یررسی رابطه بین رزیلنس پویا و توسعه توریسم پایدار در جزیره کیش : یک تحلیل مسیر
مسعود قجه یگانه
1
(
دانشگاه تهران پردیس بین الملل کیش
)
محمد جواد امیری
2
(
استادیار
)
حسن دارابی
3
(
دانشگاه تهران
)
کلید واژه: "تاب‌آوری", "تاب‌آوری پویا", "گردشگری پایدار", "تحلیل مسیر",
چکیده مقاله :
ایمنی، تاب‌آوری و پایداری، لازمه دستیابی به توسعه پایدار مقاصد گردشگری است. تاب‌آوری ظرفیت یک سیستم را برای جذب تحولات و تداوم بهینه روند توصیف می‌کند. رونق صنعت گردشگری وابسته به تاب‌آوری و پایداری آن است. شواهدی یافت شده است که به دلیل کاهش تاب‌آوری پویا، گردشگری پایدار در جزیره کیش به مخاطره افتاده است. هدف از این پژوهش ارزیابی عوامل مؤثر در تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش و تعیین وضعیت گردشگری پایدار در جزیره کیش و بررسی ارتباط و تعیین نقش تاب‌آوری در گردشگری پایدار این جزیره می‌باشد. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و در هدف کاربردی می‌باشد. داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی گردآوری شده است. برای ارزیابی توسعه پایدار گردشگری از پرسشنامه استاندارد توسعه پایدار گردشگری افتخاری (1392) و به‌منظور سنجش تاب‌آوری پویا از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. جامعه آماری در 3 طبقه شامل مسئولان، نهادها و گردشگران بودند (N=92530). حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 383 نفر تعیین شد و جهت نمونه‌گیری از روش طبقه‌ای استفاده شد. داده‌ها در نرم‌افزارهای Spss23 و لیزرل و لیم دیپ تحلیل شدند. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد عامل‌های هویت جمعی، امنیت اجتماعی، حمایت و روابط، برنامه‌ریزی یکپارچه و مشارکت، مدیریت و رهبری مؤثر به ترتیب 9/18 درصد، 42/14، 99/10 و 86/9 درصد از تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش را باعث می‌شوند. نتایج تحلیل مسیر نشان داد که تاب‌آوری از طریق تأثیرگذاری بر توسعه فرهنگی(P<0.0001)، توسعه محیط‌زیست (P<0.0001) و توسعه اقتصادی (P<0.0001) و اجتماعی (P<0.0001)، در توسعه پایداری گردشگری نقش دارد. لذا به‌منظور رعایت پایداری در گردشگری جزیره کیش، پیشنهاد می‌شود که به مؤلفه‌های تاب‌آوری دقت نظر شود و شرایط موجود زیست‌محیطی این جزیره که پیامد عدم توجه به تاب‌آوری پویا است، مورد بازنگری قرار گیرد.
چکیده انگلیسی :
Safety, resilience and sustainability are necessary to achieve the sustainable development of tourism destinations. Resilience describes the capacity of a system to absorb changes and optimally continue the process. The prosperity of the tourism industry depends on its resilience and sustainability. Evidence has been found that due to the decrease of dynamic resilience, sustainable tourism in Kish Island is endangered. The purpose of this research is to evaluate the effective factors in the dynamic resilience of tourism in Kish Island and to determine the status of sustainable tourism in Kish Island and to investigate the relationship and determine the role of resilience in sustainable tourism of this island. This research is descriptive-analytical and applied in purpose. The data has been collected in the library and in the field. To evaluate the sustainable development of tourism, the Eftekhari Sustainable Tourism Development Standard Questionnaire (2012) was used, and the researcher-made questionnaire was used to measure dynamic resilience. The statistical population in 3 classes included officials, institutions and tourists (N=92530). The sample size was determined using Cochran's formula, 383 people, and the stratified method was used for sampling. The data were analyzed in Spss23, Lisrel and Limdeep software. The results of the Discovery factor analysis showed that the factors of collective identity, social security, support and relationships, integrated planning and participation, effective management and leadership are respectively 18.9%, 14.42%, 10.99% and 9.86% cause of the dynamic resilience of Kish Island tourism. The results of the path analysis showed that resilience plays a role in the development of tourism sustainability by influencing cultural development (P<0.0001), environmental development (P<0.0001), and economic (P<0.0001) and social development (P<0.0001). Therefore, in order to maintain sustainability in the tourism of Kish Island, it is suggested to pay attention to the components of resilience and the existing environmental conditions of this island, which is the consequence of not paying attention to dynamic resilience, should be reviewed.
_||_
Investigating the Relationship between Dynamic Resilience and Sustainable Tourism Development in Kish Island: A Path Analysis
Abstract
Safety, resilience and sustainability are necessary to achieve the sustainable development of tourism destinations. Resilience describes the capacity of a system to absorb changes and optimally continue the process. The prosperity of the tourism industry depends on its resilience and sustainability. Evidence has been found that due to the decrease of dynamic resilience, sustainable tourism in Kish Island is endangered. The purpose of this research is to evaluate the effective factors in the dynamic resilience of tourism in Kish Island and to determine the status of sustainable tourism in Kish Island and to investigate the relationship and determine the role of resilience in sustainable tourism of this island. This research is descriptive-analytical and applied in purpose. The data has been collected in the library and in the field. To evaluate the sustainable development of tourism, the Eftekhari Sustainable Tourism Development Standard Questionnaire (2012) was used, and the researcher-made questionnaire was used to measure dynamic resilience. The statistical population in 3 classes included officials, institutions and tourists (N=92530). The sample size was determined using Cochran's formula, 383 people, and the stratified method was used for sampling. The data were analyzed in Spss23, Lisrel and Limdeep software. The results of the Discovery factor analysis showed that the factors of collective identity, social security, support and relationships, integrated planning and participation, effective management and leadership are respectively 18.9%, 14.42%, 10.99% and 9.86% cause of the dynamic resilience of Kish Island tourism. The results of the path analysis showed that resilience plays a role in the development of tourism sustainability by influencing cultural development (P<0.0001), environmental development (P<0.0001), and economic (P<0.0001) and social development (P<0.0001). Therefore, in order to maintain sustainability in the tourism of Kish Island, it is suggested to pay attention to the components of resilience and the existing environmental conditions of this island, which is the consequence of not paying attention to dynamic resilience, should be reviewed.
Keywords: resilience, dynamic resilience, sustainable tourism, path analysis.
Extended Abstract
Introduction
As the most diverse and largest industry in the world, the tourism industry is a key driver for economic growth and provides employment for tourism destinations and has positive economic benefits for urban communities in many countries. However, in the absence of fundamental planning, tourism development will have negative environmental, cultural, social and economic consequences. Crises caused by human interventions in nature and natural disasters have the capacity to affect tourism destinations from local to global levels in unforeseen ways. The management of the tourism system against the aforementioned shocks is known as resilience thinking, which includes the characteristics of stability, adaptability and dynamic changeability that strengthen the ability of the tourism system to remain stable at critical thresholds. The occurrence of sudden natural shocks or human-made disturbances may lead to negative changes in demand, so that tourists prefer to visit destinations that are considered safer. The change in the image of the destination may eventually lead to the stagnation and decline of the tourism destination. Ensuring the resilience of humans and natural elements in small islands is critical due to their unique environmental characteristics and the consequences of exposure to natural and human-made hazards. The evidence and experiences in Kish Island have shown that due to the reduction of dynamic resilience in various fields, sustainable tourism in this island has faced challenges and the continuation of this trend can cause great harm to the residents of this island. The purpose of this study is to evaluate the effective factors in the dynamic resilience of Kish Island tourism and to determine the status of sustainable tourism in Kish Island and to investigate the relationship and determine the role of resilience in sustainable tourism of this island.
Methodology
This research is practical in purpose. The data has been collected in the library and in the field. Two questionnaires have been used to evaluate the sustainable development of tourism and the resilience of sustainable tourism. After measuring the validity and reliability, the questionnaires were distributed among the statistical sample. The statistical population includes local officials, local non-governmental organizations and tourists who visited the study area in the period of 2020-2021. The size of the statistical population was 92,530 people, and the sample size was 383 using Cochran's formula. The sampling method is stratified. The data were analyzed in SPSS 23, Lisrel and Lime Deep software.
Results and Discussion
The results of examining the demographic characteristics of the participants show that most of the respondents are tourists (74.2 percent), have a bachelor's degree (53.5 percent), with an average income level (66.62 percent) and the type of education not related to tourism (69.9 percent). The value of KMO index is equal to 0.91 and Bartlett's test is calculated as 257, which was significant at the significance level of 0.000 and it was found that there is a correlation between the variables and therefore the implementation of factor analysis based on the correlation matrix can be justified. Table 2 shows that the factors of collective identity, social security, support and relationships, integrated planning and participation, effective management and leadership are respectively 18.9%, 14.42%, 10.99% and 9.86% cause of the dynamic resilience of Kish Island tourism. The factor loading of the items was also higher than 0.2, and as a result, none of them were removed from the analysis. The result of analyzing the components of sustainable development of tourism (cultural, environmental, economic and social) using t-test showed that the status of sustainable tourism in Kish Island in terms of economic dimensions (with an average of 0.33±4.28), social (0.24±4.03) and cultural (0.35±3.69) are above the average and with 99% confidence are in good condition. But from the point of view of the environmental dimension, it is in an unfavorable situation at the level of 1% error and with 99% confidence (with an average of 0.40±1.94). For this purpose, the sensitivity analysis of the environmental crisis component of sustainable tourism of Kish Island was done. The output of the sensitivity factor analysis of the environmental crisis component (Figures 2 and 3) shows that all the environmental items have a factor load higher than 0.2 and a t value higher than 1.96. Therefore, it is confirmed that all the environmental issues, including shape change, land change, climate change, noise pollution and air pollution have reduced the sustainable development of Kish tourism. In examining the role of resilience on the sustainable development of tourism, it was determined by means of path analysis that the resilience of Kish Island tourism has a positive and significant impact on the cultural development, environmental development, economic development and social development of Kish Island tourism.
Conclusion
This study was conducted in line with the Sustainable Development Goals (2030 SDG) of the United Nations. According to these goals, in order to achieve sustainable development, it is necessary for regions and communities to be safe, resilient and stable. In this research, the effective factors in the dynamic resilience of tourism and the state of sustainable tourism and the relationship and determination of the role of resilience in the sustainable tourism of Kish Island were investigated. As mentioned, resilience components have an impact on dynamic tourism. Also, due to the lack of coherent environmental programs in the sustainable tourism of Kish Island, sensitivity analysis showed that the components of shape change, land, climate change, creating noise pollution and air pollution have led to a decrease in sustainability in the tourism of this island. It was also found that resilience has a positive effect on the sustainable development of tourism in Kish Island. It is suggested that managers and planners pay attention to the dimensions of sustainability and resilience due to the fragility of the sustainable tourism situation in this island and pay attention to the management of environmental crises in the island so that they can benefit from the sustainable benefits of tourism. have continuously. Meanwhile, the role of cultural education in the island can oblige citizens and tourists to comply with the requirements.
بررسی رابطه بین رزیلنس پویا و توسعه توریسم پایدار در جزیره کیش : یک تحلیل مسیر
چکیده
ایمنی، تاب‌آوری و پایداری، لازمه دستیابی به توسعه پایدار مقاصد گردشگری است. تاب‌آوری ظرفیت یک سیستم را برای جذب تحولات و تداوم بهینه روند توصیف می‌کند. رونق صنعت گردشگری وابسته به تاب‌آوری و پایداری آن است. شواهدی یافت شده است که به دلیل کاهش تاب‌آوری پویا، گردشگری پایدار در جزیره کیش به مخاطره افتاده است. هدف از این پژوهش ارزیابی عوامل مؤثر در تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش و تعیین وضعیت گردشگری پایدار در جزیره کیش و بررسی ارتباط و تعیین نقش تاب‌آوری در گردشگری پایدار این جزیره می‌باشد. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و در هدف کاربردی می‌باشد. داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی گردآوری شده است. برای ارزیابی توسعه پایدار گردشگری از پرسشنامه استاندارد توسعه پایدار گردشگری افتخاری (1392) و به‌منظور سنجش تاب‌آوری پویا از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. جامعه آماری در 3 طبقه شامل مسئولان، نهادها و گردشگران بودند (N=92530). حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 383 نفر تعیین شد و جهت نمونه‌گیری از روش طبقه‌ای استفاده شد. داده‌ها در نرم‌افزارهای Spss23 و لیزرل و لیم دیپ تحلیل شدند. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد عامل‌های هویت جمعی، امنیت اجتماعی، حمایت و روابط، برنامه‌ریزی یکپارچه و مشارکت، مدیریت و رهبری مؤثر به ترتیب 9/18 درصد، 42/14، 99/10 و 86/9 درصد از تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش را باعث می‌شوند. نتایج تحلیل مسیر نشان داد که تاب‌آوری از طریق تأثیرگذاری بر توسعه فرهنگی(P<0.0001)، توسعه محیط‌زیست (P<0.0001) و توسعه اقتصادی (P<0.0001) و اجتماعی (P<0.0001)، در توسعه پایداری گردشگری نقش دارد. لذا به‌منظور رعایت پایداری در گردشگری جزیره کیش، پیشنهاد می‌شود که به مؤلفه‌های تاب‌آوری دقت نظر شود و شرایط موجود زیست‌محیطی این جزیره که پیامد عدم توجه به تاب‌آوری پویا است، مورد بازنگری قرار گیرد.
واژه‌های کلیدی: تاب‌آوری، تاب‌آوری پویا، گردشگری پایدار، تحلیل مسیر.
مقدمه
اخیراً پذیرفته شده است که توسعه اقتصادی-اجتماعی در اکثر مناطق و کشورهای جهان وابسته به گردشگری است (Fatoki, 2021; Wided, 2022). صنعت گردشگری به‌عنوان متنوع‌ترین و بزرگ‌ترین صنعت در جهان محرکی کلیدی برای رشد اقتصادی و فراهم‌کننده اشتغال برای مقاصد گردشگری است و منافع اقتصادی مثبتی برای جوامع شهری در بسیاری از کشورها دارد (Musavengane et al, 2020; Asadi et al, 2021). بااین‌وجود، در صورت فقدان برنامه‌ریزی اصولی، توسعه گردشگری پیامدهای منفی زیست‌محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به دنبال خواهد داشت (Kişi, 2019). صنعت گردشگری به دنبال آن است که به سمت شیوه‌های پایدار و مسئولانه حرکت کند. در حال حاضر تنها راهکار اساسی که بتواند منجر به موفقیت این صنعت مهم شود سیاست‌های مرتبط با توسعه پایدار گردشگری است. سیاست‌های توسعه پایدار گردشگری کمک می‌کند تا گردشگری ازلحاظ بوم‌شناسی در طولانی‌مدت قابل‌قبول باشد و ازلحاظ مالی منجر به خودکفایی شده و ازنظر دیدگاه‌های اجتماعی و اخلاقی برای جوامع محلی مفید و نویدبخش باشد (Ahmadi Dekaa & Tardast, 2019). درک چگونگی عملکرد گردشگری از دیدگاه‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی و زیست‌محیطی برای برنامه‌ریزی مؤثر اهمیت بالایی دارد (Holladay & Powell, 2013). بحران‌های ناشی از مداخلات انسان در طبیعت (Price-Howard & Holladay, 2014) و بلایای طبیعی (Kim & Marcouiller, 2015) این ظرفیت را دارند که بر مقاصد گردشگری از سطح محلی تا جهانی به روش‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای تأثیر بگذارند (Brown et al, 2017). شوک‌های غیرمنتظره می‌توانند هر نوع سیستمی، از اقتصادی گرفته تا سیاسی و گردشگری را بی‌ثبات کنند. تلاش‌های در راستای شناخت، حفظ و ارتقای تاب‌آوری این سیستم‌ها در حال انجام است تا بتواند تغییرات حاد و مزمنی را که ممکن است بر این سیستم‌ها اثرگذار باشد، مهار کنند (Cumming & Peterson, 2017; Sterk et al, 2017). مدیریت سیستم گردشگری در برابر شوک‌های مذکور، به‌عنوان تفکر تاب‌آوری شناخته می‌شود که شامل ویژگی‌های پایداری، سازگاری و تغییرپذیری پویا است که توانایی سیستم گردشگری را برای پایدار ماندن در آستانه‌های بحرانی تقویت می‌کنند (Holladay, 2018). بروز شوک‌های ناگهانی طبیعی یا اختلالات انسان‌ساخت، ممکن است منجر به تغییرات منفی در تقاضا شود، به‌طوری‌که گردشگران ترجیح می‌دهند از مقاصدی دیدن کنند که امن‌تر تلقی می‌شود. تغییر در تصویر مقصد ممکن است درنهایت منجر به رکود و افول مقصد گردشگری شود (Barbhuiya & Chatterjee, 2020; Nguyen & Imamura, 2017). مفهوم تاب‌آوری تفسیری منسجم از فرآیندهای انسانی و محیطی به‌هم‌پیوسته ارائه می‌دهد و به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان چارچوبی برای درک سیستم‌های جهانی پذیرفته می‌شود. تاب‌آوری ظرفیت یک سیستم را برای جذب تغییر و ادامه تداوم توصیف می‌کند (Holladay, 2018). درک تاب‌آوری در بخش‌های آسیب‌پذیر سیستم‌های زیست‌محیطی اجتماعی بسیار مهم است. بخش گردشگری نه‌تنها در برابر چالش‌های داخلی مانند جامعه منفعل و مشکلات رهبری، بلکه در برابر چالش‌های خارجی مانند رکود اقتصادی و موارد دیگر بسیار آسیب‌پذیر است. اطمینان از تاب‌آوری انسان و عناصر طبیعی در جزایر کوچک به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد محیطی و پیامدهای ناشی از در معرض مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت قرار گرفتن، حیاتی است (Añasco et al, 2021). تمایز و شفاف‌سازی ابعاد تاب‌آوری، پیامدهای عملی قابل‌توجهی دارد و می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مؤثر برای بررسی تاب‌آوری جامعه گردشگری مورد استفاده قرار گیرد (Dai et al, 2019). شواهد و تجربیات در جزیره کیش نشان داده است که به دلیل کاهش تاب‌آوری پویا در زمینه‌های مختلف، گردشگری پایدار در این جزیره با چالش‌هایی مواجه شده است و ادامه این روند می‌تواند آسیب‌های فراوانی از جنبه‌های گوناگون به ساکنان این جزیره وارد نماید. این در حالی است که در مواجهه با چالش‌های کلان، جنبه‌های تاب‌آوری در بخش گردشگری جزیره کیش و ارتباط آن با گردشگری پایدار تا به امروز بررسی نشده است. باتوجه به اهمیت تاب‌آوری پویا در توسعه گردشگری پایدار و همچنین اهمیت بخش گردشگری در توسعه پایدار منطقه‌ای جزیره کیش، هدف از مطالعه حاضر ارزیابی عوامل مؤثر در تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش و تعیین وضعیت گردشگری پایدار در جزیره کیش و بررسی ارتباط و تعیین نقش تاب‌آوری در گردشگری پایدار این جزیره می‌باشد و به دنبال پاسخگویی به این سؤالات هستیم که ابعاد تاب‌آوری پویا چه ارتباطی با میزان تاب‌آوری پویای جزیره کیش دارند و تاب‌آوری پویا چه تأثیری بر گردشگری پایدار این جزیره می‌گذارد؟ با توجه به مباحث مطرح‌شده، می‌توان چنین فرض کرد که تاب‌آوری پویا تأثیر معناداری بر گردشگری پایدار جزیره کیش می‌گذارند.
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
توسعه پایدار مفهوم اصلی توسعه است و گردشگری تأثیرات اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی بسیار زیادی در دنیای مدرن دارد، بنابراین توسعه این بخش با هر سه بعد ذکر شده پایداری مرتبط است (Streimikiene et al, 2021). گردشگری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی در کشورهای بزرگ جهان شناخته شده است. بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری1 (2020)، بخش سفر و گردشگری 3.9 درصد رشد داشته است که برای هشتمین سال متوالی از اقتصاد جهانی (3.2 درصد) پیشی گرفته است. در طول 5 سال گذشته، از هر 5 شغل، یک شغل توسط این بخش ایجاد شده است و 10.4 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را ایجاد می‌کند (Pjerotic et al, 2017). با توجه به جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی گردشگری، مفهوم گردشگری پایدار مطرح شد. پایداری در زمینه گردشگری عموماً به‌عنوان ایجاد تعادل بین نیازهای اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی همه ذینفعان در نظر گرفته می‌شود (Rasoolimanesh et al, 2020). دراین‌ارتباط نظریه تاب‌آوری در اوایل دهه 1970 برای مدل‌سازی نوسانات توسعه یافت و در سیستم‌های اکولوژیکی و بعداً برای سیستم‌های اجتماعی-زیست‌محیطی به‌هم‌پیوسته اعمال شد. این مورد در طیف وسیعی از زمینه‌های انسانی، ازجمله کاربردهای اخیر گردشگری مورد بررسی قرار گرفته است. نظریه تاب‌آوری مربوط به رویکردهای مبتنی بر آسیب‌پذیری است که در بین متخصصان توسعه رایج است و ریشه در علم پیچیدگی دارد. گردشگری مثال خوبی از یک سیستم تطبیقی پیچیده است (Awedyk & Niezgoda, 2018; Cochrane, 2010). تاب‌آوری اولین بار توسط Twining-Ward و Farrell در گردشگری به کار رفت (Farrell & Twining-Ward, 2004). طی دهه گذشته، مفهوم تاب‌آوری منطقه‌ای در بحث توسعه پدیدار منطقه‌ای شده است. در این زمینه، تاب‌آوری به‌عنوان توانایی یک منطقه برای پیشگیری، آماده‌سازی، پاسخگویی سریع و به‌موقع و بهبودی پس از مداخلات ناخواسته صورت گرفته تعریف می‌شود، به‌طوری‌که این مداخلات مانعی برای توسعه منطقه ایجاد نکنند (Awedyk & Niezgoda, 2018). به‌عبارتی‌دیگر تاب‌آوری توانایی به‌موقع و کارآمد جذب، مقاومت، سازگاری و بازیابی از اثرات یک خطر یا تهدید، ازجمله حفظ، بازسازی ساختارها، زیرساخت‌ها و عملکردهای اساسی در یک سیستم، انجمن یا جامعه است (Liang & Li, 2020). تاب‌آوری منطقه‌ای با ظرفیت اقتصاد منطقه‌ای برای الف) تحمل فشارهای خارجی، ب) پاسخ مثبت به تغییرات خارجی و ج) تعدیل و یادگیری مشخص می‌شود (Karoulia et al, 2015). تاب‌آوری جامعه در طول دوره پاسخگویی نقش حیاتی ایفا می‌کند (Moreno et al, 2019). ویدد2 (2022)، در پژوهش خود به‌منظور دستیابی به گردشگری پایدار با قابلیت‌های پویا و عوامل تاب‌آوری، به این نتیجه رسیده است که سه عامل تاب‌آوری شامل شبکه تاب‌آوری، عوامل سازمانی و عوامل فردی تاب‌آوری، برای دستیابی به پایداری در صنعت گردشگری عربستان سعودی تأثیرگذار است. شایگان و همکاران3 (2022)، در تحلیل تاب‌آوری مقاصد گردشگری در مقابل آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی به این نتیجه رسیدند که تاب‌آوری مقاصد گردشگری تأثیر مثبتی بر پایداری توسعه گردشگری دارد. اقبالی و همکاران4 (2021)، تأثیر ابعاد اجتماعی تاب‌آوری شهری را بر توسعه پایدار گردشگری محمودآباد مورد بررسی قرار دادند. نتایج مدل‌سازی معادلات ساختاری نشان داد که تاب‌آوری اجتماعی بر توسعه پایدار گردشگری در شهر محمودآباد تأثیر مثبت و معناداری دارد. چئونگ و لی5 (2019)، به‌منظور درک روابط بازدیدکننده و مقیم در گردشگری و توسعه تاب‌آوری برای گردشگری پایدار، چنین فرض کرده‌اند که اجرای سیاست «مجوز ورود متعدد6» منجر به رشد چشمگیر مسافران یک‌روزه شده و باعث ایجاد رابطه همگرایی منفی دائمی با احساسات ساکنان می‌شود. این فرضیه با آزمون رگرسیون ارزیابی شده است. نتایج نشان داده است که گردشگری بیش‌ازحد باعث بدتر شدن روابط بین بازدیدکنندگان و ساکنان می‌شود و تأثیرات بعدی قابل‌توجهی نیز خواهد داشت. توسعه تاب‌آوری در گردشگری و کاوش در رشد زدایی پایدار، استراتژی‌هایی است که برای رشد طولانی‌مدت گردشگری می‌تواند مؤثر باشد. اسپینر و همکاران7 (2017)، در بررسی رابطه مکمل تاب‌آوری و پایداری در گردشگری، دریافتند که تاب‌آوری با در بر گرفتن جنبه‌های اصلی پایداری، تأثیرات قابل‌توجهی را در زمینه‌های متعدد بر ظرفیت جوامع برای انطباق و حفظ قابلیت‌های گردشگری خواهد گذاشت. امیر و همکاران8 (2015)، با استفاده از مشاهده سایت و بررسی ادبیات در ارتباط با توسعه گردشگری پایدار و تاب‌آوری گردشگری روستایی در مالزی به این نتیجه رسیده‌اند که توسعه گردشگری پایدار در مناطق روستایی، به بهبود تاب‌آوری در جامعه محلی کمک می‌کند. تایریل و جانستون9 (2008)، یک مدل بنیادی در زمینه پویایی گردشگری در ارتباط با تاب‌آوری پویا ارائه داده‌اند و معتقدند که این مدل روابط کلیدی بین تاب‌آوری پویا و گردشگری پایدار و مزایای کوتاه‌مدت و بلندمدت گردشگری را تبیین نموده است.
مواد و روش تحقیق
با توجه به هدف تحقیق که بررسی رابطه بین رزیلنس پویا و توسعه توریسم پایدار در جزیره کیش است و نتایج در جهت بهبود روند گردشگری پایدار جزیره کیش می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، این پژوهش از نوع کاربردی است. گردآوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی انجام شده است. در بخش میدانی برای ارزیابی توسعه پایدار از پرسشنامه استاندارد توسعه پایدار گردشگری افتخاری (1392) استفاده شد. این پرسشنامه حاوی 20 گویه و در 4 بعد (فرهنگی، محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی) می‌باشد. همچنین به‌منظور بررسی تاب‌آوری گردشگری پایدار در جزیره کیش از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. برای این منظور با اقتباس از ادبیات موجود و پرسشنامه تاب‌آوری کونور و دیویدسون و نظرات تیم متخصص، پرسشنامه تاب‌آوری گردشگری پایدار جزیره کیش طراحی شد و شامل 20 گویه می‌باشد. روایی محتوایی پرسشنامه با استفاده از نظرات 15 نفر خبره ارزیابی شده است. جامعه آماری پژوهش شامل 3 گروه مسئولان محلی (N=500) که آگاهی نسبی از مسائل گردشگری منطقه دارند، نهادهای غیردولتی محلی (N=30) که بازگوکننده دیدگاه و نظرات مردم هستند و گردشگران (N=92000) که در مقطع زمانی 1400-1399 از محدوده مورد مطالعه بازدید کرده‌اند، و مجموعاً 92530 نفر می‌باشد. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 383 نفر محاسبه شد. روش نمونه‌گیری از نوع طبقه‌ای می‌باشد. داده‌ها در نرم‌افزارهای Spss23 و لیزرل 8.8 و لیم دیپ تحلیل شدند.
محدوده مورد مطالعه
جزیره کیش که ازنظر تقسیمات کشوری مرکز بخش کیش از شهرستان بندرلنگه در استان هرمزگان می‌باشد، با مساحتی457/90 کیلومترمربع در 18 کیلومتری از کرانه جنوبی ایران قرار گرفته است. این جزیره به دلیل دارا بودن آبسنگ‌ها و سواحل مرجانی در بخش شرقی جزیره مرجانی و دارا بودن سواحل سفید و زیبا در جایگاه خوبی جهت جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد و سالانه بیش از یک میلیون نفر از آن بازدید می‌کنند (Hoseinzadeh & Erfanian, 2015).
شکل 1: موقعیت جزیره کیش در کشور (منبع: نویسندگان، 1401)
نقشه فوق موقعیت قرارگیری جزیره کیش را در میان خلیج‌فارس نمایش داده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود این جزیره پهنه کم وسعتی دارد اما به دلیل طبیعت زیبا و ساختارهای مناسب، گردشگران زیادی را به سمت خود جذب می‌کند.
بحث و یافته‌های تحقیق
در بخش آمار توصیفی، اطلاعات مربوط به طبقه آزمودنی، تحصیلات، سطح درآمد و نوع تحصیلات بررسی شده است که این مشخصات در جدول 1 آمده است.
جدول 1- خصوصیات دموگرافیگ شرکت‌کنندگان
متغیر | طبقات | فراوانی | درصد معتبر |
طبقه آزمودنی | مسئولان محلی | 5 | 30/1 |
نهادهای غیردولتی در گردشگری | 94 | 5/24 | |
گردشگران | 289 | 2/74 | |
جمع | 383 | 100 | |
تحصیلات | دیپلم و زیر دیپلم | 74 | 3/19 |
فوق‌دیپلم | 20 | 2/5 | |
لیسانس | 205 | 5/53 | |
فوق‌لیسانس و بالاتر | 84 | 22 | |
جمع | 383 | 100 | |
سطح درآمد | کم | 25 | 5/6 |
متوسط | 240 | 66/62 | |
خوب | 118 | 84/30 | |
جمع | 383 | 100 | |
نوع تحصیلات | مرتبط با گردشگری | 115 | 1/30 |
غیر مرتبط با گردشگری | 263 | 9/69 | |
جمع | 383 | 100 |
نتایج بررسی مشخصات دموگرافیک شرکت‌کنندگان نشان می‌دهد که بیشتر پاسخگویان گردشگر (2/74 درصد)، دارای مدرک لیسانس (5/53 درصد)، با سطح درآمد متوسط (66/62 درصد) و نوع تحصیلات غیر مرتبط با گردشگری (9/69 درصد) بوده‌اند.
تحلیل مؤلفه‌های اصلی تاب‌آوری پویای جزیره کیش
به‌منظور تحلیل مؤلفه‌های اصلی تاب‌آوری از آزمون تحلیل عاملی اکتشافی10 استفاده گردید. ملاك استخراج عوامل در این بخش شیب منحنی اسکری و ارزش ویژه بالاتر از يك می‌باشد. همچنین به‌منظور رعایت شرایط موردنیاز برای اجرای تحلیل عاملی، از شاخص کفایت نمونه (KMO) و آزمون کرویت و بارتلت استفاده شد.
جدول 2- نتایج تحلیل عاملی تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش
ردیف | عامل‌ها | گویهها | ارزش ویژه عاملی | درصد واریانس تبیین‌شده | واریانس تجمعی |
1 | هویت جمعی | Q1 | 70/0 | 9/18 | 9/18 |
Q2 | 68/0 | ||||
Q3 | 44/0 | ||||
Q4 | 85/0 | ||||
2 | امنیت اجتماعی، حمایت و روابط | Q5 | 71/0 | 42/14 | 32/33 |
Q6 | 72/0 | ||||
Q7 | 45/0 | ||||
Q8 | 54/0 | ||||
3 | برنامه‌ریزی یکپارچه و مشارکت | Q9 | 67/0 | 99/10 | 31/44 |
Q10 | 66/0 | ||||
Q11 | 86/0 | ||||
Q12 | 78/0 | ||||
4 | مدیریت و رهبری مؤثر | Q13 | 45/0 | 86/9 | 17/54 |
Q14 | 68/0 | ||||
Q15 | 45/0 | ||||
Q16 | 78/0 | ||||
Q17 | 77/0 | ||||
Q18 | 71/0 |
شاخص کفایت نمونه‌گیری که مقادیر همبستگی مشاهده شده را با مقادیر همبستگی جزئی مقایسه می‌کند، باید از 5/0 بیشتر باشد. در این پژوهش مقدار شاخص KMO برابر با 91/0 و آزمون بارتلت 257 محاسبه شده است که در سطح معناداری 000/0 معنادار شده است و چنین استنباط می‌شود که بین متغیرها همبستگی معنی‌دار وجود دارد و اجرای تحلیل عاملی بر اساس ماتریس همبستگی حاصل در نمونه مورد مطالعه قابل توجیه است. نتایج تحلیل عاملی در جدول 2 آمده است. این جدول نشان می‌دهد عامل‌های هویت جمعی، امنیت اجتماعی، حمایت و روابط، برنامه‌ریزی یکپارچه و مشارکت، مدیریت و رهبری مؤثر به ترتیب 9/18 درصد، 42/14، 99/10 و 86/9 درصد از تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش را پیش‌بینی می‌کنند. بار عاملی گویهها نیز همگی از 2/0 بالاتر است و درنتیجه هیچ‌یک از آن‌ها از تحلیل حذف نشدند.
تحلیل مؤلفه‌های اصلی توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش
به‌منظور تحلیل مؤلفه‌های توسعه‌پایدار گردشگری (فرهنگی، محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی) در جزیره کیش از آزمون T تک متغیره استفاده شد. نتایج این آزمون در جدول 3 نشان داده شده است.
جدول 3- بررسی وضعیت پایداری مؤلفه‌های گردشگری پایدار در جزیره کیش
مؤلفه‌های گردشگری پایدار | میانگین | انحراف استاندارد | حد متوسط | مقدار T | سطح معناداری |
فرهنگی | 69/3 | 35/0 | 3 | 78/21 | **0001/0 |
محیط زیستی | 94/1 | 40/0 | 3 | 46/29 | **0001/0 |
اقتصادی | 28/4 | 33/0 | 3 | 20/43 | **0001/0 |
اجتماعی | 03/4 | 24/0 | 3 | 99/46 | **0001/0 |
**: معناداری در سطح یک درصد خطا
جدول 3 نشان می‌دهد وضعیت گردشگری پایدار جزیره کیش ازنظر ابعاد اقتصادی (با میانگین 28/4±33/0)، اجتماعی (03/4±24/0) و فرهنگی (69/3±35/0) بالاتر از حد متوسط و با 99 درصد اطمینان در وضعیت مناسب می‌باشند. ولی ازنظر بعد محیط‌زیستی در سطح یک درصد خطا و با 99 درصد اطمینان (با میانگین94/1±40/0) در وضعیت نامطلوب قرار دارد. به همین منظور به تحلیل حساسیت سنجی مؤلفه بحران محیط زیستی گردشگری پایدار جزیره کیش پرداخته شد. مؤلفه‌های محیط زیستی شامل تغییر شکل زمین (با نماد q2)، تخریب منابع طبیعی (با نماد q4)، تغییر اقلیم (با نماد q7)، آلودگی صوتی (با نماد q10) و آلودگی هوا (با نماد q12) انتخاب شد.
شکل 2- مقدار بار عاملی گویه‌های مربوط به مؤلفه محیط‌زیستی گردشگری پایدار جزیره کیش
خروجی تحلیل عاملی حساسیت سنجی مؤلفه بحران محیط زیستی (شکل 2) نشان می‌دهد که تمامی گویه‌های محیط‌زیستی بار عاملی بالاتر از 2/0 دارند، لذا تأیید می‌شود که تمامی‌گویه‌های محیط‌زیستی اعم از تغییر شکل، زمین، تغییر اقلیم، ایجاد آلودگی صوتی و آلودگی هوا باعث کاهش توسعه‌پایدار گردشگری کیش شده است.
شکل 3- مقدار t گویه‌های مربوط به مؤلفه محیط‌زیستی گردشگری پایدار جزیره کیش
همچنین شکل 3 نشان می‌دهد تمامی گویه‌های محیط‌زیستی اعم از تغییر شکل، زمین، تغییر اقلیم، ایجاد آلودگی صوتی و آلودگی هوا دارای مقدار t بیشتر از 96/1 بوده‌اند لذا در برنامه‌ریزی برای توسعه‌پایدار گردشگری بر روی موارد محیط‌زیستی تأکید زیاد می‌گردد.
بررسی نقش تاب‌آوری بر توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش با تحلیل مسیر
با استفاده از آزمون رگرسیون به شیوه Enter میزان تأثیر مسیرها و معناداری مسیرهای مورد بررسی قرار گرفت. ضرایب مسیرهای مربوط به روابط بین متغیرهای پژوهش به تفکیک در جدول 4 آورده شده است.
جدول 4- الگوی ساختاری، مسیرها و ضرایب استاندارد آن‌ها در الگوی نقش تاب‌آوری بر توسعه‌پایدار گردشگری جزیره کیش
متغیر وابسته | مسیر | متغیر مستقل | مقدارR2 | مقدار B | سطح معناداری |
توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش |
| توسعه فرهنگی | 35/0 | 22/0 | **00001/0 |
توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش |
| توسعه محیط‌زیست | 48/0 | 30/0 | **00001/0 |
توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش |
| توسعه اقتصادی | 36/0 | 21/0 | **00001/0 |
توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش |
| توسعه اجتماعی | 29/0 | 27/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| هویت اجتماعی گردشگران | 24/0 | 18/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| امنیت و پایداری اجتماعی گردشگری | 31/0 | 22/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| برنامه‌ریزی یکپارچه گردشگری | 34/0 | 40/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| مدیریت و رهبری پایدار گردشگری | 38/0 | 20/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| توسعه فرهنگی | 27/0 | 18/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| توسعه محیط‌زیست | 58/0 | 44/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| توسعه اقتصادی | 45/0 | 21/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| توسعه اجتماعی | 36/0 | 17/0 | **00001/0 |
تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش |
| توسعه‌پایدار گردشگری جزیره کیش | 58/0 | 49/0 | **00001/0 |
مسیرهای تأثیر تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش بر توسعه فرهنگی گردشگری (ضریب تأثیر 18/0)، تأثیر تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش بر توسعه محیط‌زیست گردشگری کیش (ضریب تأثیر 44/0)، تأثیر تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش بر توسعه اقتصادی گردشگری کیش (ضریب تأثیر 21/0) و تأثیر تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش بر توسعه اجتماعی گردشگری کیش (ضریب تأثیر 17/0) نشان می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر تأثیر تاب‌آوری بر توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش (با ضریب تأثیر 49/0) با 99 درصد اطمینان مثبت و معنادار می‌باشد (p<0.0001).
شکل 4 ضریب تأثیر ابعاد تاب‌آوری بر ابعاد توسعه‌پایدار گردشگری جزیره کیش را نشان می‌دهد.
شکل 4: نمودار ضرایب مسیر نقش واسطه‌ای تاب‌آوری بر گردشگری پایدار جزیره کیش
نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادها
این مطالعه در راستای اهداف توسعه پایدار (2030 SDG) سازمان ملل انجام شد. مطابق این اهداف جهت دستیابی به توسعه پایدار لازم است، مناطق و جوامع ایمن، تاب آور و پایدار باشند. در این پژوهش عوامل مؤثر در تاب‌آوری پویای گردشگری و وضعیت گردشگری پایدار و ارتباط و تعیین نقش تاب‌آوری در گردشگری پایدار جزیره کیش مورد بررسی قرار گرفت. در بررسی عوامل مؤثر در تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش، نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد عامل‌های هویت جمعی، امنیت اجتماعی، حمایت و روابط، برنامه‌ریزی یکپارچه و مشارکت، مدیریت و رهبری مؤثر به ترتیب 9/18 درصد، 42/14، 99/10 و 86/9 درصد از تاب‌آوری پویای گردشگری جزیره کیش را باعث می‌شوند. در مطالعه دای و همکاران11 (2019)، با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری اکتشافی (ESEM) و مدل‌سازی معادلات ساختاری دو عاملی-اکتشافی یک ساختار فراگیر تاب‌آوری گردشگری شهری شناسایی شد و در دو سطح کلان و خرد در پنج حوزه (اجتماعی، اقتصادی، محیطی، مؤسسات و دانش) به ارزیابی تاب‌آوری مقصد گردشگری شهری پرداختند. در مطالعه حاضر نیز ابعاد اجتماعی (هویت جمعی، امنیت اجتماعی و حمایت و روابط) در نظر گرفته شده است. همچنین آناسکو و همکاران12 (2021)، در اندازه‌گیری تاب‌آوری در برابر بلایا در جزیره کوچک گیماراس در فیلیپین به این نتیجه رسیدند که وضعیت ارتباطات و مشارکت و بررسی ریسک‌ها در ابعاد برنامه‌ریزی یکپارچه، مشارکت و بعد امنیت اجتماعی، حمایت و روابط و تأمین منابع و الزامات در بعد مدیریت و رهبری در زمان بحران، در تاب‌آوری مورد مطالعه مؤثر است. کاتر و همکاران13 (2010)، ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی و زیرساختی مناطق مقصد گردشگری را شاخص‌های تاب‌آور نمودن مناطق گردشگری نام برده‌اند. لیپ و تامپسون14 (2018)، همبستگی مبتنی بر هویت‌های جمعی را عامل موفقیت در بازآرایی و درک ناهمگونی‌های اجتماعی و تاب‌آوری جوامع شناخته‌اند. چییر و لئو15 (2017)، در پژوهش خود نتیجه گرفتند که گردشگری محرک تغییرات اجتماعی است و با بافت اجتماعی-اقتصادی جوامع در هم می‌آمیزد و گردشگری با تمرکز بر تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، تاب‌آوری جوامع را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گو و همکاران16 (2018)، نشان دادند که هویت جامعه و مکان در مقصد گردشگری تأثیر مثبتی بر تاب‌آوری درک شده ساکنان جامعه دارد. نتایج بررسی توسعه‌پایدار گردشگری نشان داد وضعیت گردشگری پایدار جزیره کیش ازنظر ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بالاتر از حد متوسط و در وضعیت مناسب می‌باشند. ولی ازنظر بعد محیط‌زیستی در وضعیت نامطلوب قرار دارد و نتایج تحلیل عاملی تأییدی نشان داد تمامی‌گویه‌های محیط زیستی اعم از تغییر شکل، زمین، تغییر اقلیم، ایجاد آلودگی صوتی، آلودگی هوا باعث کاهش توسعه‌پایدار گردشگری کیش شده است. چنانکه دای و همکاران (2019)، بروز شوک‌های زیست‌محیطی را در مقاصد گردشگری امری شایع شناخته است که در تاب‌آوری این جوامع مؤثر است. سجاد و همکاران17 (2014)، عوامل اقلیمی و آلودگی هوا را ازجمله مؤثرترین عوامل در ایجاد اختلال در روند گردشگری پایدار شناخته‌اند. در بررسی نقش تاب‌آوری بر توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش با تحلیل مسیر، مشخص شد که تأثیر تاب‌آوری گردشگری جزیره کیش بر توسعه فرهنگی، محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی گردشگری کیش تأثیر مثبت و معناداری دارد. به‌عبارت‌دیگر تأثیر تاب‌آوری بر توسعه پایدار گردشگری جزیره کیش با ضریب تأثیر 49/0 و 99 درصد اطمینان مثبت و معنادار شده است. دراین‌ارتباط دیمیتروفسکی و همکاران18 (2012)، در بررسی گردشگری روستایی و توسعه منطقه‌ای گروتا در صربستان به این نتیجه رسیده‌اند که تاب‌آوری و پایداری گردشگری در توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی منطقه گروتا مؤثر است. این مطالعه با مشخص کردن ابعاد اساسی تاب‌آوری و عوامل مؤثر بر آن می‌تواند به مقامات شهری و گردشگری جزیره کیش کمک کند تا با افزایش تاب‌آوری جزیره مقدمات توسعه پایدار گردشگری را فراهم کنند. همچنین با ابزار توسعه داده شده مقامات می‌توانند تاب‌آوری را ارزیابی کرده و به آن‌ها کمک می‌کند تا استراتژی‌هایی برای بهبود تاب‌آوری در جهت رسیدن به توسعه پایدار گردشگری ایجاد کنند. پیشنهاد می‌شود که مدیران و برنامهریزان با توجه به شکننده بودن وضعیت گردشگری پایدار در این جزیره، به ابعاد پایداری و تاب‌آوری دقت نظر نمایند و نسبت به مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی پیش آمده در جزیره، اهتمام ورزند تا بتوانند منافع از منافع پایدار گردشگری به‌صورت مستمر برخوردار باشند. در این میان نقش آموزش‌های فرهنگی در جزیره می‌تواند شهروندان و گردشگران را نسبت به رعایت الزامات متعهد نماید.
منابع
Fatoki, O. (2021). Sustainable leadership and sustainable performance of hospitality firms in South Africa. Entrepreneurship and Sustainability Issues, 8(4), 610.
Wided, R. (2022). Achieving sustainable tourism with dynamic capabilities and resilience factors: A post disaster perspective case of the tourism industry in Saudi Arabia. Cogent Social Sciences, 8(1), 2060539.
Holladay, P. J. (2018). Destination resilience and sustainable tourism development. Tourism Review International, 22(3-4), 251-261.
Holladay, P. J., & Powell, R. B. (2013). Resident perceptions of social–ecological resilience and the sustainability of community-based tourism development in the Commonwealth of Dominica. Journal of Sustainable Tourism, 21(8), 1188-1211.
Price-Howard, K., & Holladay, P. J. (2014). Resorts, resilience and retention ater the BP oil spill disaster of 2010. Journal of Tourism Insights, 5(1), 2.
Kim, H., & Marcouiller, D. W. (2015). Considering disaster vulnerability and resiliency: The case of hurricane effects on tourism-based economies. The Annals of Regional Science, 54(3), 945-971.
Brown, N. A., Rovins, J. E., Feldmann-Jensen, S., Orchiston, C., & Johnston, D. (2017). Exploring disaster resilience within the hotel sector: A systematic review of literature. International Journal of Disaster Risk Reduction, 22, 362-370.
Cumming, G. S., & Peterson, G. D. (2017). Unifying research on social–ecological resilience and collapse. Trends in ecology & evolution, 32(9), 695-713.
Sterk, M., van de Leemput, I. A., & Peeters, E. T. (2017). How to conceptualize and operationalize resilience in socio-ecological systems?. Current opinion in environmental sustainability, 28, 108-113.
Streimikiene, D., Svagzdiene, B., Jasinskas, E., & Simanavicius, A. (2021). Sustainable tourism development and competitiveness: The systematic literature review. Sustainable development, 29(1), 259-271.
Pjerotic, L., Delibasic, M., Jokšienė, I., Griesienė, I., & Georgeta, C. P. (2017). Sustainable tourism development in the rural areas. Transformations in business & economics, 16, 21-30.
Rasoolimanesh, S. M., Ramakrishna, S., Hall, C. M., Esfandiar, K., & Seyfi, S. (2020). A systematic scoping review of sustainable tourism indicators in relation to the sustainable development goals. Journal of Sustainable Tourism, 1-21.
Musavengane, R., Siakwah, P., & Leonard, L. (2020). The nexus between tourism and urban risk: Towards inclusive, safe, resilient and sustainable outdoor tourism in African cities. Journal of Outdoor Recreation and Tourism, 29, 100254.
Asadi, A., Heidarzadeh, K., Khonsiavash, M., & Aligholi, M. (2021). Construction and Lived Experience of Tourism Industry Experts and Experts in Tourism Marketing Using the Grounded Theory Method. Future study Management, 32(125).
Kişi, N. (2019). A strategic approach to sustainable tourism development using the A’WOT hybrid method: A case study of Zonguldak, Turkey. Sustainability, 11(4), 964.
Ahmadi Dekaa, F., & Tardast, Z. (2019). Sustainable Tourism Development Strategy with Structural-Interpretive Modeling Approach Case Study: Region12 of Tehran. urban tourism, 6(3), 75-88.
Barbhuiya, M. R., & Chatterjee, D. (2020). Vulnerability and resilience of the tourism sector in India: Effects of natural disasters and internal conflict. Tourism Management Perspectives, 33, 100616.
Nguyen, D. N., & Imamura, F. (2017). Recovering from prolonged negative destination images in post-disaster northern Japan. In Recovering from Catastrophic Disaster in Asia. Emerald Publishing Limited.
Awedyk, M., & Niezgoda, A. (2018). Resilience planning as an opportunity for future sustainable development in tourism. Operations Research and Decisions, 28.
Cochrane, J. (2010). The sphere of tourism resilience. Tourism Recreation Research, 35(2), 173-185.
Farrell, B. H., & Twining-Ward, L. (2004). Reconceptualizing tourism. Annals of tourism research, 31(2), 274-295.
Farrell, B. H., & Twining-Ward, L. (2004). Reconceptualizing tourism. Annals of tourism research, 31(2), 274-295.
Liang, J., & Li, Y. (2020). Resilience and sustainable development goals based social-ecological indicators and assessment of coastal urban areas——A case study of Dapeng New District, Shenzhen, China. Watershed Ecology and the Environment, 2, 6-15.
Karoulia, S., Gaki, E., & Kostopoulou, S. (2015, October). Assessing regional tourism resilience: the case of Greece. In ERSA conference papers (No. ersa15p1260). European Regional Science Association.
Moreno, J., Lara, A., & Torres, M. (2019). Community resilience in response to the 2010 tsunami in Chile: The survival of a small-scale fishing community. International Journal of Disaster Risk Reduction, 33, 376-384.
Añasco, C. P., Monteclaro, H. M., Catedrilla, L. C., Lizada, J. C., & Baylon, C. C. (2021). Measuring small island disaster resilience towards sustainable coastal and fisheries tourism: The case of Guimaras, Philippines. Human Ecology, 49(4), 467-479.
Dai, S., Xu, H., & Chen, F. (2019). A hierarchical measurement model of perceived resilience of urban tourism destination. Social Indicators Research, 145(2), 777-804.
Wided, R. (2022). Achieving sustainable tourism with dynamic capabilities and resilience factors: A post disaster perspective case of the tourism industry in Saudi Arabia. Cogent Social Sciences, 8(1), 2060539.
Shayegan, M., Ranjbar, M., Borna, R., Arabi Sabzevari, Azadeh. (2022). Resilience of tourism destinations against damages caused by climate change (Study case: Hamadan province). Journal of Natural Geography, 14(56), 1-15.
Eghbali, M., Motavi, S., Janbaz Ghobadi, GH., Gholami, S. (2021). Investigating the Effect of Social Dimensions of Urban Resilience on Sustainable Tourism Development Case Study: Mahmudabad City. Journal of Urban Tourism, 8(3), 1-16.
Cheung, K. S., & Li, L. H. (2019). Understanding visitor–resident relations in overtourism: Developing resilience for sustainable tourism. Journal of Sustainable Tourism, 27(8), 1197-1216.
Espiner, S., Orchiston, C., & Higham, J. (2017). Resilience and sustainability: A complementary relationship? Towards a practical conceptual model for the sustainability–resilience nexus in tourism. Journal of sustainable tourism, 25(10), 1385-1400.
Amir, A. F., Abd Ghapar, A., Jamal, S. A., & Ahmad, K. N. (2015). Sustainable tourism development: A study on community resilience for rural tourism in Malaysia. Procedia-social and behavioral sciences, 168, 116-122.
Tyrrell, T. J., & Johnston, R. J. (2008). Tourism sustainability, resiliency and dynamics: Towards a more comprehensive perspective. Tourism and Hospitality Research, 8(1), 14-24.
HOSEINZADEH, S. R., & Erfanian, A. (2015). Determining the carrying capacity of coastal tourism of Kish Island.
Cutter, S. L., Burton, C. G., & Emrich, C. T. (2010). Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions. Journal of homeland security and emergency management, 7(1).
Leap, B., & Thompson, D. (2018). Social solidarity, collective identity, resilient communities: Two case studies from the rural US and Uruguay. Social Sciences, 7(12), 250.
Cheer, J. M., & Lew, A. A. (2017). Understanding tourism resilience: Adapting to social, political, and economic change. In Tourism, resilience and sustainability (pp. 3-17). Routledge.
Guo, Y., Zhang, J., Zhang, Y., & Zheng, C. (2018). Catalyst or barrier? The influence of place attachment on perceived community resilience in tourism destinations. Sustainability, 10(7), 2347.
Sajjad, F., Noreen, U., & Zaman, K. (2014). Climate change and air pollution jointly creating nightmare for tourism industry. Environmental Science and Pollution Research, 21(21), 12403-12418.
Dimitrovski, D. D., Todorović, A. T., & Valjarević, A. D. (2012). Rural tourism and regional development: Case study of development of rural tourism in the region of Gruţa, Serbia. Procedia environmental sciences, 14, 288-297.
[1] . World Travel and Tourism Council
[2] . Wided
[3] . Shayegan et al
[4] . Eghbali et al
[5] . Cheung & Li
[6] . multiple-entry permit
[7] . Espiner et al
[8] . Amir et al
[9] . Tyrrell & Johnston
[10] . Discovery Factor analysis
[11] . Dai et al
[12] . Añasco et al
[13] . Cutter et al
[14] . Leap & Thompson
[15] . Cheer & Lew
[16] . Guo et al
[17] . Sajjad et al
[18] . Dimitrovski et al
