زندان و سیر تحول و ساختار آن در ادوار تمدن اسلامی( با تکیه بر مبانی قرآنی و مسائل حقوقی اجتماعی فرهنگی اقتصادی و روانشناسی زندانیان)

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی

حسین برشان ¹ , ابراهیم خراسانی ² , ایرج جلالی ³

1 - دانشگاه آزاد اسلامی بافت _رشته الهیات و معارف اسلامی گرایش تاریخ و تمدن اسلامی
2 - گروه الهیات، دانشکده ادبیات، دانشگاه آزااد اسلامی واحد بافت
3 - أستاذ مساعد في قسم تاريخ، فرع بافت، جامعة آزاد الإسلامیة، بافت، إیران

تاریخ دریافت : 1403/03/07 تاریخ پذیرش : 1403/04/18 تاریخ انتشار : 1403/04/20

کلید واژه: قران, زندان, ساختاروتحول, , ادوارتمدن اسلامی, ,

چکیده مقاله :

این پژوهش قصد دارد به سوال اصلی پژوهش دیدگاه قرآن درباره حبس چیست و سیر تحول و ساختار آن در ادوار تمدن اسلام چگونه بوده است پاسخ دهد روش پژوهش در این تحقیق تاریخی است یافته‌هایی نشان می‌دهد در قرآن از ۵ کلمه به عنوان زندان استفاده شده است حبس حصر امساک نفی که نشان بر دلالت داشتن زندان به عنوان مکانی برای مجازات و حبس است در صدر اسلام کار زندانی کردن در مساجد یا خانه صورت می‌گرفت اما از زمان خلیفه عمر نیاز به یک ساختمان مستقل برای زندان احساس شد معاویه نخستین کسی بود که برای زندان‌ها شیوه و روشی ثابت پایه گذاری کرد و نظام زندانبانی را ایجاد کرد در دوره مروانیان زندان‌های توأم با شکنجه جایگاه وسیع و مهمی در حکومت پیدا کردند دردوره هارون برای اولین بار طرحی درباره چگونگی رفتار با زندانیان از نظر اسلام و فقه اسلامی نوشته شد با روی کار آمدن سامانیان در ایران و اسماعیلیان در بصره ساخت زندان به شکل قلعه و کهندژ رایج گردید از دوره غزنوی زندان تحت نظر دیوان و دستگاه قضایی درآمد در زمان اخشیدیان پدیده بازداشت موقت به وجود آمد و گسترده شد در دوره فاطمیان ایوبیان و ممالیک از زندان‌های مستقل به جای زندان‌های وابسته به مراکز دولتی استفاده شد از نظر ساختار فیزیکی زندان‌ها در تمدن اسلام محیط اغلب زندان‌ها به صورت سیاهچال‌های تاریک سرد و بدون پنجره و در اعماق زمین بود شیوع بیماری‌ها شلوغی و تراکم و عدم وسایل لازم برای نظافت شکنجه و خودکشی از ویژگی‌های زندان‌ها بود

چکیده انگلیسی:

This research aims to answer the main research question of what is the Qur'an's view on imprisonment and how has its evolution and structure been during the periods of Islamic civilization. The research method in this research is historical. Findings show that 5 words are used as prison in the Quran. Hesr Amsak Nafi, which indicates that prison is a place of punishment and imprisonment, in the beginning of Islam, the work of imprisonment was done in mosques or houses, but since the time of Caliph Umar, the need for an independent building for prisons was felt. He established a fixed method and established a prison system. During the Marwanian period, prisons with torture gained a large and important place in the government. The coming of the Samanids in Iran and the Ismailis in Basra, the construction of prisons in the form of castles and kohandej became common. From the Ghaznavid period, the prison was under the supervision of the Diwan and the revenue judiciary. During the Akhshidian period, the phenomenon of temporary detention was created and expanded. In terms of the physical structure of prisons in Islamic civilization, the environment of most prisons was in the form of dark, cold dungeons without windows and deep in the ground. The spread of diseases, overcrowding, and the lack of necessary equipment for cleaning, torture and suicide were among the characteristics of prisons. Prison and its evolution and structure in the periods of Islamic civilization (based on Quranic principles and legal, social, cultural,

منابع و مأخذ:


الجوهری ابونصر دارلعلم
ابن مسکویه
طبری محمدبن جریری

متن کامل:



زندان و سیر تحول و ساختار آن در ادوار تمدن اسلامی( با تکیه بر مبانی قرآنی و مسائل حقوقی ، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و روانشناسی زندانیان)

حسین برشان دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافت  

دکتر ابراهیم خراسانی پاریزی(نویسنده مسئول) استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافت¹                                            

دکتر ایرج جلالی استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافت ²                    

 

چکیده:
این پژوهش قصد دارد به سوال اصلی پژوهش(سیر تحول و ساختار زندان  در ادوار مختلف تمدن اسلامی( با تکیه بر مبانی قرآنی و حقوق زندانیان در بررسی مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و روانشناسی ) چگونه بوده است؟)پاسخ دهد. روش پژوهش در این تحقیق تاریخی است. یافته های نشان می دهد، در قرآن از پنج کلمه به عنوان زندان استفاده شده است: سجن، حبس، حصر، امساک و نفى که نشان بر دلالت داشتن زندان به عنوان مکانی برای مجازات و حبس است. در صدر اسلام کار زندانی کردن در مساجد یا خانه صورت می گرفت. اما از زمان خلیفه عمر نیاز به یک ساختمان مستقل برای زندان احساس شد. در دوره هارون برای اولین بار طرحى درباره چگونگى رفتار با زندانیان از نظر اسلام و فقه نوشته شد. از دوره غزنوی زندان تحت نظر دیوان و دستگاه قضایی در آمد. مقاماتی چون قاضی، کوتوال، امین الحرس، جلاد، العقابین شکل گرفت. در زمان اخشیدیان پدیده بازداشت موقت بوجود آمد و گسترده شد. در دوره فاطمیان، ایوبیان و ممالیک از زندان های مستقل به جای زندانهای وابسته به مراکز دولتی استفاده شد. از نظر اجتماعی و فرهنگی واقتصادی زندانها ، محیط اغلب زندان ها بصورت سیاهچال های تاریک سرد و بدون پنجره و در اعماق زمین بودند. شیوع بیماریها، شلوغی و تراکم و عدم وسایل لازم برای نظافت، بیماری و شکنجه و قتل و خودکشی از ... از ویژگیهای بارز روانشناسی زندان ها بود..

واژگان کلیدی: زندان ، قرآن ، ادوار تمدن اسلامی، تحول و ساختار

 

 

 

 

 

 

مقدمه
مفهوم زندان در ذهن انسان ها قابل تغییر نیست و علیرغم تغییر و تحول زندگی درباره مفهوم مورد بحث امکان ایجاد تصور بهتری
وجود ندارد. چه در جوامع ابتدایی و بدوی و چه در جوامع پیشرفته زندان به معنای مکانی برای بازداشت و دربند کردن و شاید
کشته شدن، شناخته می شود. با اینکه ساختمان زندانها، مکانهای دارای ارزش مادی و معماری خاصی نیستند ولی متخصصان علم
تاریخ وجغرافیا بیشتر به افراد زندانی در داخل زندانها و احوال آنها پرداختند و کمتر به شکل ظاهر و نقشه زندان ها و سیر تحول
آنها پرداختند. بنابراین مهمترین موضوعی که در منابع درباره زندان های کمتر به آن پرداخته شده است تحولات و ساختار زندانها
در تمدن اسلام است.

از آنجایی که اسلام دینی جامع است که همه جنبه های زندگی را در بر می گیرد. لذا به زندانها نیز می پردازد. آیات و روایاتی که بر مشروعیت زندان دلالت دارند، نیزمتعدد هستند. اما کمی تعداد مطالب موجود در منابع تاریخی و از طرفی مبهم بودن این مطالب، تاثیر زیادی در بی توجهی و غفلت از بحث و بررسی پیرامون این مطالب داشته است. و موضوعات مختلف مربوط واژه زندان در قران و تحولات و ساختار زندانها در ادوار مختلف تمدن اسلام ،مخصوصا مواردی مثل اسامی زندان ها، و موقعیت جغرافیایی آنها، و روشهای اداره زندان ها، وضعیت زندانیان ناشناخته مانده اند و لازم است فرد پژوهشگر احاطه ی مناسبی نسبت به منابع تاریخی داشته باشند.آنها را به دقت مطالعه و جمع آوری کرده و بین مطالب استخراج شده ارتباط برقرار کند. عدم وجود مبنای مشخص برای موضوع زندان ها به عنوان مکانهای دارای موقعیت خاص در منابع قدیم و منابع جدید، فرد محقق ناگزیر به استفاده از روشی خاص در تقسیم آنها شده و آن روش تقسیم بر اساس سیر تحول بنای زندان و ساختار زندان بوده است. و مشخص می کند که ساختمان این زندان ها از ساختمان های دولتی و حکومتی جدا بوده اند و در مقابل این نوع زندان ها ،زندان هایی وابسته به حکومت قرار دارند مثل زندانهای قلعه ها و برج ها. بعلاوه برخی زندانها بر اساس رسم رایج جامعه آن زمان و پراکندکی قدرت پادشاهان در همان عصر؛ معرفی شد، که منظور زندان های خاص و مکانهای بازداشت موقت است.

مروری بر مطالعات پیشین

در منابع دست اول: منبع اصلی بررسی وقایع قرون نخستین اسلام ، یعقوبی(م 284تا 292ه)به جهت پرداختن به سیر تحول
نظام دیوانی از جمله زندان اثری ممتاز محسوب میشود. تاریخ طبری (م 310ه)در موارد متعددی به سیر و تحول زندان ها در
تمدن اسلام پرداخته است.مسعودی( 336ه) به دارالسلطان یا سردابها، شکنجه و تبعید کسانی که بر علیه حاکمیت خلیفه قیام
نموده اند اشاره کرده است. ماوردی (450ه) به اشکال زندان و ابن مسکویه(326-329 ) به وزیران، دبیران و مسؤولین دیوان
خراج که متهم به اختلاس در اموال حکومتی و بیت المال بوده اند روانه زندان شد ه اند و همچنین شکنجه دادن زندانیان و بستن
آنها با غل و زنجیر و متهمان به زندیق بودن پرداخته است.ابن اثیر(268ه) به زندانی شدن شورشیانی که در بغداد دست به شورش
زده اند، همچنین شهرهای که در آنها زندان داشته، اطلاعاتی می دهد.

در تحقیقات داخلی(جدید)، امین( 1386)به پیشینه ای در باب آیین دادرسی و تحول زندان، پرداخته است.طیبی(1388) به بررسی سیستم قضایی و رویه دادرسی و اعمال مجازات پرداخته است. گودرزی بروجردی و مقدادی(1394)به مطالعه تاریخی و سیر کیفر حبس در ایران، به ویژه از سال 1304ش. می پردازند و با ارائه نقل قول های مستقیم گوشه ای از وضعیت زندان و زندانیان در دوره های متعدد را بیان کرده اند. هومن، (1339)از منظر تاریخی به موضوع زندان ها نپرداخته، اما دربردارنده نکات ارزشمندی درباره کیفرها، جرائم و سیستم زندان ها است مداح پور، ( 1386)به بررسی زندان ها در دوره اسلامی پرداخته است. حمید (1395)نشان می دهد که در گذشته مجازات ها صورت های خشن تری در مقایسه با حال داشتند. خزایی، (1397)شان می دهد که زندان در زمرۀ نهادهایی است که از روزگاران گذشته و به اشکال مختلف وجود داشته است. شمس( )1081نگاهی اجمالی به این نظام از زمان باستان تا عصر مدرن دارد. پوهاند ( 1390)چگونگی شکل گیری محابس و جزا ها در عصر غزنوی برسی کرده است. معصومی(بی تا)به تعریف زندان و سیر تاریخی تاسیس زندان از دوره جاهلی، دوره پیامبر و خلفای راشدین، خلفای اموی و عباسی و دوره سلسله هاى حکومتى در ایران، تا عصر حاضر پرداخته است آبروی، (1387) سعی کرده است که با استفاده از منابع معتبر تاریخی به زندگی و سیره ی این امام و دوران اسارت وی در زندان بپردازد. ابونیا (1385 ) گوشه کوچکی از ساختار و کارکرد زندان و نحوه نگهداری زندانیان را روشن می کند .مهدی پور و دیگران، (1397) به بحث و بررسی در مورد جایگزینهای حبس پرداخته شده است.

در تحقیقات خارجی، طبسی (1339) ار دو بخش به زندان و تبعید در اسلام پرداخته است. خالد التمیمی(1997)به سیر تحولات تاریخی زندانها در دوره جاهلیت، تا دوره عباسی پرداخته است. سپس انواع زندان ها در دوره عباسی تشریح شده است. سپس نحوه اداره زندانها و کارکرد کارکنان آن بررسی شده است. البکوش( 2022) شارات کوتاه و مختصر که در میان سطرهای متون پراکنده بود، در این پژوهش یکجا شده است. یوسـف الرفاعی(2008) به موضوع زندان های مصر در عصر ممالیک پرداخته است . حامد( 2013) به تاثیر سیل بر زندان های بغداد در عصر عباسی پرداخته است. القرشی( 1369) نظام حکومتی و اداری اسلام از صدر تاکنون را تبیین کرده است و سپس به تشریح پلیس پرداخته است. بلبول( 2009) به توصیف زندان و شناسایی مکان مهم ترین زندان های اندلس و همچنین دلایل حبس و انگیزه های آن می پردازد.

تعریف زندان

الجوهری در باب تعریف زندان آورده است:" زندان محل اجرای احکام بر مجرمین است. جایی که قاضی آنها را حبس کند و ممکن است حبس از جهت غیر گناه باشد، گویی از روی بدهی یا اتهام بوده است."(الجوهری،1997، ج12: 197) امام کاسانی (578ه) در باب زندان می گوید:" وچون زندان محبوس را از بیرون رفتن برای کار و مجالس و ضیافت باز می داشت، لذا زندان کاری ملال آور شناخته می شده است. و حصر به معنای رسیدن به ادای دین است و منظور از آن ایجاد شرایط آزار دهنده برای محبوس است که برای رهایی از آن شرایط در ادای دین خود عجله کند."( الکاسانی به نقل از خالد التمیمی ، 1997: 65)

ابن القیم الجوزیه از قول ابن تیمیه (728 ) درباره حبس می گوید:" که حبس چیزی جز ایجاد مانع برای شخص و قرار دادن او در مکانی محدود نیست، خواه در خانه باشد یا در مسجد، با قرار دادن همان موانع یاازطرف مخالف یا عامل مخالف او.(ابن الجوری، 1997، ج1: 112)

لذا معنی زندان و هدف از حبس در نظر او آزار و اذیت محبوس برای ادای دین بود در حالی که مفهوم حبس هم برای ابن تیمیه و هم برای ابن قیم شاگردش کلی و جامع تر بود و این معنی را داشت : سلب آزادی از شخص زندانی (به عنوان مجازات به تنهایی بدون ذکر جرم یا گناه). زندان در لغت فارسی به معنی بندیخانه، جایی که محکومان و تبهکاران را در آنجا نگه می دارند و حبس است(شمس، 1387: 20) در زبان پهلوی «زیندان»، ارمنی «زندن»، اوسِتی «زیندون» … محبس، جایی که گناهکاران را در آنجا توقیف کنند. بندیخانه. سجن.دوستاخ. دوستاقخانه. بند. حصیر. محبس. سجن. دوستاق. (انوشه، 1391: 22 ) این واژه در فرهنگ عمید به معنای بندیخانه، محبس خانه و قیدخانه، جایی که محکومان و تبهکاران را در آنجا نگهداری میکنند و محبس است. (عمید،1392: 692  ) در  فرهنگ اصطلاحات امروز زندان در دو معنی زندانی کردن یا شدن، در زندان بسر بردن و محل نگهداری مجرمان آمده است با این همه زندان بارزترین و کامل ترین مصداق حبس و واجد همه ویژگی های آن است. (مدرسی ، 1380: 566) در منابع تاریخی نیز بیشتر از واژه های زندان، حبس و یا محبس به عنوان محلی برای نگهداری افراد محکوم استفاده شده است.

واژه زندان در قرآن

در زبان عربی، واژگان زیاد و متعددی به معنی و مفهوم زندان وجود دارد. همانند : حبس، سجن، وقف، ایقاف، حصر، اثبات، اقرار، امساك و... اما در قرآن از خود کلمه زندان استفاده نشده است اما از پنج کلمه به عنوان زندان یاد کرده است: سجن، حبس، حصر، امساک و نفى.

 اما مشهورترین آنها، دو واژه، سجن و حبس می باشند. کلمه سجن با کسره سین به معنای اسم مکان است، یعنی مکان زندانی شدن. ولی کلمه سجن به فتح سین مصدر فعل سَجَنَ به معنای حبس کردن کسی است. (جوهری، 1997؛ ج12: 194)

راغب در فرهنگ لغت قرآن خود (مفردات القرآن) مي گويد: "گالسجن: در زندان نگه داشتن"(راغب،1396: 456 ) و اين كلمه در سوره يوسف آيات 32-34-35-36 به همين معني به كار رفته است.(سوره یوسف) و در مورد لغت (حبس) راغب چنين ميگويد:" الحبس: مانع شدن از آمد و شد و اين واژه در قرآن در همين معني به كار رفته است. (راغب،1396: 456 ) در آيه شماره 106 سوره توبه چنين ميفرمايد: “لحبسونها من بعد الصلوة ... (يعني بعد از نماز از رفت و آمد آن دو نفر، مانع شويد تا سوگند ياد كنند كه ... (سوره توبه) (منتظری، 1388: 26)” . در فرهنگ لغت صحاح اللغة در مورد معناي كلمه (حبس) چنين آمده است: "سجن با كسره يعني: زندان و سجن با فتحه يعني: مصدر و به معناي زنداني كردن مي باشد." ( جوهری، 1997 : 304 ) .

در قرآن حَصْر (به فتح حاء و سکون صاد) و حَصَر (به فتح حاء و صاد) به معنای تنگ گرفتن و تنگی آمده است. آیه 6 سوره توبه:"وَخُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ‌"، بگیرید آنها را و حبس کنید و از مشتقات این واژه حَصیر (به فتح حاء)، به معنای سجن و محبس است. آیه  17 سوره اسراء :" وَجَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ‌ حَصِیراً" حصیر را سجن و محبس گفته‌اند: «جهنّم را برای کفّار زندان قرار دادیم»( قرشی بنابی ،1378،  ج2: 148)

واژه امساک برگرفته از «مسك» به معنای حبس و نگه داشتن و بخل ورزیدن است. در سوره نساء آیه 100 برای زنان شوهردار كه آلوده به زنا شده‌اند، قبل از بیان حد تازیانه و رجم، به صورت موقت و محدود حكم حبس ابد را بیان كرده، می‌فرماید: ‌«وَ اللاَّتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّى یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً»: و كسانی از زنان شما كه مرتكب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنان بطلبید. اگر شهادت دادند، آنان (زنان) را در خانه‌های خود نگاه دارید تا مرگشان فرا رسد یا اینكه خداوند راهی برای آنان قرار دهد. جمله «فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ» به قرینه «حَتَّى یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ» دلالت می‌كند كه مقصود از امساك زنان در خانه‌ها، حبس ابد است، چنان كه همین معنا را در تفاسیر شیعه و اهل سنت می‌توان ملاحظه كرد. (کوثری، 1394: 21)

نَفْی (به فتح نون و سکون فاء) فقط یک بار در قرآن (در آیه 33 سوره مائده ) آمده است: « اَوْ تُقَطَّعَ اَیْدِیهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْاَرْضِ‌« يا دست و پاى آنها، به عكس يكديگر [چهار انگشت از دست راست و چهار انگشت از پای چپ]، بريده شود؛ و يا از سرزمين خود تبعيد گردند که منظور از نفی در آیه نفی بلد و تبعید آمده است و آن یکی از مجازات‌های محارب (سارق مسلّح) است که در «حرب» بررسی شده است؛(قرشی بنابی، 1378، ج7: 102)

 

سیر تحول زندان از صدر اسلام تا دوره اموی

دادرسی و مجازات در عصر جاهلیت به دلیل شرایط زندگی اعراب بادیه نشین تحت قوانینی همچون جار و ثار قرار داشت. ( فلاحی فرد و بهرامیان، 1390: 47) سال 133میلادی، قصی بن کلاب، نخستین اقدامات مدنی را در شبه جزیره عربستان شکل داد(طبری، 1352: 506-507) مشاغل سقایت، حجابت، سدانت و لواء را تأسیس کرد ودارالندوه» را بنا نهاد که مانند دیوان مرکزی، محل طرح بسیاری از دعاوی بود و وجود آن محور نوعی نظم در مکه گردید(یعقوبی،1358: 240)

با ظهور اسلام در سرزمین عربستان، قانون آسمانی مبنای تشکیل حکومت در جزیره عربستان قرار گرفت تا به وسیله
آن امور فردی و اجتماعی بشر انتظام پذیرد. (معینی نیا، 1379: 5) قواعد و مقررات دین جدید به تدریج به رسمیت شناخته شد و
تغییراتی در نگرش به انسان و مجازات افراد صورت پذیرفت. (برزگر، 1386: 83) . عمر از صفوان بن امیه خانه ای در مکه به چهار هزار درهم خرید که از آن به عنوان زندان استفاده کند.( یوسـف الرفاعی، 2008: 5)  دوران علی این ابیطالب زندان نافع و بعد از آن زندان (محبس) از نخستین زندان های اصلاحی بودند که در اسلام به وجود امدند. (عمادی و دیندارلو ، 1397: 77)  وی نخستین کسی است که مسئله حمایت از زندانیان را پی ریزی و اجرا کرد. (.معینی نیا، 1397: 41) چند عامل باعث توجه علی بن ابیطالب به زندان شد:گسترش حکومت اسلامی و در نتیجه افزایش تعداد مسلمانان و شیوع جرم و جنایت(أبو یوسف ،1362، ج1: 174) شیوع تخلفات جدید ، کثرت سارقان و و تکرار دزدی و راهزنی و تهدید امنیت، اختلافات سیاسی مسلمانان با مخالفان ( غفوری،  1400: 44)

مخوف ترین زندانهای دوران بنی امیه را به دوره عبدالملک بن مروان، و به زندان حجاج بن یوسف ثقفی ذکر نموده اند(وائلی، 1362: 392) هشام امام محمد باقر و امام جعفر صادق را به زندان انداخت. (کلینی، 1380،ج1: 471)  

زندانها در دوره خلفای عباسی تحولات گسترده ای یافت. توسعه شهرنشینى، افزایش جمعیت شهرها، تعدد دعاوى و جرائم، افزایش
شورشها و قیامهاى مخالفان سیاسى و عقیدتى به ویژه علویان، موجب شد زندانهاى گوناگونى در شهرهاى مختلف چون هاشمیه،
بغداد، کوفه، رصافه و سامرا ایجاد گردد. (خالد التمیمی، 1997: 46) در این دوره، علاوه بر اینکه در ساختمان و تأسیسات زندانها
تغییرات ایجاد شد، از لحاظ گروههاى زندانى و نوع جرم نیز از یکدیگر جدا شدند (جریوى،2003، ج 1: 257-258) محل نگهدارى
مرتکبان جرمهاى به سجن الجرائم یا حبس الجرائم مشهور گشت (ابن مسکویه،1375، ج5: 262). سفاح اولین خلیفه عباسی، در
زیرزمین قصر ابن هبیره اموی، زندان هاشمیه تاسیس گردید. (طبری، 1352، ج7: 455) در زندانهای این شهر سلولها وسردابهای
تاریک و سرد وجود داشت. (حموی، 1380، ج5: 239)

در دوره منصور عباسی گروهی ازسادات حسنی(حسنیان و محمد بن عبدالله) و نزدیکان آنها، از مدینه به هاشمیه منتقل و محبوس
شدند. (ولوی و نجفیان رضوی، 1389: 44)  منصور، همچنین یکى از دهشتناك ترین زندان را با نام مُطبَق (زیرزمینى) را ساخت که تا میانه قرن سوم همچنان مشهورترین زندان بغداد به شمار مى رفت (یعقوبی، 1358، ج2: 8-9)

شمار زیادى از وزیران، شاعران، کارگزاران حکومتى، شورشیان و علویان در این زندان که به انواع وسایل شکنجه مجهز بود، گرفتار شدند.(اصفهانی، 1376، ج5: 151) منصور همچنین زندان بغداد را در کرانه باختری رود دجله بنیاد نهاد. برمکیان در زمان منصور عباسی برای طراحی این زندان  از دو طرح استفاده کردند. (لسترنج، 1337: 342)  نخست از نوبخت، معمار ایرانی و طرح دوم از ماشاءالله، یک یهودی سابق از اهالی خراسان در ایران بود. در مرکز شهر بغداد قرارگاه مرکزی سربازان قرار داشت.

بغداد به صورت دایرهای با قطر 2کیلومتر طراحی شد که این شهر را بهعنوان ""شهر گرد"" معروف ساخت. (لسترنج، 1337: 342)
طرح شهر بغداد کپیبرداری از نقشه و طرح شهر ساسانی گور (فیروزآباد کنونی) است(زرین کوب، 1378: 102)

هارون الرشید، خلیفه عباسى، به ابویوسف پیشنهاد کرد اولین طرح درباره چگونگى رفتار با زندانیان را بنویسد (اابو یوسف،1363، ج1: 192) این نامه تاریخى که حاکى از طرز فکر و برداشت یک فقیه معاصر عباسیان از احکام اسلام درباره زندانیان است مى تواند
به عنوان سند زنده اى براى تمدن اسلام در زندان در این زمینه باشد.

خلاصه این نامه تاریخى را در دوازده قسمت، ذیلا مى آوریم:

 

در دوره معتصم عباسی زندان بستان موسىو سامِر؛ در کرانه ی دجله، 128کیلومتری شمال بغداد جای گرفت. (خالد التمیمی، 1997: 49) زمان معتز که از خلفای سختگیر عباسی بود گزارش شده است که در همین سال شماری از شیعیان، از جمله «ابو هاشم جعفری» در زندان بوده است.(طبسی، 1374: 341)

در زمان معتضد زندان مطامیر ساخته شد. (طبرسی، 1380، ج3: 45)مسعودی سیماهایی شگفت از سختی شکنجه های انجام شده به دست معتضد ترسیم می کند. برای نمونه معتضد دستور داد تا پاها و دو دست دزدی را بستند سپس با باد در
سوراخ پشت او دمیدند و پنبه ای اوردند و در دو گوش و دهان و بینی او فرو کردند و همچنان دراو دمیدند و آ نگاه دست و پایش را
باز کردند و او مانند پوستی باد کرده شد و دم به چشمانش راه یافت ،تا آنجا که میخاست بترکد ، خلیفه به یکی از پزشکان دستور
داد تا دو رنگ بالای ابرو وانش را بزنند و آن راپزشک چنین کرد .باد خود از او بیرون می جهید و سرو صدا به پا می کرد تا این که
جان سپرد _خدای آن را بیامرزد.(!مسعودی، 1381، ج1: 160-161) خلیفه عباسی (م:289 /.920م ) پس از معتضد دستور به
ویرانی آن زندانها (مطامیر)داد و زندانیان آن جا را آزاد کرد و به خانه و خانواده هایشان برگرداند .گذشته از این ، گونه گون زدنها،
سر تراشیدن، روغن داغ ریختن ، ریش و سیبیل و ابروان و مژگان کندن و ناخن کشیدن و آب سرد در زمستان ریختن نیز به کار
می رفت(مسعودی، 1362، ج4: 6)

از دوران مکتفی، سامانیان در ایران قدرت یافتند. اسماعیلیان در بصره، بغداد و سوریه به تبلیغ میپرداختند. به تدریج، این گونه امارتها به صورت دولتهای مستقلی درمیآمدند و برخی از این امرای محلی، حق خطبه و سکه را از آن خود میکردند لذا سیر تحول زندانها نیز متفاوت گشت.

سیر تحول زندان در دوره سلسله های ایرانی

در دوره سلسله هاى حکومتگر در ایران از ابتداى قرن سوم، در شهرهاى مختلف به ویژه در مراکز حکومتها، زندانهاى متعددى ساخته
شد(معصومی، 1377: 47) گزارشهای زیادى در دست است که نشان مى دهد زندانهاى حکومتى در شهرهایى چون سمرقند، کاث،
بیهق، هرات، کش، خجند، نیشابور و زرنج در قهندز /کهندژ و در کنار دیگر بناهاى حکومتى چون دارالاماره و جامع قرار داشته اند
(ابن حَوقَل، 1938، 431) قلعه های کوهستانی که معمولاً در نقاط صعب العبور احداث می شدند و از این رو محافظت از آن
ها سهل بود و امکان فرار به حداقل می رسید. در مقابل، قلعه های جلگه ای برای تمدن هایی که در دشت ها و جلگه ها زندگی می کردند و نیز برای مراکز پرجمعیت و حاکمانی که وظیفه حفظ امنیت قلمرو خود را داشتند مناسب بود. بدین
ترتیب، همزمان با قلعه های کوهستانی قلاع جلگه ای نیز پا گرفتند  (ثواقب، 1396: 49).

امروزه هم آثاری از قلعه نای در غرب شهر غزنین دیده می شود که سمج های کنده شده در دل کوه هنوز هم هویدا است. قلعه های
نای، مرنج، مندیش و نظایر آن در زمان سلطان محمود غزنوی محل خزانه سلطنتی و نگهداری غنایم بود و برای آنکه از نفوذ و
دستبرد مصون بماند به عمد در دل قله های سر به فلک کشیده با راه های صعب العبور ایجاد شده بود (شمیسا، 1388: 132)
در داخل قلعه زندان به گونه ی ساخته شده بود که در آن اتاق های به اشکال و اندازه های متفاوت ساخته شده بود که شامل سلول
های حبس انفرادی نیز بود. در اطراف قلعه ها خندق های حفر شده که قلعه های متذکره را از هجوم دشمن برای رهایی محبوسین
مصؤن می ساخت آنچه در دوره ی غزنویان در نظام جزایی آنها مشاهده می گردد، مجازات و سیستم حبس آن ها توأم به شدت بوده
و حتی این شدت اعضای خانواده ی سلطنتی و حکام را نیز در بر می گرفت. ( پوهاند، 1390: 193) کوتوال (مهمترین شخص در
میان پولیس و در نظام محابس غزنویان و مسئول نظارت بر احوال زندانیان)(گردیزی، 1364: 335) امین الحرس، جلادها و العقابین
از مقامات مهم بودند که در این دوره تشکیل یافتند. (پوهاند، 1390: 197)

توصیف زندان و شرایط مرارت انگیز آن در دوره غزنوی با حسبیات مسعود سعد سلمان ماندگار شده است. یکی از واژگان تخصصی
که در آثار مسعود سعد و دیگر حسبیه سرایان مثل ملک الشعرای بهار بسیار به کار می رود «سمج» است که در اصل به معنای زندان
زیرزمینی، آغل و سرداب است. مسعود سعد از این واژه برای مبالغه در ترسیم تنگی و تاریکی زندان استفاده می کند و به نظر می
رسد مراد او سلول زندان باشد (به نقل از شمیسا ، 1388: 368).

وضعیت نابسامان زندانیان از حیث خوراك و نیز سایر فقدان درآمد زندانبان ها سنتی را پدید آورده بود که در آن زندانبان ها زندانیان
را طوق بر گردن در زندان می بردند تا از رهگذران گدایی کنند . بیهقی از تحت نظر گرفتن افراد با اصطلاح «شهر بند» یاد می کند و در مورد تحت نظر گرفتن یوسف، عموی سلطان مسعود غزنوی، می نویسد: «چنان که خواست که یوسف یک چند از چشم وی و چشم لشکر دور ماند و به قصدار چون شهربندی باشد و آن سرهنگان بر روی موکل» (بیهقی، 1388: 99)

در دوره دیالمه ، مشهورترین زندانهاى عقیدتى با نام حبس الزنادقه شکل گرفت (ابن جوزى، 1403، ج1: 244) گزارشها نشان مى
دهد که افراد مشهورى چون افشین (حیدربن کاوس) و محمدبن عبدالملک زیّات در این مکان زندانى بوده اند (جریوى، ،2003، ج1: 266) در دوره سلجوقی زندان تحت نظر دیوان اشراف که در مفهوم نظام بازرسی و جاسوسی، به لحاظ حوزه اختیارات و وظایف، یکی
از پرسابقه ترین و ضروری ترین دیوان ها بود، گردید. این دیوان گرچه ابتدا توسط خلفای عباسی و وزرای ایرانی آنان اخذ و اقتباس
گردید، اما در واقع در دوره سلجوقی بود که تکامل یافت و شکل نهایی به خود گرفت (حاتمی، 1396: 65) در این دوره، گستره
جغرافیایی مناطق تحت تصرف در زمان سلجوقیان ، همچنین تحرکات مذهبی نشات گرفته از منازعات و مخاصمات مذهبی مبحث ترور که تا آن زمان درفرایندی فراگیر مورد استفاده قرار نمی گرفت باعث گردید تا فضایی آکنده از رعب و وحشت و ارعاب بخصوص
در جمع اندیشمندان و محققان و ارباب قدرت بوجود آید. تا جایی که فدائیان اسماعیلی با مسیر انتخابی برای تصفیه مخالفان و
مخدوش نمودن اوضاع اجتماعی و سیاسی مناطق تحت نفوذ توانستند نفوذ غیر قابل وصفی میان مردم بدست آورند
قلعه لمبسر، قلعه جلالی و حصار سلجوقی در کاشان از قلاع دوره سلجوقی است . یکی از قلعه های بسیار عمده و مستحکم در ایران
بود که بعدا در دوران صفویه و پیش از آن به منزله زندان استفاده می شد..

با توجه به تغییر بافت جمعیتی ایران از این زمان به بعد، و بهویژه سرازیر شدن پیدرپی ترکانِ فاقد تجربه کشورداری بدین سرزمین
و نفوذ تدریجی آنان در دستگاه قدرت، و توان بیشرشان برای زندان و اِعمال مجازات به دلیل همان نفوذ، به نظر میرسد که بخش
اعظم مجازاتهای زندان به کار گرفته شده، مبتنی بر سنن اقوام ترك چادرنشین باشد (بهرامی نیا، 1397: 100)

در دوره ایلخانان مجازات و زندان مبتنی بر یاسای چنگیـزی انجام می شد. قضاوت در این دوره از مهمترین امور حکومتی بود؛ به
گونـه ای کـه خـود سلطان به عنوان بالاترین مقام حکومتی، در رأس امـور قضـایی قـرار داشـت و حکم او در تعیین، تبـدیل و
تخفیـف مجـازات مجرمـان نقـش مهمـی داشـت. یکی از رسوم مغولی که در این دوره تداوم یافت، برپایی محـاکم یـارغو بـود .
در این محاکم براساس قوانین مغولی به جرمهای مختلف به ویژه جـرمهـای نظـامی رسـیدگی می شد. یارغوچی به عنوان قاضی
نظامی در رأس این محکمه حضور داشت و در اکثر لشکرکشیها نیز شرکت می کرد. از این یارغوچیها می توان به اق ـال شـاه
یـارغوچی کـه در نبـرد علیـه قرااحمـد ترکمان در دورۀ تیمور شرکت داشت و همچنین شیخ ارسلان یارغوچی کـه در محاصـرۀ
تکریـت در سال 001ق حضور یافت، اشاره کرد .برخی مجازاتهایی که در این دوره اعمال میشد، مانند دو شاخه در گـردن زنـدانیان
انـداختن و چـوب یاسـا زدن(سمائی دستجردی و عابدینپور جوشقانی، 1391: 135)

تیمور نظر به احترامی که به خاندان چنگیزخان داشت؛ قسمتی از یاسای چنگیزی را با اصول اسلامی درآمیخت و قواعدی را که بـه
تزوکات تیموری معروف است، ترتیب داد (میرجعفری، 1379: 61) در این دوره برای هر جرمی مجازاتی تعیین شده بود. مانند:حدود،
قصاص، دیه و تعزیرات(سمائی دستجردی و عابدینپور جوشقانی، 1391: 135)

در این دوره، مجازات سرکشی و عصیان علیه شاه گاه مرگ ، گاه قطع دست و گاه میل کشیدن به چشم بود. اگر از تاریخ گنبد
هارونیه مشهد سخن به میان بیاوریم، بسیار گفته ها و نوشته هایی در دست است که هر کدام نشانگر تاریخی جدا و کاربری جدا
گانه ای برای گنبد هارونیه مشهد را دارند. از یک سو تاریخ ساخت این بنا را به قرون هفتم و هشتم نسبت می دهند و برخی مورخان
نیز اعتقاد دارند که تاریخ ساخت این بنا به پیش از اسلام بر می گردد. در کاوش های باستان شناسی برخی به سفال هایی از قرن
ششم دست یافتند و به دوره تیموریان آن را نسبت داده اند. ولی به ظاهر این بنا در سال های پس از حمله مغول به ایران ساخته
شده به همین دلیل نیز هیچ آسیبی به آن نرسیده است. برخی این گنبد را به زندان هارونیه مشهد و یا حتی به هارون الرشید نسبت
می دهند، جای بسی سوال می باشد. اما زمانی که هارون الرشید به این منطقه رسید زمان چندانی برای ساختن این بنا نداشته زیرا
مرگ گریبان گیرش شد.اگر به گنبد خیره شویم، مقداری مقرنس کاری که بی شک از زمان تیموری به یادگار مانده است به چشم
می خورد. در دوره صفویه از قلعه الموت (شاردن، 1374: 26) و قلعه قهقهه که خرابه های آن هنوز در نزدیکی بخش ارشق در استان آذربایجان شرقی باقی مانده است از مشهورترین زندانها است. قلعه قهقهه به صورت اتاقی بود که صرف نظر از در ورودی تمام قسمت های دیگرش با بافت طبیعی از صخره و سنگ تشکیل شده است که پرتگاه عقب تر از آن است و زندانی هیچ راهی برای فرار ندارد. کوچک ترین حرکت برای فرار به منزله سقوط به قعر دره بود. استخرهای متعددی در داخل قلعه به شکل مستطیل در ابعاد مختلف و در دل صخره سنگ ها با وسایل ابتدایی آن زمان کنده شده است. از استخرها برای ذخیره سازی آب برای تمام فصل های سال استفاده می شد و آب آن ها از برف و باران تهیه می شد. استخرها از طریق یک آبراهه کنده شده روی صخره به همدیگر ارتباط داشتند که در صورت پر شدن استختر اول آب اضافی از طریق همین آبراهه استخر دیگری را پر می کند (خزائی، 1401: 120)

سیر تحول زندان ها در دوران طولونیان و اخشیدیان

منابع در مورد زندان در دوران طولونیان بسیار محدود هست و فقط اشاره شده است که دراین دوره زندان های زیر زمینی گسترش
پیدا کرد و از مشهور ترین این زندان ها میتوان به زندان مطبق اشاره کرد. (مقریزی، 2001: 208) زندان ها در این زمان تحت تاثیر سیاست احمد ابن طولون قرار کرفتند. بنا بر حکم او به زیادی تعداد زیادی جاسوس برای مراقبت از زندانیان و مطلع کردن او از اخبار زندانیان ، داخل زندان ها شدند. (خطیب بغدادی، 1378، ج14:8)

اما در زمان اخشیدیان"بازداشت موقت" بوجود آمد و گسترده شد. در این دوران و مخصوصا در دوران وزارت جعفر ابن فرات تعداد زیادی از کارمندان بلندمرتبه دستگیر شدند و به خاطر نقش ثروتمندان و کارمندان دولت بیشتر بازداشتی ها، به طور موقت در بازداشت بودند. (مقریزی،2001، ج1: 156)/

سیر تحول زندان ها در دولت فاطمیان

فاطمیان از زندان های مستقل به جای زندانهای وابسته به مراکز دولتی استفاده میکردند و نوع زندانیان در هر زندان خاص بود.(یوسف
الرفاعی، 2008: 10) زندان "خزانه البنود"از مشهورترین زندانهای فاطمیان، در قاهره بود که در آن تعدادی از امرا و کارمندان بلند
مرتبه و اعیان و اشراف زندانی شدند و این زندان در این بازه زمانی اهمیت شایانی داشت و از این زندانها در دوران های ایوبیان و
مملوکیان هم استفاده شد. (مقریزی، 2001، ج1: 176) تهامی شاعر شیعی از جمله کسانی بود که در این زندان کشته شد. (یوسف الرفاعی، 2008: 10)

علاوه بر زندان های یاد شده فاطمیان از دو زندان دیگر به نام "زندان کمکی" استفاده می کردند. این زندان ها در دو نقطه قرار
داشتند .
-1زندان الفسطاط: اولین زندان کمکی در دوره فاطمیان در شهر "الفسطاط" ساخته شد، و در ضلع جنوب شرقی مسجد عمروعاص
قرار گرفته بود. (آزادی و محمود آبادی، 1391: 8)

2-زندان قاهره: دومین زندان کمکی در قاهره قرار داشت و به مجرمین سارقین و راهزنان اختصاص داشت و در دوران ایوبیان و
مملوکیان مورد استفاده قرار گرفت. (مقریزی، 201، ج1: 188) بعضی از زندان هایی که فاطمیان استفاده میکردند، در مراکز
حکومی مثل قصر ها و وزارت خانه ها قرار داشت. خلیفه الحافط لدین الله در قصر خود به دست وزیرش علی افضل زندانی شد. تا
اینکه وزیر به قتل رسید(526/1131م) و در همین قصر حافظ وزیر رضوان ابن الولخشی را زندانی کرد ، البته رضوان در سال 542/
1147م موفق به فراراز زندان شد. (خطیب بغدادی، 1378، ج14: 7)

همچنین اسقف اعظم قبطیان در زمان خلیفه "الظاهر" بیش از یکبار در وزارت خانه زندانی شد.علت زندانی شدن او اعتراض به
دخالت وزیر در مساله تعیین اسقف اعظم قبطیان در سرزمین حبشه بیان شده است. (خطیب بغدادی، 1378، ج14: 7)

سیر تحول زندان ها در عصر ایوبی

در دوره ایوبیان نیز از زندان های مستقل به جای زندانهای وابسته به مراکز دولتی استفاده کردند. از جمله زندان های مستقل دوره
ایوبی عبارتند از : زندان انبار شمائل که منتسب به علم الدین شمائل و همچنین منتسب به قاهره و دوران ملک الکامل محمد ابن عادل بود؛ و به حبس رؤسای مجرمان اختصاص داشت.(خطیب بغدادی، 1378، ج14: 9)

علاوه بر زندان شمائل، ایوبیان زندانی به اسم زندان"صیار" در "الفسطاط" بنا نهادند. نام این زندان از مردی به نام منصور الصیار
گرفته شده است، که نوعی ماهی نمک اندود به نام ماهی صیر را در مغازه خود میفروخت. (همان: 10) در دوره ایوبی از زندان تابعه نیز بنا گردید که میتوان به زندان تابعه "قلعه الجبل" و "زندان قلعه" اشاره کرد. در زندان تابعه القلعه فرزندان خلفای فاطمی توسط ایوبیان زندانی شده بودند.کسانی مثل بدر الدین داوود پسر خلیفه العضد که در زمان "سلطان کامل" به زندان افتاد و در سال 645هجری(1247م) در زندان وفات کرد. (ابن حجر عسقلانی، 2001، ج3: 314)  در "زندان قلعه"ملک عادل دوم در بند بود؛ وی بعد از خلع شدن و به سلطنت رسیدن برادرش صالح نجم الدین ایوب در ذی القعده سال 637هجری(1240م) به زندان افتاد و تا اواخر سال 118هجری( 1211م) در زندان بود. در دوره ایوبی از اماکن دیگری که به عنوان زندان نیز مورد استفاده قرار گرفتند: دارالضیافه، دارالفضل،دارالقطیبه. در" دار الضیافه"خلیفه فاطمی"العاضد" به دستور صلاح الدین، زندانی بود و در "دار الافضل" ولیعهد خلیفه و بعضی از عموهای او زندانی بودند. (إیاس، 1990، ج1: 15)

سیر تحول زندان ها در دوره ممالیک

اولین زندان در دوره مملوکیان، زندان دیلم بود که در شرق قاهره به سمت جنوب دانشگاه الازهر واقع شده است و به همین نام
شهرت داشت به کوچۀ الدیلم که در آن واقع شده بود. و این کوچه بعد از عهد مملوکی به سه راه تقسیم شد، محلۀ ترکان، محلۀ
کعکیین، محلۀ خوشقدم.(مقریزی، 2001، ج2: 273)  مبارك در کتاب خود به نام « طرحهای سازش» به تاریخ 1307هجری/ 1889میلادی، جزییاتی در مورد دو محلۀ خوشقدم و کعکیین ارائه می دهد که در شناسایی وسعت زندان و برخی از طراحی های آن مفید است. (به نقل از یوسف الرفاعی ، 2008: 12-13) بعد از توصیف یکی از خانه های محلۀ کعکیین می گوید:" روبروی این خانه کوچۀ کوچکی است که معروف به حبس دیلم است که اکنون به بن بست معایرجی معروف است خانۀ بزرگی دارد که دری دیگر در محلۀ خوشقدم دارد(به نقل از یوسف الرفاعی ، 2008: 11)،

از اینجا می توان حدس زد که آنچه وی به عنوان خانه در محلۀ خوشقدم و خانۀ بزرگ در محلۀ کعکیین توصیف کرده است. چیزی جز ساختمان زندان نیست. و اینکه حداقل دو در و دو دهلیز دارد که راه رسیدن به بقیۀ قسمتهای آن بوده است. و باریک بودن دهلیزها برای تسهیل عملیات نگهبانی بوده است. همچنین می توان از کلمۀ خانۀ بزرگ که نویسنده ذکر کرد که تا کوچۀ خوشقدم امتداد داشت میزان فضای زندان را حدس زد. و ممکن است شامل سالن ها یا اتاق هایی باشد که فضای بین دو کوچه را اشغال کرده است(یوسف الرفاعی ، 2008: 15) اداره زندان دیلم بر دوش قوۀ قضاییه نیز بود چرا که حوادث زندان به دعاوی مشروع علیه خود قوۀ قضاییه مرتبط بود. یا علیه مقامات ارشد کشوری و با متهم کردن فرد به خیانت توسط دیگران یا متهم کردن او به توهین به مقدسات برای توجیه حبس و مصادره، وکالت می شد. شهاب الدین العبادی معاون قاضی حنفی پس از طرح دعوی قضایی در دیلم زندانی شد. یبلغا السالمی ناظر خانقاه صلاح الدین خبر می دهد و او را به کفر متهم می کنند و علیه دو فرشته جبرییل و میکاییل سخن می گوید. (ابن تغری بردی، 1398، ج1: 271) زندان دیلم تا پایان دوره مملوکیان وجود داشت، و بعد عثمانی ها تا اوائل زمان محمد کبیر از آن و فرماندارانشان در مصر استفاده می کردند. (یوسف الرفاعی ، 2008: 14)مقریزی در برنامه ها به زندان رحبه با زندان دیلم اشاره کرده است، اما مانند بقیۀ زندانهای قاهره که به آن اشاره کرده است، جزییاتی را در این مورد ذکر نکرده است.مملوکیان اولین کسانی بودند که این زندان را تصرف کردند و حوزۀ قضایی آن مشابه زندان دیلم بود. جایی که روند زندان با پرونده های قضایی مرتبط بود که مستقیماً به قوۀ قضاییه فروخته می شد، بنابراین همراه زندان بزرگ به نام زندانهای دادگستری خوانده می شد (مقریزی، 2001، ج2: 7) و اهمیت اخبار ارائه شده در مورد این زندان در تاریخ احداثش ما را قادر می سازد تا آن را از زندان قصر حجازی که در حدود سال 807ه/ 1404م تاسیس و در سال 820ه/ 1417م به طور کامل منسوخ شد، جدا کند. پس در سال 797ه/1394م، یعنی قبل از اینکه زندان حجازی به عنوان زندان در نظر گرفته شود شهاب الدین العبادی قائم مقام قاضی حنفی در الرحبه زندانی شد و این اتفاق بعد از زندانی شدن او در دیلم بود در اصل قضیه به یبلغا السالمی ناظر خانقاه صلاح الدین مربوط بود.(ابن حجر العسقلانی، 2001، ج2: 194) در مورد شواهد تداوم استفاده از آن پس از لغو زندان قصر حجازی، آنچه ابن ایاس در مورد قرار گرفتن این زندان در معرض حفاری و فرار زندانیان ذکر کرده اند، این در ربیع الاول سال 852ه/ 1686م بود در زمان جقمق، علاوه بر آنچه مبارك در مورد ادامه استفاده از زندان در حدود سال 1101ه/ 1686م، یعنی پس از پایان دوران مملوکیان و ورود مصر به حکومت عثمانی ذکر کرد. (ابن ایاس، 199، ج1: 340)

مملوکیان زندانی مخصوص به زنان نیز داشتند زندانی که به نام حجر (الحجره) زنان مشهور بود. از جمله زندانهای معروفی بود که
در میانۀ انقلاب شیخ و نوروز علیه ناصر بن برقوق برپا شده بود(صیرفی، 1989، ج2: 269) در دوره مماللیک هر قسمت از سرزمین در مصر زندان مخصوص به خود داشت و از جملۀ آنها: شهر الفیوم در زمینی پست قرار دارد، و 103کیلومتر از قاهره فاصله دارد . دیواری دایره ای شکل آن را احاطه کرده و به دلیل کثرت باغ های میوه و ساختمانهای زیبا مشهور بوده است. (قلشقندی،1394، ج3: 430)  زندان قوص در کرانۀ شرقی رود نیل قرار دارد.از قاهره 645 فاصله و زندان اسوان در نیل شرقی و انتهای مصر علیا و ابتدای سرزمین نوبه از زندانهای دیگر این دوره هستند(خطیب بغدادی، 1378، ج14: 1194)

سیر تحول زندان ها در دوره امویان اندلس

زندان مطرینش از مستحکم ترین وبزرگترین زندان های بلنسیا می باشد که در آن گردشگر بزرگ ابن جبیر اندلسی زندانی
بود(قرطبی، 1390، ج2: 132) و در شاطبه نیز یک زندان بود وزندان ملثمه در بطلیموس بود که در آن نجم الدوله سعد بن متوکل
زندانی بود .زندانی بزرگ در لشبونه بود(بلبول، 2009: 1) همینطور زندانهایی در داخل شهر در نزدیکی امارت وجود داشت، مانند
زندان المریه که در آن زندان بزرگی بود که معروف به ابن صمد شاعر در آن زندانی بود. (قرطبی، 1390، ج2: 132) و یا زندان
معیروقه که ابن عبدالعزیز در آن محبوس بود، (بلبول، 2009: 5)

ساختار نهاد زندان در ادوار تمدن اسلامی

در تمدن اسلام محیط فیزیکی زندان از جمله الگوهای سنّتی که در مهندسی زندان و بنای آن حاکم بود. مخصوصاً سیاهچالهایی
که در اعماق زمین بودند و نورخورشید و اکسیژن بدان راهی نداشت. زندانهای معمولی نیز تفاوت چندانی نداشتند و فقط چند
پنجرهی کوچک در آنها ایجاد میشد که مقدار اندکی نور و هوا از آن عبور میکرد(ابن عماد حنبلی، 1992، ج15: 421) نویسندگان
و شاعران معاصر با به کار بردن تعبیر «طاق» در نوشتهجات خود شکل پنجرههای زندان را به تصویر کشیده اند(مقریزی،  2001، ج1: 7)

عوامل گوناگونی باعث وخامت و بدترشدن اوضاع بهداشتی میان زندانیان میشد برخی از این عوامل بیماریها شلوغی و تراکم زندانیان
حشرات موذی و بعضی پرندگان عجیب بود. مقریزی مشهورترین کسی است که تصویری روشن از محیط زندانها ارائه داده است. او
سیاهچالهای مخوفی را توصیف میکند که تاریک و بدبو و پر از خفّاش بودند. (مقریزی، 2001، ج1: 7) زندان شمایل نیز محلّی
بود برای انواع حشرات مانند ساس و کَک. (یوسف الرفاعی، 2008: 100)  طاعون از خطرناكترین بیماریهایی بود که در در بازه ی
742هجری تا 751 ( 181مصادف با 1341تا 1350میلادی) به سبب سرایت به داخل زندانها ، زندانیان را درگیر کرد. (یوسف الرفاعی،
2008: 100)

گزارشهای فراوانی از وضعیت زندانیان مبنی بر بلایایی که در زندان متحمّل بودند. این تغرّی بردی در گزارش خود به برخی آثار
روانی شکنجه بر زندانیان اشاره کرده است که گاهی باعث جنون و اختلال فکری در میان آنها میشد. از جمله نوشته است که در
سال 854هجری (1420م) در قاهره شایعه شده بود که ابوالخیر مسگر به خاطر شنکجههایی که در زندان دیلم گذرانده دیوانه، و
قدرت تکلّمش دچار اختلال شده است. "(ابن تغری بردی، 1398، ج1: 278) با پدیدآمدن چنین اختلالات روانی طبیعی بود که برخی زندانیان نیز اقدام به خودکشی در داخل یا خارج از زندان کنند. (ابن ایاس، 1990، ج1: 453) با تغییر سیستم و روش حکومت در دوره اموى ، مقدمات تشکیلات دیوان فراهم آمد و در عصر عباسیان، به دلیل گسترش قلمرو جغرافیایى و سلطه سیاسى ـ اجتماعى آنان بر غرب و شرق عالم اسلام، دیوانهاى متعددى شکل گرفت و سازمان ادارى به مراتب پیچیده تر و کاملترى از ادوار پیشین به وجود آمد. (منتظری، 1387: 12) نظام قضایی، پولیسی و امور زندان های بیشتر متاثر از سیستم خلافت هر دوره بود. اداره زندان که تحت خلفا بود (پوهاند، 1390: 191)

البته برخی جزاها از قبیل محروم ساختن از غذا برای مدت معین یا محروم ساختن از استفاده از برخی غذا ها، انت 

از نظر نوع حبس زندان شامل حبس جزایی(ازنظر مدت حبس که چند روز و یا چند ماه به طور موقت یا ابدی است، و جزایی
ازلحاظ طبیعت زندان که زندان مجرد است بدون اشتغال به کار و تحمل ضرب و کتک و یا زندان توأم با اعمال شاقه و ضرب و زدن
است)، حبس تمهیدی(عبارت است از اینکه کسی را ادله اولیه برای مجرد بودن او به دست بیاید، تدبیر توقیف و بازداشت در مورد او
عملی میشود) و حبس تهدیدی(این نوع زندان برای کسی است که مالی را غصب کرده است که تا برگشت دادن آن مال، زندانی
میگردد).(کریمی، 1400: 11-12) شد .از لحاظ مدت حبس ها شامل حبس های معین( منظور حبسی که مدت آن معین است و در متون فقهی متناسب با نوع جرم ارتکابی زندانی تعیین گردیده است( و حبس های نامعین) حبسهایی که مدت آن تعیین نگردیده و این امر با صلاحدید حاکم و قاضی شرع است(حبس تعزیری) این حبس مورد تأیید و راهنمایی پیشوایان دینی بوده و در متون فقهی و قوانین دینی بسیار است(قندروبیجارپس، 1386: 134-135)

مهمترین راههای شکنجه عبارت بود از:میخکوبی،فشار فیزیکی ، نصف کردن بدن، فروکردن میله، کور کردن چشم با میله داغ،
ریختن مواد داخل بینی(ابن ایاس، 1990، ج1: 219) آویزان کردن (بلبول، 2009: 4 ) ضربات شلّاق (مقریزی، 2001، ج2: 506) سلّاخی پوست و پرکردن دوباره آن (سخاوی ، 1986، ج3: 1178) کلاه خودِ داغ ( عسقلانی، 2001،ج2: 3-4)

مقامات زندان عبارت بودند از: امین الحرس، مسؤول نگهداری محبس بود؛ ( بیهقى، 1376: 549) همچنین از صاحب منصبى به نام
والى حَرَس بدون اشاره به وظایف وى نام برده است. خواجه نظام الملک طوسى (زندان کردن و به چاه کردن را از وظایف امیر حَرَس
دانسته است(.نظام الملک طوسى، 1383: 181) جلادها که وظیفه آنها تطبیق جزا های جلد و جسمانی بود؛ که معمولاً اشخاص
بلند قد و تنومند و با چهره سهمناك انتخاب می شدند ( بیهقى، 1376: 549) العقابین که مسؤول تعدیب فیزیکی و استعمال آلات
تعذیب کننده بود که از آهن و چوب ساخته می شد( پوهاند، 1390: 91) خدماتی که به زندانیان داده میشد، بر دو گونه بود. یک دسته، خدمات ویژهای که مخصوص زندانیان خاصّی همچون پادشاهان، وزیران، فرمانداران و طبقات اشراف بود . نوع دیگری از خدمات بود که به صورت عمومی به زندانیان معمولی ارائه میشد. این خدمات جزئی فقط همان غذایی بود که به زندانی میدادند و البته برنامه منظّمی هم نداشت. (صیرفی، 1989، ج2: 209) یاآن که از این افراد نیز مالیات اخذ میشد. امّا از برخی اخبار و روایتهای پراکنده در منابع تاریخی میتوان ادّعا کرد که غذای افراد معمولی از راههای جداگانه و مستقلّی تهیه میشد (ابن ایاس، 1990،ج1: 10 ) مورّخان بر حضور خدمتکار در نزد خلیفه و یا فرماندهای که زندانی میشد، تأکید دارند (صیرفی، 1989، ج2: 209) در برخی اتّفاقات و رویدادهای زندان بعضاً میتوان ردّپای پیشخدمتان را مشاهده کرد. مانند اتّفاقی که برای شجرالدر در قلعه جبل رخ داد که یکی از کنیزانش نزد او حضور داشت. یا واقعهای که برای ابن تیمیه در زندان قاضی در قاهره به وقوع پیوست و ناشی از آن بود که بدو اجازه داده بودند تا خدمتکارانش نزد او حاضر باشند(المقریزی، 2001، ج1: 468). منابع تاریخی از وجود ملاقاتکنندگان و
همنشینانی سخن راندهاند که در محلّ اقامت زندانیان رفتوآمد میکردند.(عسقلانی، 2001، ج9: 90)  امّا نسبت به زندانیان عمومی که در زندانهای مخصوص قاضیان یا مخصوص مجرمان و خلافکاران در حبس بودند، نمیتوان با قطعیت از وجود یا عدم وجود حقّ ملاقات با آنها سخن گفت. وجود همراه در کنار زندانیان ویژه زیاد شایع نبود. امّا با توجّه به جایگاه فرد زندانی و نیازی که به همراه داشت، این اجازه به او داده میشد. ابن عماد حنبلی به یکی از همین موارد اشاره کرده است. وقتی ابن تیمیه در برج اسکندریه و قلعه دمشق زندانی بود، اجازه داشت تا از همراهی برادرش زینالدین عبدالرحمن بهرهمند شود. ( ابن عماد حنبلی، 1992، ج2: 135)
عملیات انتقال به این صورت بود که امیر را سوار بر قاطری میکردند و او را با زنجیر میبستند و اوجاقی، پشتسر او بر قاطر دیگری
سوار میشد و خنجری را در دست راست و بهسمت شکم زندانی میگرفت(عسقلانی، 2001، ج7: 225) خلفا و سلاطین را در
زنجیر میبردند؛ ولی زمانی که خلیفه المستعینبالله را به قصد زندانکردن از شهر بیرون بردند، او را سوار بر مادیان و نه بر قاطر،
البته با حضور اوجاقی از قلعه به نیل منتقل کردند. این کار برای این صورت گرفت که عملیات جابهجایی در شب انجام و تمام
شود(ابن ایاس، 1998، ج1: 215) در انتقال بیشتر سلاطین دستگیرشده، رویههای یادشده رعایت میشد و حتی شامل سلطان خایربک نیز شد که فقط یک شب سلطنت کرد و مردم او را «سلطان شب» نامیدند. او را شب بر مادیانی بستند و درحالیکه اوجاقی
در کنارش خنجربهدست حرکت میکرد، به زندان اسکندریه منتقل کردند(ابن ایاس، 1998، ج1: 537) تردیدی وجود ندارد که نگهبانی از زندانیان یا تبعیدیان، بهویژه سلاطین و شاهزادگان و بزرگان، نکتۀ مهمی در تاریخ زندانهای اسلامی بوده است؛ زیرا فرار
یکی از آنها یا آزادیشان از زندان ممکن بود عواقب ناگواری داشته باشد. به روشهای حین انتقال مثل همراهی اوجاقی، مهار زندانی
و انتقال شبانه نیز پیشتر اشاره شد. (یوسف الرفاعی، 2008: 103).

 

 

 

 آغاز سیر تحول زندان در دوران خلفای عباسی در تشریح طرح ابو یوسف .

 

 

در دوران خلفای عباسی و در زمان هارون الرشید که خلیفه عباسی زمان بود به ابو یوسف که از بزرگان و متنفذین زمانه بود پیشنهاد کرد تا اولین طرح چگونگی رفتار با زندانیان را بنویسد ابو یوسف طرحی را در ۱۲ ماده که ذیل ذکر می‌گردد پیشنهاد داد و در آن موقع اجرایی گردیدبند

عکس

 

این طرح ۱۲ ماده‌ای اولین آیین نامه مدون سازمانی برای زندان‌ها بود و به جرات می‌توان عنوان داشت کامل‌ترین و جامع‌ترین طرح زمانه خود و پیشنویس و پیش فرض جامع الشرایطی بود که منبع طرح‌های بعدی گردید و حتی آیین نامه کنونی سازمان زندان‌های کشور نیز هرچند جامع و کامل و به روز است و امروزه مورد استفاده در زندان‌های کل کشور می‌باشد برگرفته از ابعاد کلی طرح ۱۲ ماده‌ای است. چرا که آیین نامه کنونی به عنوان آیین نامه ای ایرانی و خصوصاً اسلامی برشمرده است و در مباحث مختلف توجه به زندانیان بسط داده شده و تمام حقوق زندانیان را در مسائل مختلف اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و حمایتی، حتی برای خانواده آنان و موضوعات روانشناسی را برای شخص زندانی و خانواده او به میان آورده است بدیهی است با گذشت قرن‌ها و پیشرفت علم و هنر و تکنولوژی، آیین نامه فعلی تکمیل و اکمل است و باید متفاوت‌تر از آیین نامه بدوی قرون گذشته باشد هرچند در زمان معاویه نیز طرحی برای حقوق زندانیان مطرح و مدتی مورد استفاده قرار گرفت ولی آن مکتوب نبود و سلیقه‌ای اعمال گردید و هرگز به عنوان طرح زیرساخت و زیربنایی در تواریخ مطرح نگردید. در تعاقب به بازبینی این طرح زیربنایی می‌پردازیم و نگاهی اجمالی به تحقق توجه به حقوق متعدده زندانیان در تمامی جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و روانشناسی فردی و جمعی استتار شده در این طرح می‌پردازیم از آنجا که مجازات حبس در قرآن مجید و در احکام و فقه اولیه اسلامی به ندرت آورده شده و در صدر نمی‌باشد و در اسلام حدود و قصاص در مجازات‌ها بیشتر جلوه می‌کند و این امر سبب گردید در احکام ثانویه و به جهت پیشرفت ممالک اسلامی و ازدیاد جمعیت حکومتی و فزاینده شدن جرائم با توجه به رشد جمعیت بحث تعزیر در احکام به عنوان مجازات اضافه گردد و حبس و زندان هم جزو این مجازات‌ها به حساب آمد. حضرت علی اولین بار بحث حمایت و حقوق زندانیان را مطرح و اجرایی نمود برای شخص زندانی و حتی خانواده او مبالغی مشخص از بیت المال را در نظر گرفت که هم اکنون در قوانین امروزی انجمن‌های حمایت از خانواده زندانیان این مهم را انجام می‌دهند معاویه ابی سفیان بنای زندانبانی نوین را مطرح کرد .ولی مدرج و مدون کامل نبود، ولی مقطعی اجرایی شد چون آمار زندانیان در زمان معاویه به شدت بالا رفت و این ازدیاد جمعیت زندانیان مترصد قوانینی بود که بشود زندان ها را بهتر اداره نمود پس به ناچار قوانینی مدون کرد ولی چون کامل نبودند هیچگاه به عنوان زیربنا به حساب نیامدند

اما ابو یوسف در زمان هارون الرشید خلیفه عباسی طرح ۱۲ ماده‌ای خویش را مطرح و اجرایی نمود، و این طرح سرآغاز تحول ساختاری برای احترام به حقوق انسانی و فردی و جمعی برای زندانیان بود.

 

در تمامی مفاد طرح ابو یوسف: مانند

 

 بند یک :توجه به تغذیه زندانیان متذکر شده و حتی محل زکات را برای فقرا مشخص نموده و برای حقوق عمومی آنها بیت المال را معرفی نموده است.

 در بند ۲: تهیه آذوقه زندانی به مقدار نیازش را واجب کرده و کوتاهی از آن را جایز ندانسته است .

در بند ۳ : اسیران مشرک را محترم دانسته و تا زمان صدور حکم خوش رفتاری با آنان را ملزم ساخته است و وسایل و تغذیه او را امری لازم دانسته است .

در بند ۴ : ابو یوسف پیشگام بودن در این راه را ، امیر مومنان علی ع نام برده و راه خلفای بعدی، بر این راه را تذکر داده و مسئله تکریم و احترام فردی زندانیان و فرایض دینی و اجتماعی را متذکر شده است .

در بند ۵: عنوان داشته به زندانیان پول نقد به جای مقدار خوراک داده شود تا فسادی اگر هست ، در حوزه اجتماعی آن زمان و مکان برچیده شود، چون بیم آن بوده که زندانبانان پول زندانیان را به زور بگیرند.

 در بند ۶: ثبت نام زندانیان را امری لازم برشمرده و حقوق ماهیانه ۱۰ دینار برای هر یک نفر را کافی دانسته است. امری لازم در زندان‌های امروزی جهان، که برخی کشورها با عدم ثبت نام زندانیان به آنها آسیب رسانده و آنان را در آمار خود نمی‌آورند ، مانند اسیران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ،که در اردوگاه‌های اسرا نام اسیران ایرانی را ثبت در هلال احمر و صلیب سرخ جهانی نمی‌کردند، تا آنان را مورد آزار و اذیت قرار دهند.

 دربند ۷: در معرض دید قرار دادن زندانیان را به لحاظ جمع آوری صدقه و ترحم به آنها را ، امری خلاف رضای خداوند دانسته، یعنی رعایت دقیق حقوق فردی و اجتماعی اشخاص که در آن قرون رعایت می‌شده است.

دربند ۸ : مرگ زندانی در زندان را در صورتی که غریب باشد و یا کسی را نداشته باشد ، تکلیف کرده، تا از طریق بیت المال غسل و کفن شده و دفن شود. توجه به امورات اجتماعی و تکالیف جمعی، بسیار شده است.

 در بند ۹ : باز هم الزام به رعایت حقوق اجتماعی و حدود الهی و عمل به قانون تذکر داده شده است، حقوق فردی و اجتماعی زندانیان در این بند با هم در نظر گرفته شده است.

 در بند ۱۰ : تجاوز از مجازات بیش از حد خطاکاران را تذکر داده، که به نوعی اصل شخصی بودن جرم در احکام امروزی را یادآوری می‌کند، مجازات برای مجرم است، آن هم در حدی که قانون مشخص نموده است نه بیشتر از آن و نه برای خانواده او.

 در بند ۱۱ : اجرای به موقع مجازات‌ها در این بند قابل تامل است، چرا که تبعات فرهنگی و اجتماعی بسیار دشواری را برای خانواده زندانی و شخص زندانی و اجتماع وقت به همراه دارد.

 دربند ۱۲ : مواردی که قصاص ممکن نباشد، باید دیه پرداخت شود و مقداری هم در زندان باشد، درست بحث حقوق و حقوق اجتماعی را متذکر گردیده است. مجازات تعزیر و قصاص و دیه را به همراه آورده است، بحث جنبه‌های خصوصی و عمومی جرم و الزام رعایت آنان را آورده است.

 

آیین نامه ۳۴۲ ماده‌ای سازمان زندان‌ها در چند بخش که توضیح داده شد ، آمده و بخش‌هایی نظیر : انجمن حمایت از خانواده زندانیان که کار توجه به خانواده زندانیان و کمک و رفع مشکلات معیشتی آنان را داشته و به خانواده‌های بی‌بضاعت حقوق داده و در اشتغال زایی آنان هم کمک می‌رسانند. و بخش دیگر بنیاد تعاون زندانیان است، که در امر اشتغال زایی و آموزش و اعطای وام در حین حبس و بعد از آزادی فعال است، به زندانیان کمک می‌کند.

 این آیین نامه برگرفته از فقه قرآنی و اسلامی است و مبنای اصلی و اصولی آن مبانی اسلامی و قرآنی است ، که ابو یوسف نیز به استناد بر موازین قرآنی و فقهی، طرحی کوتاه و مختصر ، اما مفید آورده است.

 در طرح ابو یوسف مباحث فرهنگی و رعایت مسائل اقتصادی و اجتماعی و احترام به شخصیت زندانیان به صورت کلی بیان شده ، که در آیین نامه فعلی سازمان زندان‌ها آنها، تشریح کامل شده و با جزئیات به آن توجه شده است.

 حقوق اجتماعی و فرهنگی و مباحث حقوق و دستمزد ماهیانه و توجه به امر احترام که اکنون و در این زمانه واژه‌های مددکاری اجتماعی و فردی و روانشناسی فردی و اجتماعی نامیده می‌شود، در پایه گذاری طرح ابو یوسف، برای زندان‌ها دیده شده و مبتنی بر موازین قرآنی و فقهی اسلامی بوده است .

که هم اکنون پس از گذشت قرن‌ها عندالزوم می‌بایست در مملکت اسلامی توجه ویژه به آن بشود . ایران اسلامی یکی از بهترین کشورهای دنیاست که بهترین زندانبانی اسلامی را در سایه قرآن و مکتب اسلام داراست و این را نظام‌های زندانبانی نوین تایید و در بازدیدها و اظهار نظرات به آن توجه داده‌اند.

مواد ۱ تا ۳۳ آیین نامه سازمان زندان‌ها در واقع توضیح ساختاری ماده ۱ و ۲ و ۳ طرح ابو یوسف است ، که فضا و امکانات و نحوه نگهداری و وظایف زندانبانان را مشخص نموده است.

 مواد ۳۵ تا ۴۶ آیین نامه کنونی توضیح ماده ۴ طرح ابو یوسف است، که واضح، نحوه برخورد و ایجاد نظم بین زندانی و زندانبان را مشخص نموده است.

 مواد ۵۰ تا ۶۴ آیین نامه، نحوه نام نویسی و پذیرش زندانیان را کامل توضیح می‌دهد، که در واقع ماده ۶ طرح ابو یوسف است .

ماده ۶۵ آیین نامه، انجام امورات فرهنگی و فریضه دینی است که ماده ۳ و ۷ و ۸ و ۹ و ۱۲ طرح ابو یوسف نام برده است.

 ماده ۱۵۳ تا ۱۶۰ آیین نامه در خصوص تغذیه زندانی است، و همچنین رفاهیات آنان را توضیح می‌دهد، که ماده ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵ طرح ابو یوسف است.

 ماده ۱۶۱ تا ۱۸۵ آیین نامه، رعایت احترام به زندانیان و جذب مددکاران اجتماعی و روانشناسان را آورده و در خصوص اشتغال و نحوه کار و مشارکت انجمن‌های حمایت از خانواده زندانیان و بنیاد تعاون که امر اشتغال زایی را در برنامه‌ها دارد تذکر داده که در ماده ۷ و ۸ و ۹ و ۱۰ طرح ابو یوسف به آن اشاره شده است .

ماده ۱۸۶ تا ۱۹۲ آیین نامه، نحوه پرداخت حقوق به زندانیان را آورده که مشمول فعالیت در زندان هستند، که در ماده ۵ و ۶ طرح ابو یوسف اشاره شده است.

 

نتیجه گیری

 

 

 

زندان یکی از نهادهایی بوده که با شکل گیری اجتماعات بشری، برای تنبیه و مجازات خاطیان از آن استفاده می کردند و روز به روز بر اهمیت آن در میان جوامع بشری افزوده شد. در طول ادوار مختلف تاریخی، زندان تحولات زیادی به خود دیده است. یافته ها نشان داد. در قرآن از پنج کلمه به عنوان زندان یاد شده است: سجن، حبس، حصر، امساک و نفى.  مشهورترین آنها، سجن و حبس می باشند. که به معنای مکان زندانی شدن و حبس کردن کسی است. و لذا در قرآن زندان به عنوان یکی از مجازات‌های محارب تلقی شده است.  قبل از اسلام(جاهلی)، در شبه جزیره عربستان، به علت نداشتن نظم سیاسی ساختار خاصی نداشت. و طبق رسم ثار مجرم را محبوس می کردند. با ظهور اسلام تغییراتی در نگرش به انسان و مجازات افراد صورت پذیرفت.. از زمان خلیفه عمر با گسترش اسلام نیاز به یک ساختمان مستقل برای زندانیان احساس شد. در دوران بنی امیه، زندان به وسیله ای برای سرکوب و حذف مخالفان تبدیل شد معاویه نخستین کسى بود که براى زندانها شیوه و روشى ثابت پایهگذارى کرد. در دوره یزید، زندان اریم ساخته شد. مخوفترین زندانها زندان دیماس حجاج بن یوسف ثقفی بود. که فاقد سقف بود و از این رو زندانیان از گرمای سوزان تابستان و سرمای طاقت فرسای زمستان در امان نبودند.از زمان عمربن عبدالعزیز سعی شد مسائل شرعی در میان زندانیان رعایت شود مانند تفکیک زندان زنان از زندان مردان. در دوره عباسیان با توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت، تعدد دعاوى و جرائم زیاد گشت، لذا زندانهای گوناگونى در شهرهاى مختلف چون هاشمیه، بغداد، کوفه، رصافه و سامرا ایجاد گردید.در دوره هارون برای اولین بار طرحى درباره چگونگى رفتار با زندانیان از نظر اسلام و فقه اسلامى نوشته شد. از دوران مکتفی، حکومت های ایرانی نظیر سامانیان، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان از جمله حکومت هایی بودندکه در زیر پرچم خلفای عباسی قد علم کردند و بر قسمت هایی از نواحی قلمرو اسلامی حکومت نمودند هر یک از این حکومتها در شهرهای بزرگ از جمله پایتخت و در قلعه ها برای خود زندان های داشتند و شورشیان ، اسیران جنگی، عصیانگران و دزدان را در زندان های که ساخته بودند محبوس می کردند. در این دوران مقاماتی مانند کوتوال، امین الحرس، جلادها، العقابین شکل گرفت. مؤلفه ها و مصادیقی زیادی وجود داشت که موجبات زندانی شدن افراد می شد. در دوره حکومت های ملوك الطوایفی نظیر طولونیان، زندان ها تعداد زیادی جاسوس برای مراقبت از زندانیان و مطلع کردن او از اخبار زندانیان ، داخل زندان ها شدند. اما در زمان اخشیدیان پدیده بازداشت موقت بوجود آمد و گسترده شد. در دوره فاطمیان ، ایوبیان و ممالیک از زندان های مستقل به جای زندانهای وابسته به مراکز دولتی استفاده شد. زندان خزانه البنود، زندان الفسطاط، زندان قاهره در دوره خلفای فاطمه و زندان انبار شمائل در دوره ایوبی از اینگونه زندانها بودند. دراین دوره از زندانهای تابعه و کمکی نیز استفاده گردید مانند قلعه الجبل و زندان قلعه. در دوره ایوبی از اماکن دیگری به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفتند: دارالضیافه، دارالفضل،دارالقطیبه. در دوره ممالیک زندانهای نظیر دیلم، رحبه باب العید، زندان معونه و حتی زندانی مخصوص به زنان نام حجر (الحجره) ایجاد گردید.. زندان مطرینش از مستحکم ترین وبزرگترین زندان های بلنسیا و زندان شاطبه، ملثمه در بطلیموس و لشبونه می باشد. زندان المریه، زندان معیروقه و زندان ماترینچ (امن ترین زندان های والنسیا) و زندان قرطبه، زندان مورسیه، زندان اشبیلیه و غیره از دیگر زندانهای دوره امویان اندلس بودند. از نظر ساختار، مدت حبس زندانی از قبل تعیین نمیشد و به نظر صاحبان قدرت از جمله خلیفه، وزیران و رییس پلیس بستگی داشت . اما با این وجود برخی از زندانیان سرنوشت غم انگیزی داشتند در زندان به فرمان خلفا و دیگر صاحبان قدرت کشته شده و یا به خاطر بیماری می مردند اما بسیاری دیگر از آنها به دلایلی مانند شورش، شفاعت، فرار از زندان، دادرسی دوباره، دادن پول در قبال آزادی، فرمان عفو ، حکم خلیفه، مرگ خلیفه، آزادی اسیران ، خواب دیدن آزادی خود را به دست می آوردند. از جمله مقامات اجرائی زندان می توان به ریاست پلیس، زندانبان، بازجویان و شکنجه گران در این دوران اشاره کرد . از لحاظ بهداشتی و پزشکی وضعیت بندیان اسفناك بود. در صورت بیماری، زندانیان با مرگ دست و پنجه نرم می کردند بسیاری از زندانیان بر اثر تب، بیماری و رطوبت در سیاه چال ها درگذشتند غذای زندانی کوزهای آب و کمی نان جو بود، مگر آن دسته از زندانیانی که قبلاٌ صاحب موقعیت اجتماعی بودند، به دستور خلیفه یا امیر یا وزیر غذای خوب برایشان مهیا می کردند زندانیان از هیچ گونه حقی برخوردار نبودند. تنبیهات و مجازات سختی برای اغلب زندانیان در نظر گرفته می شد و انواع و اقسام شکنجه هایی که در این دوران وجود داشت می توان به، میل کشیدن چشمان، به زنجیرکشیدن، لباس پشمی بر تن کردن، کتک زدن، بریدن اعضای بدن، زنده زنده پوست بدن زندانی راکندن اشاره کرد در زندان های خلفای عباسیان زندانی را به قصد کشتن شکنجه می دادند. بسیاری از زندانیان زیر شکنجه کشته می شدند.

 

 آیین نامه کنونی سازمان زندان‌ها مشتمل بر ۳۴۲ ماده است ، که یکی از جامع‌ترین آیین نامه‌های سازمانی برای زندان‌ها در جهان محسوب می‌گردد. چون مبنای آن بر اساس حقوق اسلامی بنا شده است،

 این ۳۴۲ ماده برای اطفال و نوجوانان زیر ۱۸ سال متفاوت بوده ، برای نظامیان جدا و متفاوت می‌باشد ، و برای سایر زندانیان نیز بنا به شرایط آنها متفاوت می‌باشد . این تفاوت در ظاهر و نحوه برخورد و اجرا نیست،  تفاوت در اصل ساختار قوانین موضوعه هست ، مثلاً اطفال بنا و به اقتضای سن و سال تقسیم و طبقه بندی می‌شوند. مثلاً زیر ۱۵ سال و ۱۵ تا ۱۸ سال جدا و متفاوت دیده شده‌اند.

 طرح طبقه‌بندی نظامیان و الزام نگهداری جداگانه آنان از سایرین الزامی در نحوه اجرای آیین نامه است.

 طرح زیرساختی مطروحه ابو یوسف با نگاهی اجمالی، تمام این ۳۴۲ مفاد و مواد آیین نامه را در بر می‌گیرد ، با این تفاوت که طرح ابو یوسف با مبنای قرآنی و فقهی در حداقل ۱۲ بند خلاصه شده ، اما کارآمد و کامل و جامع است ، ولی آیین نامه سازمان زندان‌ها در ۳۴۲ ماده با توضیح کامل تمامی موارد، طرح ابو یوسف را، مجزا و با تفصیل و توضیح آورده است . مباحث فرهنگی و رعایت آموزش و مدرسه و فن و شغل را در توضیحات کامل و با همکاری و هماهنگی آموزش و پرورش و سازمان فنی و حرفه‌ای این زمان آورده است . بحث رعایت مسائل حقوقی و رعایت حقوق فردی و خانوادگی را در احترام زندانبانان و احترام متقابل در قالب دستورات قرآنی و اسلامی متذکر شده است. جذب روانشناس و لزوم کارهای روان درمانی فردی و جمعی را که برگرفته از تذکرات کلی طرح ابو یوسف بوده است را واضح و کامل توضیح داده است .توجه به مسائل اجتماعی و اقتصادی زندانی و رفاه وی و خانواده او را در ملزم ساختن انجمن‌های حمایت از خانواده‌های زندانیان و توجه به آنان را قانونی بیان نموده است. بحث اشتغال زندانیان را در بحث بنیاد تعاون زندانیان آورده و الزام ساخته تا به آن توجه ویژه گردد. در نهایت با در کنار هم قرار دادن طرح اولیه ابو یوسف و آیین نامه کنونی سازمان زندان‌ها و تطبیق آنها در می‌یابیم که زیربنای کلی همان ۱۲ ماده ابو یوسف بوده و در مرور زمان تکمیل و تکمیل‌تر شده و تا به امروز کامل‌ترین دستورات اسلامی در خصوص زندانیان همین ۳۴۲ ماده آیین نامه سازمان زندان‌ها به شمار می‌رود ، که تمامی حقوق اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در جنبه‌های فردی و خانوادگی و اجتماعی را لحاظ قرار داده و آن را مورد توجه ویژه نهاده است و دیدگاه روانی فردی و اجتماعی را نیز جدا در لابلای مفاد دیده است و در تمام امورات مذکور فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی دیدگاه روانشناسی فردی و جمعی را دیده است چرا که توجه به فرد چه به لحاظ البسه و تغذیه نوعی توجه به روان فرد هم محسوب می‌گردد و ساختن شخصیت زندانی ، ساختن شخصیت خانواده اوست، توجه به ساختن شخصیت خانواده زندانی، توجه به ساختن شخصیت روانی جامعه است، که امری لازم الاجراست.

 

منابع
منابع عربی
-1الجوهری، أبونصر، الصحاح، بیروت، دارالعلم ملایین ، 1997/
-2ابن حجر عسقلانی،احمد، الاصابه، بیروت، دارالفکر،2001. 
-3ابن ایاس، زینالدین محمد ، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، قاهره ،کانون الاول،.1993

4-ابن‌ جوزی،‌ یوسف‌، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، 1997.

5-ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، ليدن‌، ۱۹۳۸ .

6-ببول، حسام محمد، اسباب السجن ودوافعه فی العصر الملوك الطوائف آداب المستنصریۀ السنه، 2009.

7-جریوى، محمد، قصص الانبیا،،تهران، بیتا ،2003،

-8خالد التمیمی، ایمین سلیمانی ، السجون فی العصر العباسی ، مصر،کانون الاول ،1997.
9-مقریزی، احمدبن علی بن عبدالقادر ،المواعظ و الاعتباربذکر الخطط و الاثار المعروف باخطط المقریزیه، دار صادر، بیروت،
2001.
10-یوسـف الرفاعی ، هالـۀ نواف السجـون فی مصـر فی العصـر المملـوکـی، قدمت هذه الرسالۀ استکمالاً لمتطلبات الحصول
على درجۀ الماجستیر فی لتاریخ، الجامعۀ الأردن،.2008.

منابع فارسی
1- آزادی، فیروز و محمود آبادی، سید اصغر ،"تحولات ساختار شهری فسطاط در دوره ی سفیانیان ، مطالعات تاریخ اسلام ، شماره 15،زمستان1391.
-2ابو یوسف،یعقوب،کتاب الخراج،ج ،، 1تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات تاریخ، 1363.
3-انوشه، حسن وخدابندهلو، غلامرضا، فارسی ناشنیده: فرهنگ واژهها و اصطلاحات فارسی و فارسیشده کاربردی در افغانستان.
تهران،قطره. 1391.

4-ابن تغری بردی، جمال الدین ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی اتابكی. ناشر ،وزاره الثقافه و الارشاد .، 1398.

5-ابن مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الأمم و تعاقب الهمم، ترجمه حسن، سید کسروی، دار الکتب العلمية ، 1375.
6-اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، الاغانی، ترجمه محمد حسین مشایخ فریدنی: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.
7برزگر، ابراهیم، تاریخ تحول دولت در اسلام. تهران: سمت، 1386.
8-بیهقی، تاریخ بیهقی به تصحیح دکتر علی اکبر فیاض با مقدمه دکتر محمد جعفر یاحقی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ سوم، 1388.
-9بهرامی نیا، امید، "خشونت و شکنجه در عصر سلجوقی مجله فرهنگ زیارت" ،شماره 15-16 ، دوره 9، شماره - 1شماره پیاپی 17، ،فروردین ماه سال 1392.
10-پوهاند، نصرالله ،ستانکزی: زندان ها و مجازات در دوران دولت غزنوی، تهران،نی، 1390.
11-ثواقب، جهانبخش،«کارکرد سیاسی امنیتی دیوان برید در خلافت اسلامی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی سال هشتم ،شماره 36: بهار، 1396.
12-حموی، یاقوت معجم البلدان، رجمان علینقی منزوی، تهران،امیر کبیر، 1380.
-13حاتمی امیرحسین،" تحول کارکرد دیوان اشراف (نظام بازرسی و جاسوسی) در دوره غزنوی و سلجوقی "،نشریه مطالعات تاریخ
انتظامی، پیاپی 13، 1396.
14-خزائی ، یعقوب فرایند ساختیابی زندان، انتشارات، آگه، 1401.
15-خطیب بغدادی، ابوجعفر، تاریخ بغداد ، دار الکتاب العربی ، بیروت ،1378.

16-راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد ،المفردات فی غریب القرآن،ترجمه جهانگیر ولدبیگی ،توسط انتشارات آراسته ، 1396..

17-زرین کوب، عبدالحسین. دو قرن سکوت،تهران، امیرکبیر، 1378.
18-ساکت، محمد حسین ،"نگرشی بروند تاریخی و حقوقی زندان در اسلام ،پیش لز تدوین و تدوین" ،مجله ی حقوقی دادگستری
،شماره 38: 1361.
19-شمس، علی، نظام زندانبانی ایران، تهران، راه تربیت،.1387.
20-شیخ کلینی ،تلخیص از اصول کافی، ج ،1دفتر نشرفرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت، 1380.
21-شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه: محمد عباسی، تهران: امیرکبیر، 1374.
22-سمائی دستجردی، معصومه و وحید عابدینپور جوشقانی،" آیین محاکمه و مجازات در دورۀ تیموریان"، فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (س)، سال بیست و دوم، دوره جدید، شماره14 ،پیاپی 101، تابستان1391.
23-شمیسا، سیروس ، زندانی نای: گزیده اشعار مسعود سعدسلمان، علم ، 1388.
24-طبری، محمد بن جریر .تاریخ طبرى .ترجمه ابوالقاسم پاینده.تهران:اساطیر، 1352.
25-طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوك ، دار المعارف ، 1375.
26-طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، 1380.
27-علی،جواد،المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، قم، منشورات شریف الرضی ،1380.
28عمادی، احمد و علی دیندارلو، عمای، محمدمهدی ، "بررسی حقوق زندانیان در فقه امامیه و مذاهب چهارگانه ،سومین کنفرانس بین المللی و ملی مطالعات مدیریت"، حسابداری و حقوق ، 1399.
29-غفوری، وهبی، بررسی تحولات نهاد زندان در عصر دوم و سوم عباسی،دانشگاه رازی، 1400.
30-فلاحی فرد، مهرداد و بهرامیان، مسعود، "بررسی سیر تحولات منصب قاضی از عصر جاهلیت تا سال چهلم" ، خردنامه، شماره
10، پاییز و زمستان .1393.
31-قرطبی ، محمد بن احمد،احکام جامع قران ،قم، شیخ ائمۀ التفسیر، 1393.

32-قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالكتب الاسلاميه ، 1378.

33-لسترنج، گای، کتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، بینالنهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین
تا ایام تیمور، ترجمه: محمود عرفان، ناشر فارسی: بنگاه ترجمه و نشر ، 1337.
34-كوثری، عباس،  فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1394.
35-کریمی، حسین، فرهنگ دادرسی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
36- کتانی،عبدالحی،نظام اداری مسلمانان صدر اسلام،ترجمه قراگزلو، تهران، نی،1378.
37-کریمی، مهرانگیر، تاریخچه و طبقه بندی زندان در ایران و اسلام، دوره1 ،شماره3 0مهر 1400.
38-گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاك بن محمود، تاریخ گردیزی، به کوشش به تصحیح و مقابله عبدالحی حبیبی.، تهران: دنیای کتاب، 1364.
39-مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین ،مروج الذهب و معادن الجواهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1362.
40-مسعودی، ابراهیم بن محمد، التینه الاشراف ، ابوالقاسم پاینده، علمی و فرهنگی، 1381.
41-معصومی، محسن،" بررسی رفتار با زندانیان مخالف حکومت در دوره عباسیان،" ، فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه
الزهرا ، شماره 71: 1387.
42-معصومی، محسن مدخل زندان، دانشنامه جهان اسلام، بی تا.
43-معینی نیا، مریم، سیره اداری امام علی (ع) در دوران خلافت، تهران، امیرکبیر،.1385
-44-محسنی، رضاعلی،"آسیب شناسی مجازات زندان و حبس"، مجله دادرسی ، شماره 68: 1378.
45-منتظرى، غلامرضا، "دیوان حسبه و شروط احراز آن در عصر عباسیان" ، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 17، 1378.
46-میرجعفری، حسین تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگ در دورۀ تیموریان و ترکمانان،3اصفهان،انتشارات دانشگاه اصفهان1379.

47-ولوی و نجفیان رضوی، حسنیان زندان هاشمیه (بازکاوی علل، شمار واقعی زندانیان و کشته شدگان) ، فصلنامه پژوهش های تاریخی شماره 2، 1389.

48-وائلی ،احمد ،احکام زندان در اسلام ،ترجمه محمد حسین بکائی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی .1367.
49-مدرسی، یحیی ، فرهنگ اصطلاحات دوره قاجار، قشون و نظمیه، تهران :دفترپژوهشهای فرهنگی، 1380
50-یعقوبی،احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1358.
51- ایین نامه سازمان زندانهای کشورایران 

52-ابویوسف قاضی یعقوب بن ابراهیم(113-182ق)

 

 

خدایاچنان باش

به راهت روم

توگویی مراشادباش

 

 

 

---

[1]  [e-mail]

[2]  [e-mail]               

 

---