فضای عبادی - مذهبی در نظام معماری خانه زرتشتی (نمونة موردمطالعه: خانه‌های زرتشتی نشین یزد)
محورهای موضوعی : جامعه شناسی، علوم اجتماعی و اقتصادعیسی قاسمیان 1 , ملیحه تقی پور 2 , علی اکبر حیدری 3
1 - دانش‌آموختة دکتری گروه معماری، دانشکده هنرومعماری، واحدشیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - دانشیار گروه معماری، دانشکده هنرومعماری، واحدشیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
3 - دانشیار گروه معماری، دانشکده فنی‌ومهندسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران
کلید واژه: خانه زرتشتی, فضای عبادی, اتاق پسکم مس, اعتقادات زرتشتیان,
چکیده مقاله :
آنچه معماری خانه‌های جوامع ایدئولوژیک را از سایر معماری مسکونی جهان جدا می‌کند، احترام به انسان و فضا در تعریف مفهومی خاص از خانه برای بیان مفهوم سکونت است. مفاهیمی که برگرفته از جهان‌بینی ساکنین این خانه‌ها است. جامعه زرتشتیان به دلیل پیشینه تاریخی و معماری مختص به خود، به‌عنوان نقطه عطفی از معماری سنتی ایران، دارای ویژگی‌های خاصی است که معماری میراث مسکونی آن را از سایر الگو‌های معماری ایران متمایز می‌کند؛ از‌این‌رو پژوهش حاضر، درصدد است تا با بررسی مبانی اعتقادی زرتشتی، به شناخت و معرفی جایگاه فضای عبادی – مذهبی در خانه‌های زرتشتی نشین شهر یزد بپردازد. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی است و با بهره‌گیری از اسناد، مطالعاتِ میدانی و مصاحبه انجام‌شده و درنهایت، تحلیل داده‌ها از طریق تفسیر و استدلال منطقی بوده است؛ با توجه به سبک زندگی زرتشتیان و اهمیت اعتقادات دینی – مذهبی نظام فضایی خانه دارای ساختاری متفاوت است که بتواند پاسخگوی نیازهای رفتاری و عملکردی ساکنین این خانه‌ها باشد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، در نظام فضایی خانه‌های زرتشتی یزد، فضایی وجود دارد بانام (پسکم مس) که این فضا، صرفاً مختص برگزاری نماز و ستایش پروردگار و همچنین برگزاری فعالیت‌های مذهبی در خانه بوده است. این اتاق که در ارتباط با حیاط پسکم خانه است همواره در جبهة غربی خانه و رو به شرق قرار دارد به دلیل آنکه قبله زرتشتیان نور و روشنایی است؛ لذا همواره این فضا، رو به محل طلوع خورشید قرار داشته تا با برخورد اولین پرتوهای خورشید، یادآور شود که زمان انجام نیایش فرارسیده است؛ ازجمله ویژگی‌های این فضا التزام به داشتن طهارت برای ورود به فضا، ارتفاع بلندتر در برخی خانه‌ها، کف‌سازیِ نفوذناپذیر، رو به شرق بودن فضا و ارتباط داشتن با اتاق مذهبی پاک است؛ به‌طورکلی خانة زرتشتی، علاوه بر اینکه محلی برای زندگی است، فضایی برای عبادت نیز، محسوب می‌شود
The distinguishing factor in the architecture of ideological communities' houses from other residential architectures worldwide is the respect for human beings and space in defining a specific concept of home to express the notion of dwelling. These concepts derive from the worldview of the inhabitants. The Zoroastrian community, due to its historical background and unique architecture, represents a turning point in traditional Iranian architecture, possessing specific characteristics that differentiate its residential heritage architecture from other Iranian architectural patterns. Thus, this study aims to investigate the Zoroastrian doctrinal foundations to identify and introduce the position of worship and religious space in Zoroastrian houses in Yazd. For this purpose, the principles related to Zoroastrian worship and belief systems were first extracted, and objective concepts corresponding to architecture were established as the theoretical framework of the research. The research method is descriptive-analytical, utilizing documents, field studies, and interviews, with data analysis through interpretation and logical reasoning. Considering the Zoroastrian lifestyle and the importance of religious beliefs, the spatial system of the house has a different structure to meet the behavioral and functional needs of its inhabitants. The research results indicate that in the spatial system of Yazd Zoroastrian houses, there exists a space called "Paskam Mas," exclusively designated for prayer, worship, and religious activities within the home. This room, connected to the courtyard (4) Paskam of the house, is always located on the western side of the house facing east, as the Zoroastrian qibla is light and brightness. Therefore, this space always faces the sunrise, so that the first rays of the sun serve as a reminder that it is time for worship.Characteristics of this space include the requirement for ritual purity before entry, higher ceilings in some houses, impermeable flooring, eastern orientation, and connection to the religiously pure room. In general, a Zoroastrian house, in addition to being a place for living, is also considered a space for worship
امرداد، هفته‌نامه. (1399). فرهنگ‌وتمدن ایران، (425).
بلوکی، سجاد؛ و اخوت، هانيه. (1394). بررسی تطبيقی تشابهات و تمايزات خانه‌های مسلمانان و زرتشتيان يزد، نشریه مطالعات شهر ايرانی اسلامی، 6 (22)، 66-51.
حاجی‌علی‌عسگری، ندا؛ و مؤمنی، کوروش. (1392). تجلی عدد چهار در طرح معماری آتشکده‌های ایران، معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 10(21)، 38-23.
خنجری، خداداد. (1373). کتاب آتش و آتشکده. تهران: نشر چيستا.
دوستخواه، جليل. (1371). اوستا فارسی، کهن‌ترین سرودهای ايرانی، تهران: انتشارات مرواريد.
دورانت، ويل. (1370). تاريخ تمدن. مشرق زمين گاهواره تمدن (ترجمه: احمد آرام). تهران: نشر انقلاب اسلامی.
رمضان‌خانی، صديقه. (1378). فرهنگ زرتشتيان يزد، پايگاه ميراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهر تاريخی يزد، یزد: نشر سبحان نور.
زندیه، مهدی. (1398). تأثیر دین بر گسترش معماری در ایران و جهان، دو فصلنامه پژوهش‌های علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 10 (1)، 187- 203. https://doi.org/10.30465/srs.2019.4755
شهمردان، رشید. (1360). تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان. تهران: نشر راستی.
صارمی، علی‌اکبر؛ و رادمراد، تقی. (1374). کمال‌گرایی در معماری ایران؛ فصلنامه آبادی، (16)، 45- 39.
طباطبايی، سید محمدحسین. (1366). تفسير الميزان، (ترجمه: سيد محمدباقر موسوی همدانی). قم: نشر دفتر انتشارات اسلامی.
فاضلی، سروش؛ و ویدانداف، یکتا. (1399). سروش یشت هادخت، متن اوستا. تهران: نشر هیرمبا.
قاسمیان اصل، عیسی؛ تقی‌پور، ملیحه؛ و حیدری، علی‌اکبر. (1400). تبیین اصول حاکم بر معماری خانه با تاکید بر مبانی دینی و اعتقادی، نمونه موردی خانه‌های زرتشتیان شهر یزد، فصلنامه معماری اقلیم گرم و خشک، 9 (14)، 180-159. https://10.29252/ahdc.2022.16587.1547
کريستن سن، آرتور. (1357). مزداپرستی در ايران قديم (ترجمه ذبيح‌الله صفا) تهران: نشر شرکت مؤلفان و مترجمان.
کجباف، علی‌اکبر؛ و تشکری، علی‌اکبر. (1387). درآمدی بر شرایط اجتماعی زرتشتیان یزد از تأسیس سلسله صفویه تا پایان پادشاهی شاه‌عباس اول. فصلنامه علمی پژوهشی فرهنگ، 21 (4)، 181-155.
معماریان، غلام‌حسین. (1387). سیری در مبانی نظری معماری. تهران: انتشارات سروش دانش با همکاری نشر معمار.
معماريان، غلام‌حسين؛ سید مجید، هاشمی طغرالجردی؛ و حسام، کمالی پور. (1389). تأثیر فرهنگ دينی بر شكل‌گيری خانه. فصلنامه تحقيقات فرهنگی، 3 (2)، 25-1.
نوری، احمد. (1398). وندیداد؛ کهن‌ترین کتاب قانون ایرانیان. تهران: ناشر آرتامیس.
Movahed, Khosrow, (2013). A study on the effects of Iranian religions on its house architecture, Conference: The Speed of Change At: Charlot, USA.
