نقش معماری نمای حیاط میانی در تنظیم کیفیت فضای باز و بستۀ خانه¬های قاجاری (مورد پژوهی: محلۀ آخوند قزوین)

محورهای موضوعی : جامعه شناسی، علوم اجتماعی و اقتصاد

وحید کشتکار خالص ¹ , محسن افشاری ²

1 - کارشناسی ارشد، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 - استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1402/06/10 تاریخ پذیرش : 1403/02/21 تاریخ انتشار : 1403/06/10

کلید واژه: معماری نما, تنظیم کیفیت فضایی, فضای بازو بسته, خانه های قاجاری, قزوین,

چکیده مقاله :

معماری نمای حیاط میانی در خانه‌های تاریخی دوره قاجار، به‌عنوان یک‌لایه منحصربه‌فرد و خاص، به‌گونه‌ای شکل‌گرفته است که به‌طور متمرکز بر محور حیاطِ میانی قرار دارد. این نماها که در اطراف حیاط قرارگرفته‌اند، دارای ویژگی‌هایی هستند که کیفیت فضایی را هم در فضای باز و هم در فضای بسته تنظیم می‌کنند. این ویژگی‌ها، علاوه بر تأثیرات مستقیم خود بر زیبایی و هویت خانه، تأثیرات غیرمستقیمی نیز بر شرایط محیطی داخلی و خارجی خانه دارند. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی و بررسی ویژگی‌های مؤثر در تنظیم کیفیت فضایی در این نماها و همچنین ارزیابی این ویژگی‌ها در خانه‌های تاریخی قاجاری محله آخوند شهر قزوین است. این پژوهش با استفاده از داده‌های کیفی و رویکردی توصیفی-تاریخی، سعی در درک و تحلیل عمیق‌تری از ویژگی‌های معماری نمای حیاط میانی در این خانه‌ها دارد. برای دستیابی به این هدف، پژوهشگران از اسناد کتابخانه‌ای و بازدیدهای میدانی بهره گرفته‌اند تا در قالب دسته‌بندی‌های مشخص موردبررسی قرار دهند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که نمای معماری این خانه‌ها به‌عنوان لایه‌ای نیم‌شفاف عمل می‌کند که فضای بسته داخلی را پوشش داده و آن را از محیط بیرونی جدا می‌کند. این لایه‌ها در واقع سامانه‌ای یکپارچه و هماهنگ را تشکیل می‌دهند که در آن هر ویژگی بر ویژگی دیگر تأثیر می‌گذارد و درنهایت به تنظیم بهینه کیفیت فضایی کمک می‌کند. در این پژوهش، سه سطح پیشنهادی برای بررسی و تحلیل ویژگی‌های نمای حیاط میانی ارائه‌شده است. سطح اول شامل «موضوعات مفهومی» مانند انعطاف‌پذیری، محرمیت و ارتباط با طبیعت است. سطح دوم به «تنظیم شرایط محیطی» پرداخته و به عواملی مانند فاصله از سطح زمین، تعدیل نور و تهویه مطلوب توجه دارد. سطح سوم نیز به «جزئیات» معمارانه مانند تزئینات و عناصر شکلی می‌پردازد که نقش مهمی در هویت‌بخشی به این نماها دارند؛ بنابراین، با شناخت دقیق این ویژگی‌ها می‌توان گامی مؤثر در جهت حفظ و احیای خانه‌های تاریخی قاجاری برداشت و به ارتقای کیفیت فضایی آن‌ها کمک کرد. این پژوهش نشان می‌دهد که معماری نمای حیاط میانی در خانه‌های قاجاری نه‌تنها از نظر زیبایی‌شناسی بلکه از نظر کارکردی نیز دارای ارزش‌های بسیاری است که می‌تواند الگوی مناسبی برای طراحی‌های امروزی باشد

چکیده انگلیسی:

The architecture of the courtyard façades in Qajar-era historic houses represents a unique and distinctive layer of design, meticulously crafted around the central courtyard. These façades, which encircle the courtyard, possess characteristics that regulate the spatial quality of both open and closed spaces. Beyond their direct impact on the aesthetics and identity of the house, these features also indirectly influence the environmental conditions both inside and outside the home. The primary objective of this research is to identify and analyze the features that contribute to the regulation of spatial quality in these façades, with a particular focus on the historical Qajar houses located in the Akhund neighborhood of Qazvin. This study employs qualitative data and a descriptive-historical approach to gain a deeper understanding of the architectural features of the courtyard façades in these houses. Researchers have utilized library documents and conducted field visits to systematically categorize and evaluate these features. The findings of this research reveal that the architecture of these façades acts as a semi-transparent layer that covers the enclosed interior spaces, effectively separating them from the external environment. These layers form an integrated and harmonious system, where each feature interacts with and influences the others, ultimately contributing to the optimal regulation of spatial quality.Three levels of analysis have been proposed in this study to examine the features of the courtyard façades. The first level includes "conceptual themes," such as flexibility, privacy, and connection with nature. The second level focuses on "environmental conditions," addressing factors like elevation from ground level, light modulation, and adequate ventilation. The third level pertains to "architectural details," including decorations and shape elements, which play a crucial role in enhancing the identity of these façades.Thus, by thoroughly understanding these features, significant strides can be made in preserving and revitalizing Qajar-era historic houses, thereby improving their spatial quality. This research demonstrates that the architecture of courtyard façades in Qajar houses holds considerable value not only in terms of aesthetics but also in functionality, offering a valuable model for contemporary design practices

منابع و مأخذ:

آصف¬زاده، محمدباقر. (1374). قزوین در گذرگاه هنر. چاپ اول. قزوین: انتشارات بحرالعلوم.
الکساندر، کریستوفر. (1398). معماری و راز جاودانگی. (ترجمه مهرداد ‌قیومی بیدهندی). چاپ پنجم، ویراست دوم. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
اینووه، ماساجی. (1390). سفرنامۀ ایران. (ترجمه هاشم‌رجب¬زاده). تهران: انتشارات طهوری.
بهرامی برومند، مرضیه. (1397). دیگری در اندرونی؛ واکاوی فضای جنسیتی. چاپ دوم. تهران: انتشارات تیسا.
پاکزاد، جهانشاه. (1382). پدیدارشناسی نمای ساختمان‌های مسکونی و سیر تکوینی توقعات از آن. نشریه هنرهای زیبا معماری و شهرسازی،14 (14)، 62-51.
پیرنیا، محمد کریم. (1371). سبک‌شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین‌ معماریان. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
پرهیزکاری، مهرزاد. (1390). مجموعه مقالات قزوین با نگاهی به بلدیه. دفتر دوم. قزوین: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قزوین.
جلالی میلانی؛ سمیه. نژاد ابراهیمی، احد؛ بیتی، حامد؛ و وندشعاری، علی. (1399). فهم افکار و ذهنیات دخیل در شکل گیری جزئیات و آرایه های نمای خانه‌های قاجاری (بررسی موردی نمای خانه سرخه‌ای). فرهنگ، معماری و شهرسازی اسلامی (دانشگاه هنر اسلامی تبریز)، 5 (1)، 185-162. DOI: 10.29252/ciauj.5.1.165
حائری مازندرانی، محمدرضا. (1395). خانه، فرهنگ، طبیعت در معماری ایران. تهران: نشر مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حضرتی، محمدعلی. (1389). دریچه¬ای به دروازه بهشت. قزوین: انتشارات سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین.
دبیرسیاقی، سید محمد. (1381). سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن از آغاز تا سال 1320 هجری شمسی. چاپ اول. قزوین: انتشارات سازمان میراث فرهنگی قزوین و حدیث امروز.
رایس، کلارا کولیور. (1383). زنان ایرانی و راه‌ورسم زندگی آنان. (ترجمه اسدالله آزاد). تهران: کتابدار.
رحمانی، سارا؛ و ندیمی، حمید. (1398). تأملی در کیفیت و معنی محیط. مجله باغ نظر، 16 (71)، 60-51. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.86873
شولتز، کریستین نوربرگ. (1393). وجود، فضا و معماری. (ترجمه ویدا نوروز برازجانی). چاپ اول. تهران: انتشارات پرهام نقش.
سامه، رضا. (1396). تأملی بر مفهوم کیفیت بر معماری. دو فصلنامه اندیشۀ معماری، 2 (3)، 64-44. https://dorl.net/dor/20.1001.1.25383019.1397.2.3.4.2
صالحی پور، علی؛ اعتصام، ایرج؛ و مفیدی شمیرانی، سید مجید. (1399). بازشناسی ساختار فضای باز حیاط و تعامل آن با جداره‌های شفاف در خانه‌های تاریخی شهر اردبیل. دو فصلنامۀ اندیشۀ معماری، 4 (8)، 220-202. https://doi.org/10.30479/at.2020.11149.1259
طاهر طلوع دل، محمدصادق؛ و سادات، سیده اشرف. (1397). آرامش در خانه ایرانی. چاپ اول. تهران: نشر دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
گلریز، سید محمدعلی. (1337). مینودر یا باب الجنه قزوین تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین. جلد اول. تهران: انتشارات طه.
گروت، لیندا؛ و وانگ، دیوید. (1398). روش¬های تحقیق در معماری. (ترجمه علیرضا عینی فر). چاپ دهم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گروتر، یورت کورت. (1397). زیبایی‌شناسی در معماری. (ترجمه جهانشاه پاکزاد و همایون عبدالرضا). چاپ دوم، ویراست دوم. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
لیتروبارو، دیوید؛ و مصطفوی، محسن. (1389). معماری سطوح. (ترجمه مصطفی کیانی). چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه هنر
لینج، کوین. (1395). سیمای شهر. (ترجمه منوچهر مزینی). چاپ دوازدهم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مجابی، سید مهدی. (1388). در جستجوی هویت شهری قزوین. چاپ اول. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
معماریان، غلامحسین. (1375). آشنایی با معماری مسکونی ایران گونه شناسی درون‌گرا. چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
معماریان، غلامحسین. (1393). مبنای طراحی معماری. چاپ اول. تهران: انتشارات نغمه نو اندیش.
منصوری، سید امیر؛ و دیزانی، احسان. (1395). سیر تحول سازمان فضایی شهر قزوین از ابتدا تا دوران معاصر. چاپ اول. تهران: نشر پژوهشکده نظر.
نوایی، کامبیز؛ و حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1390). خشت‌وخیال. تهران: انتشارات سروش.
Edwards, Brain. Sibley, Magda. Hakmi, Mohamad and Land, peter. (2013). Courtyard housing past, present and future. Taylor and Francis group.
Nooraddin, H. (1998). Al -fina', in -between spaces as an urban design concept: Making public and private places along streets in Islamic cities of the Middle East. Urban Design International, 3(1 -2), 65 -77.
URL1: https://www.iranboom.ir/didehban/yademan-ha/11143-khane-zarnegar.html(1400/05/15)
URL2: https://www.isna.ir/news/qazvin-