّد. (1387). تاریخ جهان­گشای جوینی، تصحیح محمّد­ قزوینی، تهران: هرمس.

-       حسینی یزدی، محمّد. (1327). العراضة فی حکایةالسلجوقیة، به اهتمام قارل زوسهایم، لیدن: بریل.

-       دهلوی، امیرخسرو. (1953). خزاین­الفتوح، تصحیح محمّد وحیدمیرزا، کلکته: مادرن ارث پریس.

-       راوندی، محمّدبن علی­بن سلیمان. (1333). راحة­الصدور و آیة­السرور، تصحیح محمّد اقبال، تهران: علمی.

-       رشیدالدّین فضل­الله­ بن عمادالدّوله ابوالخیر. (1940). تاریخ مبارک غازانی، به اهتمام و تصحیح کارل یان، انگلیس: ستفن اوستین.

-       شرفی، محبوبه. (1392). زندگی، زمانه و تاریخ­نگاری وصّاف شیرازی، تهران: پژوهش­کدة تاریخ اسلام.

-       شمس قیس رازی، محمّد. (1360). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی، به کوشش مدرّس رضوی، تهران: زوّار.

-       صدقی، ناصر (1389). «تاریخ­نگاری ایران عصر سلجوقی و مسألۀ دگرگونی­های سیاسی»، تار‌یخ‌نگری و تاریخ­نگاری دانش­گاه الزهرا، سال بیستم، دورة جدید، شمارة 6، پیاپی 6، صص 81-106.

-    فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی­مطلق و هم­کاران
(محمود امیدسالار ج6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

-       فضلی­نژاد، احمد. (1392). «بازنمایی سیمای کیانیان در تاریخ­نگاری و حماسه­سرایی دورة ایلخانان»، تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری دانش­گاه الزهرا، سال بیست­وسوم، شمارة 12،
صص 149-179.

-       کزّازی، میر جلال­الدّین. (1384). «سرقات ادبی»، دانش­نامة زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، جلد سوم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-       ملایی­توانی، علی­رضا. (1390). «ملاحظاتی روش­شناختی در چیستی و اعتبار تاریخ‌نگاری‌های رسمی»، تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری دانش­گاه الزهرا، سال بیست­ویکم، دورة جدید، شمارة 7، پیاپی 88، صص 87-114.

-       نامورمطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیّت مطالعة روابط یک متن با دیگر متن­ها»، پژوهش­نامة علوم انسانی، شمارة 56، صص 83-98.

-       نامورمطلق، بهمن. (1394). درآمدی بر بینامتنیّت. تهران: سخن.

-       نامورمطلق، بهمن. (1395). بینامتنیّت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم، تهران: سخن.

-       نظامی نیشابوری، صدرالدّین حسن. (1391). تاج­المآثر، تصحیح مهدی فاموری و علی­رضا شادآرام، یاسوج: دانش­گاه آزاد اسلامی.

-       نیشابوری، ظهیرالدّین. (1332). سلجوق­نامه، تهران: کلالة خاور.

-       وصّاف، عبدالله ­بن فضل­الله. (1338). تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار، به اهتمام محمّدمهدی اصفهانی، تهران: ابن­سینا و جعفری تبریزی.

-        همایی، جلال­الدین. (1370). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.

-          Allen, Graham. (2000). Intertextuality. London &New York. Rpotledg.

-          Genette, Gerard. (1997). Palimpsests: Literature in the second degree. University of Nebraska press.

-           Gnoli,Gherardo. (2001). “Farrah,Xuarnah”, http://www.Iranica.com-

-          Kristeva, Julia. (1980). Desire in language, Asemiotic Approach to Literature and Art. New York, Columbia University Press.