قلعه توس نوذر دژی ناشناخته از اسماعیلیان در کوه خرازان شهرستان تفرش
محورهای موضوعی : باستانشناسی تاریخی
1 - دکتری باستانشناسی؛ پژوهشگر مستقل.
کلید واژه: تفرش, استان مرکزی, استقرارگاه‌های ساسانی, قلعه توس نوذر, حوضه رودخانه قره‌چای,
چکیده مقاله :
قلعه توس نوذر بر روی برونزدی صخره‌ای در میانه دره‌ای به نام برف چال که در جهت شمالی جنوبی کشیده شده در دهستان خرازان و بر مسیر راه تفرش به ساوه مکانیابی و ساخته شده است. به گمان علت و چرایی ایجاد قلعه توس نوذر در ادوار مختلف تاریخی و بعد آن را بایستی در وضعیت جغرافیایی و اجتماعی این منطقه جستجو کرد. این قلعه و پیرامون آن برای دستیابی به اطلاعات صورت پیمایشی بررسی شد. قلعه توس نوذر دارای دو بخش اصلی یعنی ارگ که در بخش فوقانی برونزد صخره‌ای ایجاد شده و به‌سختی قابل دسترس است. این بخش قلعه که ارگ اصلی قلعه روی آن بنا شده شامل اتاق‌های متعددی است، از مصالح لاشه‌سنگ و گچ نیم‌کوب و آجر ساخته شده‌اند. به‌علت کمبود سطح قابل استفاده این بخش دارای بافت معماری فشرده‌ای است و سازندگان و معماران برای بسترسازی و ایجاد فضاها ناچار بوده اند ابتدا با ساخت‌وسازهایی شیب قسمت فوقانی صخره را گرفته و سپس بر روی آنها فضاهای مورد نظر را ایجاد کنند. در قسمت جنوبی در بستر صخره‌ای چند مخزن و آب‌انبار مستطیلی شکل در جهت شمالی جنوبی ایجاد شده است. بخش پائین دست شامل دامنه‌های برونزد صخره‌ای است که در برگیرنده بناهای ساکنان عادی و دیگر تأسیسات مربوط به این بخش قلعه است. این قلعه بر اساس داده‌های باستانشناسی در دوره اشکانیان بنیاد گذاشته شده و در دوره ساسانیان همچنان مورد استفاده بوده است. در دوره اسماعیلیان این قلعه با توجه به موقعیت خاص آن دوباره مورد توجه و بازسازی قرار می‌گیرد. در معماری و ساخت این این قلعه تمامی شاخصه‌هایی که در ساخت و مکانیابی قلعه‌های اسماعیلی که در مناطق دیگر ایجاد شده‌اند، به کار گرفته شده است. داده‌های سطحی نیز نشان دهنده استفاده و حیات این قلعه در دوره تاریخی و همچنین حضور آغازین اسماعیلیان تا پایان آنها و انهدام قلعه توسط مغولان است. بنابراین، در این مقاله ضمن ارائه مقدمه‌ای، به متون تاریخی و همچنین توصیف و تحلیل قلعه توس نوذر و داده‌های به‌دست آمده از آن پرداخته شده است.
Tos-i Nowzar Castle is situated atop a rocky outcrop in the middle of Barfchal Valley, which extends in a north-south direction in the mountainous village of Kharazan Tafresh, along the road from Tafresh to Saveh. The castle consists of two main sections: the citadel, located in the upper part of the rocky outcrop, which is difficult to access. This section, where the main citadel is built, comprises numerous rooms constructed using rubble, plaster, and bricks. Due to the limited available surface, this part features a compact architectural layout. The builders and architects first had to level the upper slope of the rock through construction before creating the desired spaces atop it. In the southern part, within the rocky bed, several tanks and rectangular reservoirs have been carved in a north-south orientation. Their inner walls are coated with Saroj, while the edges of the upper sections are reinforced with Saroj and stone rubble. Evidence suggests that some of these reservoirs date back to the early phases of the castle’s construction, specifically to the Parthian and Sassanid periods. The lower section of the castle consists of rocky outcrops that house structures for ordinary residents and other related facilities. Archaeological data indicate that the castle was initially founded during the Parthian period and remained in use throughout the Sassanid era. During the Ismaili period, the castle regained significance and was renovated due to its strategic location.
آیتی، عبدالحسین (1321). هوگوی ایرانی (نخستین پرواز بشر). یزد: بی نا.
ابوالقاسم فردوسی (1377). پادشاهی نوذر. زو. گرشاسپ. کی قباد. به اهتمام محمد دبیر سیاقی. تهران: نشر قطره.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1371). المسالک و الممالک. ترجمه سعید خاکرند. تهران: موسسه فرهنگی حنفاء.
ابوالفضلی، علی، اسماعیل شراهی، علی نوراللهی (1387). پرونده ثبتی قلعه توس نوذر. آرشیو اداره میراث فرهنگی استان مرکزی.
استرابو (1381). جغرافیای استرابو: سرزمینهای زیر فرمان هخامنشیان. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات ایرج افشار.
اعتماد السلطنه، محمدحسن خان (1367). مرات البلدان. با تصحیحات و حواشی و فهارس به كوشش عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث. تهران: موسسه انتشارات و چاپ نشر دانشگاه تهران.
بهرامی، مهدی (1327). صنایع ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
توحیدی، فائق (1385). مبانی هنرهای فلزکاری، نگارگری، سفالگری، بافته ها و منسوجات، معماری و خط و کتابت. تهران: نشر سمیرا.
توحیدی، فائق (1382). فن و هنر سفالگری. تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
پرونده ثبتی قلعه گردکوه (1379). گزارش قلعه گردکوه، شماره ثبت: ۲۶۵۰.
پرونده ثبتی (1380). بقایای قلعه نویزر شاه. شماره ثبت: ۵۵۵۱.
پرونده ثبتی قلعه لمبسر (1382). شماره ثبت: ۸۵۷۱.
پوربخشنده، خسرو (1376). بررسی و شناسایی باستانشناسی آشتیان و تفرش علیا. بایگانی پژوهشکده باستانشناسی کشور(منتشر نشده).
رهبر، مهدی (1382). کاوشهای باستانشناسی خورهه. تهران: انتشارات پازینه.
دفتری، فرهاد (137۵). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: انتشارات فروزان نور.
دژ مخوی، مریم (1386). نظری اجمالی بر سفال قالب زده عصر سلجوقی. مجلۀ باستان پژوه ،۹(۱۵)، 27-31.
دهگان، ابراهیم (بی‌تا). تاریخ اراک. جلد1. اراک: انتشارات فرهنگ.
دهخدا، علی اکبر، (134۵)، لغتنامه دهخدا. جلد چهاردهم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ذکاء، یحیی، سمسار، محمدحسین (13۵7). آثار هنری ایران در مجموعۀ نخست وزیری. تهران: انتشارات نخست وزیری.
ستوده، منوچهر (1345). قلاع اسماعیلیه در رشته کوه‌های البرز. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سیفی‌فمی‌تفرشی، مرتضی (1361). سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
شراهی، اسماعیل (1389). گزارش فصل دوم کاوش در محوطۀ ذلف آباد فراهان. آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی(منتشر نشده).
شهرابی فراهانی، محمدحسین (1397). قلاع و استحکامات کوهستانی شهرستان تفرش. مطالعه موردی قلعه توس بن نوذر شاه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
کامبخش فرد، سیف الله (1386). سفال و سفالگری در ایران. تهران: انتشارات ققنوس.
كلایس، ولفرام (13۵4). گزارشهای باستانشناسی در ایران. ترجمه مهندس سروش حبیبی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
کریستین سن، آرتور امانوئل (138۵). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی، ویراستار رضا باغ بیدی. تهران: صدای معاصر.
کریمی، فاطمه، کیانی، محمد یوسف (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی. تهران: مرکز باستان شناسی ایران.
کیانی، محمد یوسف (1376). تزیینات وابسته به معماری اسلامی ایران دوره‌ی اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
عظیم‌زاده، هوشنگ (13۵2-13۵4). گزارشهای بررسی و شناسایی شهرستان ساوه و زرندیه. سازمان میراث فرهنگی استان مركزی(منتشر نشده).
لشکری، آرش (1397). بررسی و مطالعه سفال‌های زرین فام نویافته آوه. فصلنامه نگره، (4۵)، 117-126.
فرای، ریچارد نلسون (1377). میراث باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قمی، حسن بن محمد (1361). تاریخ قم. مترجم حسن بن علی قمی، مصحح جلال‌الدین تهرانی. تهران: انتشارات توس.
قوچانی، عبدالله (1371). اشعار فارسی کاشی‌های تخت سلیمان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قوچانی، عبدالله (1401). کاشی‌های زرین فام شهر کهن حریره-جزیره کیش. به کوشش مهناز رحیمی‌فر. تهران: نشر فرسنگ.
حاج سیاح (۱۳۴۶). سفرنامه حاج سیاح. به کوشش حمید سیّاح، به تصحیح سیف‌الله گلکار. تهران: بی نا.
حسنی، حمیدرضا (1382). مردم‌نگاری شهرستان تفرش. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه).
مارکوارت، یوزف (1373). جغرافیای ایرانشهر مبنی بر جغرافیای موسی خورنی. ترجمه مریم میراحمدی. تهران: انتشارات اطلاعات.
مستوفی قزوینی، ابی بکر حمدالله (1362). نزهه‌القلوب. به کوشش گای لسترنج، جلد ۱. تهران: دنیای کتاب.
نوراللهی، علی (1403). استقرارهای ساسانی حوضه رودخانه قره‌چای شهرستان تفرش استان مرکزی. پیام باستان‌شناس،16(30)، 1-34.
نوراللهی، علی (1401). بررسی باستانشناسی استقرارهای دوره اشکانی حوضه آبریز قره چای شهرستان تفرش استان مرکزی. پژوهش‌های ایران باستان، (4)، 3-39.
نوراللهی، علی (1386). گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناختی بخش مركزی شهرستان تفرش استان مرکزی. جلد اول و دوم، آرشیو میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی، منتشر نشده.
نوراللهی، علی، علی¬لو، سارا (۲۰۱۶/ ۱۳۹۵). پژوهشی در بناهای آرامگاهی شهرستان تفرش. دیار، (۲)،30-70.
نوراللهی، علی (1397). بررسی باستان¬شناسی مساجد و تکایای شهر تفرش. رازان، (7)، 93-112.
نوراللهی، علی (1399الف). بررسی باستانشناسی کاروانسرای خانک در مسیر کوهستانی تفرش به ساوه. فصلنامه ایران ورجاوند، 3(۵)، 47-74.
نوراللهی، علی (1399ب). جایگاه و کارکردِ آتشکدۀ ¬نویسِ تفرش از دیدگاه تاریخی و باستان¬شناختی. رازان، (13)، 10۵-130.
نوراللهی، علی (139۵). سنگ‌نگاره‌های یازلی چای، گندم کوه و زاغرم. دیار، (١)، 8۵-113.
نوراللهی، علی (1391). مقایسه بنای ملاحسن كاشی با بناهای آرامگاهی شهرستان تفرش در استان مركزی. فصلنامه فرهنگ زنجان، (34-3۵)، 47-79.
بی نام (1362). حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب. به‌کوشش منوچهر ستوده. تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
واتسون، آلیور (1397). سفال زرین فام ایرانی. ترجمه شکوه ذاکری. تهران، سروش.
وکیلی تبریزی، رضا (1395). تاریخ عراق(سلطان آباد، عراق، اراک). تهران: نشر آیندگان.
ولسکی، یوزف (1393). شاهنشاهی اشکانی. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
وولف، هانس (1372). صنایع دستی کهن ایران. ترجمه سیروس ابراهیم زاده. تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
ویلسن، آلن جیمز (1387). سفالگری اسلامی از آغاز تا دورۀ ایلخانی در موزۀ آشمولین آکسفورد. ترجمه مهناز شایسته‌فر. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
ویلی، پیتر (1386). آشیانه عقاب: قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان روز.
یعقوبی، ابن واضح (1382). تاریخ یعقوبی. جلد1، ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
یعقوبی، ابن واضح (2536). البلدان. ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Bahrami, M. (1988). Gurgan Faiences, Ontario: Mazda publisher.
Ricciardi, Roberta Venco (1970). Sasanian Pottery from Tell Mahuz (North Mesopotamia), Mesopotamia (Turin, Italy), Vol.5-6, pp. 428-482.
Lecomte, Olivier (1987). La ceramique Sassanide, in Fouilles de Tureng Tepe I, (sous la direction de Jean Deshayes) 1. Les périodes sassanides et islamiques par Rémy Boucharlat et Olivier Lecomte, avec les contributions de Jean-Claude Gardin et Rika Gyselen, pp.93-121.
Kiani, M. Y. (1982). Parthian sites in Hyrcania: The Gurgan plain, AMI, Erganz. bd. 9· Berlin, D. Reimer.
Keall, E. J., and Keall, M. J. (1981). The Qal’eh-i Yazdigird Pottery: A Statistical Approach, Iran, Vol. XIX, pp.33–80.
Kleiss, Wolfram (1999). Der Chahartaq von Navis im Bergland von Tafresh, in: The Iranian World, Presented to Ezat O. Negahban, Eds. by: A.Alizadeh, S. Malek Shahmirzadi, Y. Majidzadeh, Teheran, Nashr I Daneshgahi, pp. 200-209.
Priestman, Seth M.N. (2013). Sasanian Ceramics from the Gorgan Wall and Other Sites on the Gorgan Plain,” In Sauer, E. W., Rekavandi, H.O., Wilkinson, T.J. et al. 2013: Persia’s Imperial Power in Late Antiquity: The Great Wall of Gorgan and the Frontier Landscapes of Sasanian Iran (British Institute of Persian Studies, Archaeological Monograph Series), Oxbow: Oxford, 447-534.
Kennt, D. (2004). Sasanian and Islamic Pottery from Ras al-khaimah, Classifcation chronology and analyasis of trade in the western Indian ocean, Durham University.
Trinkaus, Kathryn Maurer (1981). the Partho-Sassanian Northeast Frontier: Settlement in the Damghan Plan, Iran, a Dissertation in Anthropology of the University of Pennsylvania.
Trinkaus, Kathryn Maurer (1986). Pottery from the Damghan Plain, Iran: Chronology and Variability from the Parthian to the Early Islamic Periods, Studia Iranica, Vol. 15, No .1, Pp.23-88.
Mason, R. (1997). Mediaeval Iranian Luster Painted and associated wares: Typology in a multidisciplinary study, Iran, Vol 35, pp103-135.
Watson, Olive (2004). Ceramics from Islamic lands, London: Thames and Hudson
Watson, Oliver (1977). Persian Luster Tiles (13th–14th Centuries), PhD thesis, university of London.
Wenke, R. (1975-76). Imperial investments and agricultural developments in Parthian and Sasanian, Khuzestan: 150 B.C. to A.D. 640. Mesopotamia, 10-11, 31-221.
Wilkinson, C. K. (1973). Nishapur pottery of the early islamicperiod. New York: The Metropolitan Museum of art.
Wilson, Ralph Pinder (1963). Appendix C. Persian Pottery at the time of the Assassins, in The castles of the Assassins by Peter Willey, London, G.G. Harrap, pp. 320-328.
Whitcomb, D.S. (1985). Before the Roses and Nightingales: Excavations at Qasr-i Abu Nasr, Old Shiraz, New York: Metropolitan Museum of Art.
