مواضع سیاسی عرب‌تباران شام هم‌زمان با دوره خلافت امام علی(ع)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیاکرم السادات حسینی 1 , یحیی میر حسینی 2
1 - دانش¬آموخته دکترای تخصصی علوم قرآن و حدیث، واحد میبد، دانشگاه آزاد اسلامی، میبد، ایران
2 - عضوئ هیات علمی دانشگاه میبد
کلید واژه: مردم شام, سنخ‌شناسی, رفتارشناسی, مواضع‌سیاسی, امام علی(ع), معاویه,
چکیده مقاله :
پس از قتل عثمان خلیفه سوم، شام در برابر حکومت امام علی(ع) عَلَم مخالفت برافراشت. گزاره‌های مشهور تاریخی، شام را منطقه¬ای ضد علوی و یکپارچه نمایش داده‌است؛ اما در برخی گزارش‌‌ها، از طیف‌هایی سخن به میان آمده که با توده شامیان همراه نبوده، خود را از لشکر معاویه جدا کردند؛ بروز رفتارهایی که یک‌رنگی شامیان را زیر سؤال می‌برد. این پژوهش با تمرکز بر رفتارشناسی، ساکنان عرب‌تبار شام را به دو سنخ «همراه کامل» و «غیرهمراه» تقسیم کرده و سپس مواضع سیاسی اعراب شام را در رابطه با نحوه مشایعت یا مخالفت با معاویه تحلیل کرده‌است. بنابر یافته¬های پژوهش، سنخ اول، متأثر از باورهای دینی بازمانده از دوره بیزانس، بهره‌گیری معاویه از سیاست رئیس بیگانه، شهرنشینی و همگنی جمعیت، تمامیت‌طلبی و باج‌خواهی، با معاویه همراه شدند. سنخ دوم، متأثر از سیاست¬های روشنگرانه امام علی(ع)، سیاست بی‌طرفی، منفعت‌جویی و احتیاط دینی با معاویه همراهی نکردند.
After the assassination of ʿUthmān, the third caliph, that the Levant (Shāmāt) raised the opposition flag against the government of Imam Ali (PBUH), and the Levant was introduced as Umayyad unified land. However, in some reports, it has been mentioned about groups that were not associated with the Levantines masses, and separated themselves from Muawiya's army. This research which is organized by descriptive-analytical method with a focus on behaviors has divided the Residents of Levant into two groups: “companionship” and “non-companionship” and then analyzed the political stands of the Levant Arabs in relation to the way of supporting or opposing Mu'awiyah. The research results show that the influence of Byzantine-religious beliefs, Muawiyah's use of foreign chief policy, urbanization and homogeneity of the population, totalitarianism and blackmail had the greatest effect on Levantines subordination from Muawiyah. Moreover, We can point to the following factors as other reasons for accompanying Muawiyah: the presence of Imam Ali (PBUH) followers in Levant, the policies of Imam Ali (PBUH) in Levantines awareness, the policy of neutrality, profit seeking and religious caution.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله (بی‌تا). شرح نهج البلاغة (ابن أبی الحدید). قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله (بی‌تا). جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. نشر نی.
ابن اثیر، علی بن محمد (بی‌تا). الکامل في التاريخ. دار صادر.
ابن اعثم کوفی، ابومحمد (۱۴۱۱). الفتوح. بیروت: دار الاضواء.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا). العبر. ترجمه عبدالمحمد آیتی. وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
ابن طقطقی، محمدبن علی (۱۳۶۰). تاریخ فخری. ترجمه محمد وحید گلپایگانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن عساکر، علی بن بدران (۱۴۰۷). تهذیب تاریخ دمشق الکبیر. بیروت: دار احیاء التراث العربیه.
ابن عساکر، علی بن حسن (۱۴۱۵). تاریخ مدینه دمشق. بیروت: دارالفکر.
ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد (۱۳۷۴). مجمع الآداب فی معجم الألقاب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم (۱۴۱۰). الإمامة و السياسة معروف بتاريخ الخلفاء. بیروت: دار الاضواء.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی (بی‌تا). المنتظم في تاريخ الملوک و الأمم. (نعیم زرزور، محمد و مصطفی عبدالقادر عطا). دار الکتب العلمية.
احمد العلی، صالح (۱۳۸۴). مهاجرت قبایل عربی در صدر اسلام. ترجمه هادی انصاری. تهران: سمت.
احمدحسین یعقوب (۱۳۷۵). نظریه عداله الصحابه والمرجعیه االسیاسیه فی الاسلام. تهران: انصاريان.
امینی، محمدهادی (۱۳۵۹). ترجمه اعلام نهج البلاغه. تهران: بنیاد نهج البلاغه.
بلاذری، احمدبن یحیی (۱۴۱۷). انساب الأشراف. بیروت: دارالفکر.
بلاذری، احمدبن یحیی (۱۳۳۷). فتوح البلدان. ترجمه محمد توکل. تهران: نشر نقره.
پیگولوسکایا، ن.و (۱۳۷۲). اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران. تهران: موسسه تحقیات و مطالعات فرهنگی.
تتوی، احمدبن نصرالله (۱۳۸۲). تاریخ اَلفی (تاریخ هزار ساله اسلام). ترجمه غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ترمذی، محمد بن عیسی (۱۹۷۵). سنن الترمذی. مصر: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی.
ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد (۱۳۷۴). الغارات. ترجمه عبدالحمید آیتی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جرجی زیدان، جرجی (۱۳۷۲). تاریخ تمدن اسلام. ترجمه علی جواهرکلام. تهران: امیرکبیر.
جعفریان، رسول (۱۳۸۲). تاریخ خلفا از رحلت پیامبر تا زوال امویان. قم: دلیل ما.
جواد علی (۱۳۹۱). المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام. بیروت: دار العلم للملايين.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله (۱۳۷۵). جغرافیای حافظ ابرو (مشتمل بر جغرافیای تاریخی دیار عرب، مغرب، اندلس، مصر و شام). ترجمه علی آل داوود و محمدسجاد صادقی. تهران: مرکز پژوهشی ميراث مکتوب.
حتی، فیلیپ (۱۳۸۰). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: نشر آگه.
حسینی، اکرم السادات؛ و میرحسینی، یحیی (۱۴۰۲). نقش دین و حَميّت در رفتارشناسی شامیان با تکیه بر گزاره‌های نهج‌البلاغه. پژوهشنامه نهج البلاغه، 41(11)، 97-119.
حسینی، اکرم السادات؛ میرحسینی، یحیی؛ و صحرایی، کمال (۱۴۰۲الف). تحلیل فرمانبرداری شامیان از معاویه (با تمرکز بر تحلیل روایات مدح و ذم آنان در نهج البلاغه). مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 29(75)، 53-75.
حسینی، اکرم السادات؛ میرحسینی، یحیی؛ و صحرایی، کمال (۱۴۰۲ب). واکاوی تاریخی مفهوم «الجفاةالطغام»؛ توصیفی از حضرت علی(ع) درباره شامیان. پژوهش نامه علوی، 14(28).
دسوقی، محمد عزب (۱۹۹۸). القبائل العربیه فی بلاد شام منذ ظهور الاسلام الی نهایه العصر الاموی. مصر: الهیئه المصریه.
دینوری، احمد بن داود (بی‌تا). الأخبار الطوال. دار إحیاء الکتب العربیة.
ذهبی، محمدبن احمد (۱۴۱۴). سیر اعلام النبلاء. بیروت: موسسه الرساله.
زهری، محمد بن ابی بکر (۱۳۸۲). کتاب الجغرافیة. ترجمه حسین قرچانلو. تهران: انتشارات فرهنگ اسلامی.
سالم، عبدالعزیز (۱۳۸۳). تاریخ عرب قبل از اسلام. ترجمه تهران صدری نیا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سیوطی، جلال الدین (۱۴۲۳). تاریخ الخلفا. بی جا: عالم الکتب.
شریعتمداری، علی (۱۳۷۴). روانشناسی تربیتی. تهران: امير کبير.
شوشتری، محمدتقی (۱۳۷۶). بهج الصباغه. تهران: امیرکبیر.
طبرسی، حسن بن علی (۱۳۸۳). کامل بهائی. تهران: مرتضوی.
طبری، محمدبن جریر (۱۳۸۷). تاريخ الأمم و الملوک. بیروت: دارالتراث.
عالم زاده، هادی (۱۳۷۲). تحقیقی در نژاد، انساب و طبقات عرب. مشکات، 38.
عسگری، علیرضا (۱۳۷۹). سیاست تبلیغاتی معاویه در مقابله با حضرت علی(ع) و تأثیر آن در بی‌ثمر ماندن کوشش‌های اصلاحی آن حضرت. تهران: سازمان تبليغات اسلامی.
عطوان، حسین (۱۳۷۱). الفرق الاسلامیه فى بلاد الشام فى العصر الاموى. ترجمه حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان قدس رضوی.
عقاد، عباس محمود (۱۹۸۴). العبقریات الاسلامیة. بیروت: دارالکتب اللبنان مکتبه المدرسه.
علیزاده، بیوک (۱۳۷۱). حیات تعقلی اسلام. تهران: سازمان تبلیغات اسلمی.
مسعودی، علی بن حسین (۱۳۷۴). مروج الذهب. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
معصومی جشنی، عبدالله (۱۳۸۸). قبیله همدان و نقش آن در تاریخ اسلام و تشیع. قم: دلیل ما.
مقدسی، ابوعبدالله (۱۳۶۱). أحسن التقاسيم فى معرفة الأقاليم. ترجمه علی نقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ايران.
ممتحن، حسینعلی (۱۳۸۵). نهضت شعوبیه جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی. تهران: مرکز مطالعات علمی و فرهنگی.
منتظر القائم، اصغر (۱۳۸۰). نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت (ع) در قرن اول هجری. قم: بوستان کتاب.
منهاج، ابراهیم (۱۳۹۴). کارنامه سیاسی امام علی(ع) در نهج البلاغه. تهران: نگاه معاصر.
ناظمیان فرد، علی؛ و حاتم‌الابراهیمی، یاسمین (۱۳۹۵). پیمان راهبردی معاویه و عمربن عاص. تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، 26(29)، 217-238.
نصربن مزاحم (۱۳۸۲). وقعة صفين. قاهره: المؤسسة العربية الحديثة.
هاوتینگ، جرالد (۱۳۸۶). امویان: نخستین دودمان حکومتگر در اسلام. ترجمه عیسی عبدی. تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب (۱۳۷۱). تاريخ يعقوبى. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
Heusch, Luc de (1982). The Drunken King, or the Origin of the State. Bloomington: Indiana University Press.
Sahlins, M. (2008). The Stranger-King or Elementary Forms of the Poljtics of Life. Indonesia and The Maloy World. 36(104), 177-199.
Aḥmad al-ʿAlā, Ṣāliḥ (1384/2005). Muhājirat- i Qabāyil- i ʿArabī dar Ṣadr- i Islām. Trans. Hadi Ansari. Tehran: SAMT.
Aḥmad Ḥusayn Yaʿqūb (1375/1996). Naẓariyya- yi ʿAdāla al- Ṣaḥāba wa al- Marjaʿiyya al- Siyāsiyya fī al- Islām. Tehran: Anṣāriyyān.
Alam Zadeh, Hadi (1372/1993). Taḥqīqī dar Nizhād, Ansāb wa Ṭabaqāt- i ʿArab. Mishkat, No. 38, pp. 49- 74.
Alireza. Biuk (1371/1992). Ḥayāt Taʿaqqulī Islām. Tehran: Sāzmān- i Tablīghāt Islāmī.
Amini, Mohammmad Hadi (1359/1980). Tarjuma- yi Aʿlām- i Nahj al- Balāgha. Tehran: Bunyād- i Nahj al- Balāgha.
ʿAqqād, ʿAbbās Maḥmūd (1984). al- ʿAbqariyyāt al- Islāmiyya. Beirut: Dār al- Kutib al- Libanān Maktaba al- Madrasa.
Asgari, Alireza (1379/2000). Siyāsat- i Tablīghātī- yi Muʿāwiya dar Muqābila bā Ḥaḍrat- i ʿAlī wa Taʾthīr Ān dar Bī- Thamar Māndan- i Kūshish- hā- yi Iṣlāḥī- yi Ān Ḥaḍrat. Tehran: Sāzmā- i Tablīghāt- i Islāmī.
ʿAṭwān, Ḥusayn (1371/1992). al- Firaq al- Islāmiyya fī Bilād al- Shām fī ʾl - ʿAṣr al - Umawī. Trans. Hamid- Reza Sheykhi. Mashhad: Astan Quds Razavi.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1417 AH/1996). Ansāb al- Ashrāf. Beirut: Dār al- Fikr.
Idem (1337/1958). Futūḥ al- Buldān. Trans. Mohammmad Tavakol. Tehran: Nashr- i Nuqrih.
Dhababī, Muḥammad b. Aḥmad (1414 AH/1993). Sayr Aʿlām al- Nubalāʾ. Beirut: Muʾassisa al- Risāla.
Dīnawarī, Aḥmad b. Dāwud (Und.). al- Akhbār al- Ṭiwāl. Cairo: Dār Iḥyāʾ al- Kutub al- ʿArabiyya.
Disūqī, Muḥammad ʿIzab (1998). al- Qabāʾl al- ʿArabiyya fī Bilad Shām Mundhu Ẓuhūr al-Islām Ilā Nihāyat al- ʿAṣr al- Umawī. Egypt: al- Hayʾat al- Miṣriyya.
Ḥafiẓ Ābrū, ʿAbdallah b. luṭfallāh (1375/1996). Jughrāfiyyā-yi Ḥāfiẓ Ābrū (Mushtamil bar Jughrāfiyyā- yi Tārīkhī- yi Diyār- i ʿArab,Maghrib, Andulus, Miṣr wa Shām). Trans. Ali Al Davoud & Mohammad Sadegh Sajadi, Tehran, Mīrāth Maktūb.
Hawting, Gerald (1386/2007). The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate A.D.661-750. Trans. Isa Abdi. Tehran: Amīrkabīr.
Heusch, Luc de (1982). The drunken king, or the origin of the state, Bloomington: Indiana University Press.
Hitti, Philip (1380/2001). Tārīkh- i ʿArab. Trans. Abolghasem Payandeh. Tehran: Nashr- i Āgah.
Hoseini, Akram sadat, Mirhoseini, Yahya (1402/2023). Abolghasem The Role of Religion and Dignity in Behavior of the people of al-Sham Based on the Statements of Nahj al-Balagha Payandeh. Nahj al-Balagheh Research Journal, Volume 11, Issue 41, pp. 97-119.
Hoseini, Akram sadat, Mirhoseini, Yahya, Sahraei Ardakani, Kamal (1402/2023). Historical Analysis of the Obedience of the People of Shām to Muʿāwiyah (with a Focus on the Analysis of the Narrations of Their Praise and Condemnation in Nahj al-Balāghah). Journal of Qurān and Hadīth Historical Studies, Issue 75 Vol. 29, pp. 53- 75.
Hoseini, Akram sadat, Mirhoseini, Yahya, Sahraei Ardakani, Kamal (1402/2023). Analyzing the concept of "Al-Jafat al-Tagham"; A description of Hazrat Ali (AS) about the Shamians. Imam Ali's Studies, Issue 28, Vol. 14.
Ibn Abī al- Ḥadīd, ʿAbd al- Ḥamīd b. Hubat Allāh (Und.). Jilwa- yi Tārīkh dar Sharḥ- i Nahj al- Balāgha- yi Ibn Abī al- Ḥadīd. Trans. Mahmoud Mahdavi Damghani. Nashr- i Niy.
Ibn Abī al- Ḥadīd, ʿAbd al- Ḥamīd b. Hubat Allāh (Und.). Sharḥ- i Nahj al- Balāgha. Qom: The Ayatollah Marashi Najafi Library.
Ibn ʿAsākir, ʿAlī b. Badrān (1407 AH/1986). Tahdhīb Taʾrīkh Dimashq al- Kabīr. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabiyya.
Ibn ʿAsākir, ʿAlī b. Ḥasan (1415 AH/1994). Taʿrīkh Madīnat Dimashq. Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Aʿtham, Abū Muḥammad Kūfī (1411 AH/1990). al- Futūḥ. Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Athīr, ʿAlī b. Muḥammad (Und.). al- Kāmil fī al- Taʾrīkh. Dār Ṣādir.
Ibn Fuwaṭī, ʿAbd Al- Razzāq b. Aḥmad (1374/1995). Majmaʿ al- Ādāb fī Muʿjam al- Alqāb. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
Ibn Jawzī, ʿAbd al- Raḥmān b. ʿAlī (Und.). al- Muntaẓam fī Taʾrīkh al- Umam wa al- Mulūk. Revised by Muḥammad Naʿīm Zarzūr & Muṣṭafā ʿAbd al- Qādir ʿAṭāʾ. Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥman b. Muḥammad (Und.). al- ʿIbar. Trans. Abdolmohammad Ayati. Wizārat- i Farhang wa Āmūzish- i ʿĀlī.
Ibn Qutaybah, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh b. Muslim (1410 AH/1989). al- Imāma wa al- Siyāsa Maʿrūf bi- Taʾrīkh- i Khulafā, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Ṭiqṭaqā, Muḥammad b. ʿAlī (1360/1981). Tārīkh- i Fakhrī. Trans. Mohammad Vahid Golpayegani. Tehran: Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Jafarian, Rasoul (1382/2003). Tārīkh- i Khulafā az Riḥlat- i Payāmbar tā Zawāl- i Umawiyyān. Qom: Dalīl- i Mā.
Jawād ʿAlī (1391 AH/1971). al- Mufaṣṣal fī Taʾrīkh al- ʿArab Qabl al- Islām. Beirut: Dar El Ilm Lilmalayin.
Maqdisī, Abū ʿAbdallāh (1361/1982). Aḥsan al- Taqāsīm fī Maʿrifat al- Aqālīm, Trans. Ali- Naqi Monzavi. Tehran: Shirkat- i Muʾallifān wa Mutarjimān- i Iran.
Masoumi Jeshni, Abbdullah (1388/2010). Qabīla- yi Hamdān wa Naqsh- i Ān dar Tārīkh- i Islām wa Tashayyuʿ. Qom: Dalīl- i Mā.
Masʿūdī, ʿAlī b. Ḥusayn (1374/1995). Murūj al- Dhahab. Tehran: Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Menhaj, Ibrahim (1394/2015). Kār- Nāma- yi Siyāsī- yi Imām ʿAlī dar Naj al- Balāgha. Tehran: Nigāh- i Muʿāṣir.
Montazer al- Qaem, Asghar (1380/2002). Naqsh- i Qabāyil Yamanī dar Ḥimāyat az Ahl- i Biyt dar Qarn- i Awwal- i Hijrī. Qom: Būstān- i Kitāb.
Moumtahen, Hossein-Ali (1385/2007). Nihḍat- i Shuʿūbiyya Junbish- i Millī- yi Irāniyyān dar Barābar- i Khilāfat- Umawī wa ʿAbbāsī. Tehran: Makaz- i Muṭāliʿāt ʿIlmī wa Farhangī.
Naṣr b. Muzāḥim (1382 AH/1962). Waqʿa al- Ṣiffīn. Cairo: al- Muʾassisa al- ʿArabiyya al- Ḥadītha.
Nazemianfard, Ali, Hatam al-Ebrahimi, Yasamin (1395/2016). The Strategic Treaty Between Muawiya and Amr b. Ās. Alzahra University. Issue 29, Vol. 26, pp. 217- 238.
Pigulevskaya, Nina (1372/1993). Aʿrāb Ḥudūd- i Marz- hā- yi Rūm- i Sharqī wa Iran. Tehran: Muʾassisa- yi Taḥqīqāt wa Muṭāliʿāt- i Farhangī.
Sahlins, M. (2008). The Stranger-King or Elementary Forms of the Poljtics of Life. Indonesia and The Maloy World, vol. 36, no. 104, pp. 177-199.
Sālim, ʿAbd al- ʿAzīz (1383/2004). Tārīkh- i ʿArab Qabl az Islām. Trans. Sadri Afshar. Tehran: Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Shariatmadari, Ali (1374/1995). Rawān- Shināsī- yi Tarbīyatī. Tehran: Amīrkabīr.
Shoshtari, Mohammad Taqi (1376/1997). Bahj al- Ṣabāgha. Tehran: Amīrkabīr.
Suyūṭī, Jalāl al- Dīn (1423 AH/2002). Taʾrīkh al- Khulafā. (Und.): ʿĀlam al- Kutub.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr (1387 AH/1967). Taʾrīkh al- Umam wa al- Muluk. Beirut: Dār al- Turāth.
Ṭabarsī, Ḥasan b. ʿAlī (1383/2004). Kāmil Bahāʾī. Tehran: Murtaḍawī.
Tatawī, Aḥmad b. Naṣr Allāh (1382/2003). Taʾrīkh- i Alfī (Tārīkh-i Hizār Sāla- yi Islām). Trans. Gholamreza Tabatabaie Majd. Tehran: Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Thaqafī Kūfī, Ibrāhīm b. Muḥammad (1374/1995). al- Ghārāt. Trans. Abdolhamid Ayati. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
Tirmidhī, Muḥammad b. ʿIysā (1975). Sunan al- Tirmidhī. Egypt: Shirka Maktaba wa Maṭbaʿat Muṣṭafā al- Bābī al- Ḥalabī.
Yaʿqūbī, Aḥmad b.Abī Yaʿqūb (1371/1992). Tārīkh- i Yaʿqūbī. Tehran: Intishārāṭ- i ʿIlmī wa Farhangī.
Zaydan, Jurji (1372/1993). Tārīkh- i Tamaddun- i Islām. Trans. Ali Javaher Kalam. Tehran: Amīrkabīr.
Zuhrī, Muḥammad b. Abī Bakr (1382/2003). Kitāb al- Jughrāfiyya. Trans. Hosein Gharechanlou. Tehran: Intishārāt- Farhang- i Islāmī.
