اثر ميزان و زمان مصرف نيتروژن بر عملكرد گندم دوروم

محورهای موضوعی :

محمد سعدي ¹ , علی نصرالله زاده اصل ²

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد زراعت واحد خوي ، دانشگاه آزاد اسلامی خوی - ايران
2 - گروه کشاورزی-دانشکده کشاورزی-دانشگاه ازاد اسلامی خوی

تاریخ دریافت : 1393/01/27 تاریخ پذیرش : 1393/11/30 تاریخ انتشار : 1393/02/16

کلید واژه: شاخص برداشت, عملكرد, گندم دوروم, نيتروژن ,

چکیده مقاله :

به منظور بررسي اثر مقدار و زمان مصرف كود اوره بر عملكرد و اجزاي عملكرد گندم دوروم رقم آريا، آزمايشی در سال زراعي 91-1390 در دو كيلومتري شهرستان چايپاره به صورت فاكتوريل بر پايه بلوك هاي كامل تصادفي در سه تكرار اجرا شد. مقدار كود اوره به عنوان عامل اوّل در سه سطح (188، 250، 313 كيلوگرم در هكتار) و زمان مصرف كود به عنوان عامل دوم در 4 سطح b1( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي + مرحله گلدهي) ، b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي + مرحله گلدهي) ، b3 ( مرحله کاشت + مرحله پنجه زني + مرحله ساقه روي + مرحله گلدهی) ، b4 ( مرحله کاشت + مرحله پنجه زني + مرحله ساقه روي) در نظر گرفته شدند. نتايج نشان داد كه اثر مقدار كود بر ارتفاع بوته، تعداد سنبله در متر مربع، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، عملكرد دانه و شاخص برداشت معني دار بود. بيشترين عملكرد دانه به ميزان 26/710 گرم در متر مربع با مصرف 313 كيلوگرم اوره در هكتار بدست آمد. اثر زمان مصرف كود اوره نيز بر تمام صفات به جزء وزن هزار دانه معني دار بود. بيشترين عملكرد دانه به ميزان 88/693 گرم در متر مربع با تقسيط نيتروژن در چهار مرحله رشدی ( مرحله کاشت + مرحله پنجه زني + مرحله ساقه روي + مرحله گلدهی) مشاهده شد.

منابع و مأخذ:

 Abad, A., J. Lioveras, and A. Michelena. 2004. Nitrogen fertilization and foliar urea effects on durum wheat yield and duality and on residual Soil nitration irrigated Mediterranean Conditions. Field Crops Research 87: 257- 269.
 Ahmadi Hamzian, M., A. Nasrollahzadeh Asl, R. Valiloo, and J. Khalili Mahalleh. 2011. Effects of planting density and nitrogen fertilizer on yield and protein content in Aria durum wheat. Journal of Crop Science. 9: 17-35. (In Persian).
 Anaghi, A., M. Keshmiri, A. Zeinali, and M. Ezzat-Ahmadi. 2007. Affect the amount and timing of nitrogen application on yield and yield components of wheat in rain fed condition. Journal of Agriculture and Natural Resources. 13: 35-46. (In Persian).
 Arduini, I., A. Masoni, L. Ercoli, and M, Mariotti. 2006. Grian yield, and dry matter and nitrogen accumulation and remobilization in durum eheat as affected by variety and seeding rate. Europ. J. Agronomy. 25: 309-318.
 Bohrani, A., and Z. Tahmasebi Sarvestani. 2008. The effect of nitrogen on quantitative and qualitative characteristics, dry matter and nitrogen remobilization efficiency in two cultivars of winter wheat. Journal of Science and Agriculture Technology. 40: 147-154. (In Persian).
 Bongiovanni, R.G., C.W. Robledo, and D.M. Lambert. 2007. Economics of site- specific nitrogen management for protein contention wheat. Computers and Electronics in Agriculture 58:13- 24.
 Brown, B., M. Westcott, N. Christensen, B. Pan, J. stark. 2005. Nitrogen management for hard wheat protein enhancement. Pacific Northwest Extension publication. PNW578.
 Garrido, E., J. Lopez-Bellido, R. Lopez Bellido. 2005. Durum wheat quality under Mediterranean conditions as affected by N rate, timing and splitting, N form and S fertilization. European Journal of Agronomy. 23: 265-278.
 Gharangeik, A., and S. Ghaleshei. 2001. The effect of N- Fertilization on yield and seed yield components on two wheat cultivars. Journal of Agricultural Science Natural Resource. 80:234-248. (In Persian).
 Golik,S.I., H.O. Chidichimo and S.J. Sarandon. 2005. Biomass Production, Nitrogen Accumulation and Yield in Wheat under Two Tillage Systems and Nitrogen Supply in the Argentine Rolling Pampas. World Journal of Agricultural Sciences 1: 36-41.
 Grant, C.A., K.R. Brown, G.J. Racz, and L.D. Bailey. 2001. Influence of source, timing and placement of nitrogen on grain yield and nitrogen removal of durum wheat under reduced and con vent ional tillage management. Canadian Journal of Plant Science. 81: 17-27.
 Hassanzadeh Ghort Tapeh, A., G. Fathollah Zadeh, A. Nasrollahzadeh Asl, and N. Akhondi. 2009. Evaluation of Yield, yield components and agronomic efficiency of nitrogen in wheat cultivars in West Azerbaijan province. Electronic Journal of Crop Production, 1: 83-100. (In Persian).
 Hiroshi. N., M. Satoshi, and O. Kusuda. 2007. Effect of nitrogen application rate and timing on grain yield and protein content of the bread cultivar in south western Japan. Plant Production Seince, 11:151- 157.
 Hosseini, R. S., S. Ghaleshi, A. Soltani, and M. Kalate. 2012. Effects of nitrogen fertilizer on yield wheat varieties. Electronic Journal of Crop Production. 4: 187-199. (In Persian).
 Khademi, G., M.C. Kingdom, O.R. Golchinpour. 2001. Wheat protein and methods applied to purchase in order to improve the quality of bread. Journal of Soil and Water. 6: 37-46. (In Persian).
 Kazemi Arbat, H. 2009. Agronomy of cereal crops, published by the University of Tabriz. 238. (In Persian).
 Khaseh Sirjani, A., H. Farah Bakhsh, and D. Ravari. 2012. Effect of biological fertilizer, zinc sulphate and nitrogen fertilizer on yield and quality traits in wheat. Journal of Soil Research. 25: 125-135. (In Persian).
 Kindred, D., M.O. Verhoeven, M. Tamara, R. Weightman, J. Stuart Swanston, J. Brosnan, R. Sylvester-Bradley. 2008. Effects of variety and fertilizer nitrogen on alcohol yield, grain yield, starch and protein content, and protein composition of winter wheat. Journal of Cereal Science. 48: 46–57.
 Madhaj, A., A. Naderi, I. Imam, and G. Noor Mohammadi. 2010. Effect of nitrogen different levels on grain yield, grain protein content and agronomic nitrogen use efficiency in wheat genotypes in optimum conditions and heat stress after anthesis. Seed and Plant Production Journal. 4: 353-371. (In Persian).
 Michaelottman, M.J., T.A. Doerge. And E. Martin. 2000. Durum grain quality as affected by nitrogen. Fertilization near a thesis. Agronomy Journal. 92: 1035-1041.
 Mousavi, S.K., M. Feyzian, and A.R. Ahmadi. 2010. Effects of nitrogen application on wheat growth in the Lorestan Province. Journal of Soil Research. 2: 135-142. (In Persian).
 Noor Mohammadi, G., A. Siadat, and A. Kashani. 2005. Cereal crops. Shahid Chamran University Press. 446 pages. (In Persian).
 Oleson, B.T. 2000. World Wheat Production Utilization and Trade. In: Wheat Production, Properties and Quality, Bushuk, W. and V.F. Rasper (Eds.). Blackic Academic and Professional, an Imprint of Chapman and Hall, USA, pp: 1-11.
 Sharifi Alhosseini, M., and M. Ghasem Zadeh, 2010. Effects of split and foliar application of nitrogen on the yield and quality of two varieties of durum wheat. Journal of Soil Research. 23: 1-10. (In Persian).
 Soghi, H., M. Kazemi, M. Kalate Arabi, F. Sheikh, and M. Asghari. 2010. Effect of foliar and soil application of nitrogen fertilizer on yield and yield components of two lines of wheat in Gorgan. Electronic Journal of Crop Production. 4: 167-176 (In Persian).

متن کامل:



مجله پژوهش در علوم زراعی - سال ششم، شماره 23،  بهار  1393                                                                  73

 

اثر ميزان و زمان مصرف نيتروژن بر عملكرد گندم دوروم

  

محمّد سعدي نعلبندی ¹  و   علی نصراله زاده اصل²

 

چكيده

به منظور بررسي اثر مقدار و زمان مصرف كود اوره بر عملكرد و اجزاي عملكرد گندم دوروم رقم آريا، آزمايشی در سال زراعي 91-1390 در دو كيلومتري شهرستان چايپاره به صورت فاكتوريل بر پايه بلوك هاي كامل تصادفي در سه تكرار اجرا شد. مقدار كود اوره به عنوان عامل اوّل در سه سطح (188، 250، 313 كيلوگرم در هكتار) و زمان مصرف كود به عنوان عامل دوم در 4 سطح  b1(  مرحله کاشت +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) ، b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) ، b3 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهی) ، b4 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي) در نظر گرفته شدند. نتايج نشان داد كه اثر مقدار كود بر ارتفاع بوته، تعداد سنبله در متر مربع، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، عملكرد دانه و شاخص برداشت معني دار بود. بيشترين عملكرد دانه به ميزان 26/710 گرم در متر مربع با مصرف 313 كيلوگرم اوره در هكتار بدست آمد. اثر زمان مصرف كود اوره نيز بر تمام صفات به جزء وزن هزار دانه معني دار بود. بيشترين عملكرد دانه به ميزان 88/693 گرم در متر مربع با تقسيط نيتروژن در چهار مرحله رشدی ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهی) مشاهده شد.

 

كلمات كليدي:

 شاخص برداشت، عملكرد، گندم دوروم، نيتروژن 

 

 

---

[1] تاريخ دريافت : 27/01/93                تاريخ پذيرش: 30/11/93

 - دانش آموخته کارشناسی ارشد زراعت واحد خوي ، دانشگاه آزاد اسلامی خوی - ايران

[2]  - عضو هيات علمي  گروه كشاورزي-زراعت؛ واحد خوي،  دانشگاه آزاد اسلامی،خوی، ايران ،  (نويسنده مسئول) :[e-mail]

مقدّمه 

   رشد روزافزون جمعيت، امكانات موجود را چنان تحت تأثير قرار داده است كه به منظور تأمين غذاي مورد نياز، بايد بازنگري درروش‌هاي متداول كشاورزي و استراتژي‌هاي مربوط به استفاده بيشتر و بهينه از زمين و افزايش توليد در زمينه غلات به ويژه گندم، بيش از پيش مورد توجه قرار گيرد. گندم دوروم به مناطق نيمه خشك و كم باران و برخوردار از تنش خشكي و تغييرات آب و هوايي مثل ايران، بهتر از واريته هاي گندم نان سازگاري نشان مي دهد و محصول بهتري نيز توليد مي كند. به علاوه گندم دوروم به عنوان تأمين كننده مواد اوليه كارخانجات ماكاروني­سازي (سمولينا)، نقش مهمي را در اقتصاد كشورهاي توليد كننده آن دارد (Kazemi Arbat, 2009؛ Oleson, 2000).   

        ضرورت افزايش عملكرد غلات و عمدتاً گندم كه پايه اصلي تغذيه در اكثر جوامع به حساب مي­آيد، اجتناب ناپذير به نظر مي­رسد و در اين ميان نقش عناصر غذايي در افزايش عملكرد در واحد سطح بسيار مهم مي­باشد، به نحوي كه عملكرد پایین محصولات زراعي از جمله گندم در بسياري از نقاط دنيا در درجــه اول مربــوط به كمبود عناصر غذايي است (Hiroshi et al, 2007). مديریت مناسب كود نيتروژن براي تضمين توليد بالاي گندم لازم و ضروري است (Garrido et al, 2005). به نظر مي رسد تحقيق در خصوص مديريت مناسب مصرف نيتروژن در گندم، به نحوي كه علاوه بر ظهور پتانسيل عملكرد، امكان بهبود خواص كيفي آن را نيز فراهم سازد، حائز اهميت باشد زيرا كه مقادير مختلف كود و زمان مصرف آن، عامل اصلي در به دست آوردن عملكرد بالا و افزايش محتوي پروتئين و گسترش شاخص كيفيت مي باشد
 (Grant et al, 2001). محققين بهترين زمان مصرف نيتروژن را نزديك به زمان حداكثر نياز مطابق با فنولوژي رشد گندم گزارش كرده اند. فراهم بودن ذخيره­اي از نيتروژن براي گندم بعد از ظهور سنبله، راهي براي افزايش پروتئين دانه مي باشد
 (Khaseh Sirjani et al, 2012). در پژوهشي علت افزايش تعداد دانه در سنبله اصلي در تيمار 90 كيلوگرم نيتروژن در هكتار به علت زياد بودن طول سنبله، تعداد سنبلچه بارور و تعداد دانه در سنبلچه مي باشد كه تأثير مثبت كود نيتروژن بر تعداد سنبلچه هاي بارور در سنبله اصلي ممكن است به دليل بهبود باروري گلچه ها باشد، زيرا احتمالاً كمبود نيتروژن و شرايط نامساعد محيطي در طول نمو سنبلچه مي تواند موجب مرگ و مير تعدادي از سنبلچه‌ها شود.
 (Gharangeik and Ghaleshei, 2001)

عدم تأمين نيتروژن كافي در مراحل رشدي ساقه دهي و گلدهي راندمان كود را كاهش داده، به طوري كه اجزاي عملكرد دانه شامل تعداد سنبله در مترمربع و وزن هزار دانه كاهش يافتند و علي رغم افزايش تعداد دانه در سنبله، به دليل كمبود نيتروژن، اكثر دانه ها چروكيده و وزن هزار دانه از 40 گرم به 32 گرم كاهش يافت و اين در حالي است كه تقسيط كود نيتروژن در مرحله ساقه دهي و سنبله دهي و تأمين نيتروژن مورد نياز بوته ها در اين مراحل از رشد، از چروكيده شدن دانه ها تا حد چشمگيري جلوگيري كرد (Hiroshi et al, 2007). در تحقيقي كه آباد و همكاران (Abad et al, 2004) با تيمارهاي كودي نيتروژن با مقادير 0، 50، 100 و 200 كيلوگرم انجام دادند گزارش كردند كه با مصرف 200 كيلوگرم نيتروژن در هكتار بهترين كيفيت گندم دوروم مشاهده شد. در آزمايشي كه آناقي و همكاران (Anaghi et al, 2007) روي گندم در 5 سطح كودي 0، 30، 60، 90، 120 كيلوگرم نيتروژن خالص در هكتار انجام دادند به اين نتيجه رسيدند كه با افزايش مصرف نيتروژن، عملكرد دانه و بيولوژيك به صورت منحني درجه 2 افزايش يافتند و ارتفاع گياه، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبله، تعداد سنبله در مترمربع، عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك در سطح احتمال يك درصد معني دار گرديدند، ولي بر وزن هزار دانه و شاخص برداشت تأثير معني دار نداشت. تأثير زمان هاي مختلف مصرف كود نيتروژن فقط بر ارتفاع گياه، تعداد سنبله در مترمربع و وزن هزار دانه معني دار شد.

اين تحقيق با هدف بررسي دو عامل مهم و مؤثر بر کمیت توليد يعني مقدار و زمان مصرف كود نیتروژن جهت دستيابي به بهترين نوع مديريت كود در شرايط اقليمي شهرستان چايپاره انجام شده است.

 

مواد و روش­ها

اين آزمايش در مزرعه اي واقع در دو كيلومتري جنوب غربي شهرستان چايپاره انجام گرفت. ارتفاع منطقه از سطح دريا 1055 متر و با طول 45 درجه و 1 دقیقه شرقي و عرض 38 درجه و 53 دقیقه شمالي است. تحقيق به صورت آزمايش فاكتوريل بر پايه طرح بلوك­هاي كامل تصادفي با دو فاکتور و سه تكرار اجرا گرديد. فاکتور اول، كود اوره در سه سطح (188، 250، 313 كيلوگرم در هكتار) و فاکتور دوم مراحل كوددهي در 4 سطح  b1(  مرحله کاشت +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) ، b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) ، b3 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهی) ، b4 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي) در نظر گرفته شدند. ابتدا زمين آزمايش در فصل بهار سال 1391 ابتدا با گاو آهن برگردان دار شخم عميق زده شد و بر اساس نتايج تجزيه خاك مقادير كودي به مقدار نياز از هر كدام كود ها از قبيل اوره، سوپر فسفات تريپل و سولفات پتاسيم به زمين زراعي اضافه گرديد (جدول 1). به­طوري­كه 150 کیلو گرم در هکتار سوپر فسفات تریپل، 100 کیلو گرم در هکتار سولفات پتاسیم و كود اوره با مقادیر و زمان­های مختلف بر حسب تیمار آزمایشی مصرف گرديد. سپس جهت خرد كردن كلوخه­ها و مخلوط كردن كودها با خاك، دو­بار ديسك در جهت عمود بر هم زده شد. به­دنبال آن كرت بندي و تفكيك تكرارهاي آزمايشي اجرا شد و عملیات کشت نیز به صورت دستي با عمق تقريبي 4-3 سانتي متر و تراکم 400 بوته در متر مربع در تاریخ 15 فروردین­ماه سال 1391 انجام گرفت.

 

جدول 1 - خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک

Table1.  Physical and chemical characteristics of soil.

شوری EC (ds/m)	اسیدیته (pH)	رس clay	سیلت silt	شن sand	كربن آلي  OC (%)	نيتروژن N (%)	بافت خاك Soil texture	فسفر ppm	پتاسيم ppm
1.62	7.82	43	36	21	0.93	0.09	Clay silt	7.5	252

 

 

 هر کرت آزمایشی شامل 8 رديف كاشت به فاصله 20 سانتي متر و به طول 4 متر بود. بعد از كاشت اولين آبياري انجام پذيرفت و آبياري هاي بعدي به فاصله هر 10 روز يك­بار اجرا شدند و علف­هاي هرز نيز با وجين دستي كنترل گرديدند. در اين طرح، گياه مورد مطالعه يك رقم گندم دوروم به نام آريا بود كه از مركز تحقيقات كرج تهيه شد. و در موقع برداشت كه سنبله ها، برگ ها و ساقه ها زرد شدند و شكستن دانه بوسيله ناخن، ناممكن بود بررسی صفات مختلف انجام گرفت. صفات مورد ارزيابي شامل ارتفاع بوته، طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، تعداد سنبله در متر مربع، عملكرد دانه در متر مربع و شاخص برداشت بود که پس از حذف اثرات حاشیه ای، 10 بوته به طور تصادفی از هر کرت انتخاب گردید و میانگین آنها برای صفات ارتفاع بوته، طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبله در نظر گرفته شد و عملکرد دانه نیز در سطحی معادل یک متر مربع محاسبه گردید و براي محاسبه وزن هزار دانه نيز از محصول هر كرت آزمايشي به طور تصادفي تعداد هزار دانه شمارش و سپس وزن گرديد و به عنوان وزن هزار دانه ثبت گرديد و شاخص برداشت دانه نیز از نسبت عملكرد دانه بر عملکرد بيولوژيك ضربدر 100 محاسبه گرديد. در نهایت داده ها توسط نرم افزار آماري MSTATC تجزيه واريانس شدند و ميانگين­ها نيز توسط آزمون چند دامنه دانكن در سطح احتمال 5 درصد مورد مقايسه قرار گرفتند. براي رسم نمودارها نيز از نرم افزار EXCEL استفاده شد.

 

نتايج و بحث

ارتفاع بوته 

       اثر مقدار کود نيتروژن روي ارتفاع بوته، در سطح احتمال یک درصد معني دار شد ولي اثرات متقابل كود و زمان مصرف نيتروژن بر روي اين صفت معني دار نشد (جدول 2). بيشترين ارتفاع بوته به اندازه 79/74 سانتي‌متر با مصرف مقدار كود 313 كيلوگرم در هكتار مشاهده شد (جدول 3).با افزایش مصرف نیتروژن رشد رویشی گیاه بیشتر شده و ارتفاع بوته افزایش یافته است. احمدی همزیان و همکاران (Ahmadi Hamzian et al, 2011) نیز با آزمایشی اعلام کردند که با افزایش کود نیتروژن ارتفاع بوته افزایش یافت.

تاثیر زمان مصرف نيتروژن نیز بر ارتفاع بوته در سطح احتمال يك درصد معنی دار بود (جدول 2). بيشترين ارتفاع بوته به اندازه 15/74 سانتي متر در تیمار b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) مشاهده شد (جدول 3). از آنجایی که در این تیمار نسبت به بقیه تیمارها نصف کود نیتروژن در مرحله ساقه روی مصرف گردید و همچنین در مرحله ساقه روي، گياه در مرحله رشد سريع قرار داشته و نياز آن به مواد غذايي به ويژه نيتروژن بيشتر است لذا با تامين مواد غذايي در اين مرحله از رشد گياه، ارتفاع آن افزايش مي­يابد. كاظمي اربط (Kazemi Arbat, 2009) و آباد و همكاران (Abad et al, 2004) نیز اعلام کردند که با مصرف نیتروژن در مرحله ساقه روی رشد گیاه افزایش یافته و در اثر آن ارتفاع بوته زیاد می­گردد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2- تجزیه واریانس صفات مختلف گندم تحت تأثیر مقدار و زمان مصرف نیتروژن روی صفات مختلف گندم.

Table 2: Variance analysis of the effects of amount and timing of nitrogen use on different traits in wheat.

 

میانگین مربعات  Means of squares								درجه ازادی d.f	منابع تغییرات S.O.V
شاخص برداشت HI	عملکرد دانه  Grain yield	تعداد سنبله در متر مربع Number of spik in m2	وزن هزار دانه Weight of 1000 grains	تعداد دانه در  سنبله Number of grain in spik	تعداد سنبلچه در سنبله Number of spiklet in spik	طول سنبله Spik Length	ارتفاع بوته Plant height
0.002	43623.62	32341.861	10.13	16.29	1.02	0.110	7.46	2	تکرار   Replication
0.013**	115032.18**	79688.7**	46.34 **	268.8 **	5.23**	1.28**	117.08**	2	کود نیتروژن Nitrogen
0.008**	92813.42*	66440.4**	6.04	74.58**	2.13*	0.317*	91.78**	3	زمان مصرف نیتروژن timing of nitrogen use
0.001	15124.54	10987.03	1.6	3.50	0.32	0.038	1.62	6	کود Î زمان مصرف TÏN
0.001	19764.98	8177.19	6.65	13.77	0.61	0.08	20.31	22	اشتباه آزمایشی Error
11.15	15.61	12.65	8.38	8.71	7.21	4.69	5.84		ضریب تغییرات CV (%)

*و ** به ترتیب اختلاف معنی دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد.

*, ** = Significant at 5% and 1%, respectively.

 

 

طول سنبله

در اين بررسي، اثر مقدار نيتروژن بر طول سنبله در سطح احتمال یک درصد معني دار شد ولي اثرات متقابل كود و زمان مصرف نيتروژن روي اين صفت معني دارنشد (جدول 2). مقايسه ميانگين انجام شده نشان داد كه بيشترين طول سنبله به ميزان 94/5 سانتي­متر با مقدار كود 313 (كيلوگرم در هكتار) و كمترين طول سنبله نيز به ميزان 27/5 سانتي متر با مقدار كود 188 (كيلوگرم در هكتار) مشاهده شد (جدول 3). به نظر می­رسد که با افزایش نیتروژن رشد رویشی محور سنبله بیشتر شده و در اثر آن طول سنبله افزایش یافته است. به طور كلي نتايج بدست آمده در اين بررسي با نتايج حاصل از پژوهش­هاي حسن زاده قورت تپه و همكاران (Hassan Zadeh Ghort Tapeh et al, 2009)، احمدی همزیان و همکاران (Ahmadi Hamzian et al, 2011) و کیندرد و همكاران (Kindred et al, 2008.) مطابقت دارد.

تاثیر زمان مصرف نيتروژن نيز روی طول سنبله در سطح احتمال پنج درصد معنی دار بود (جدول 2).  بيشترين طول سنبله به ميزان 04/6 سانتي متر در تیمار b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) و كمترين طول سنبله نيز به ميزان 54/5 سانتي متر در تیمار b4 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي) مشاهده شد (جدول 3). از آنجایی که در تیمار b2 در مرحله ساقه روی و گلدهی کود بیشتری مصرف شده بود در زمان رشد رویشی محور سنبله کود کافی در اختیار گیاه قرار گرفته و در اثر آن طول سنبله افزایش یافته است، ولی در تیمار b4 در مرحله گلدهی کود نیتروژن در اختیار گیاه قرار نگرفته و در اثر آن طول سنبله کاهش یافته است. در مرحله ساقه روي و گلدهی گياه در مرحله رشد سريع قرار داشته و نياز آن به مواد غذايي به ويژه نيتروژن بيشتر است که با تامين مواد غذايي در اين مرحله از رشد گياه، طول سنبله آن افزايش مي يابد (Kazemi Arbat, 2009؛ Hoseini et al, 2012).

 

تعداد سنبلچه در سنبله

      اثر مقدار کود نيتروژن بر تعداد سنبلچه درسنبله، در سطح احتمال یک درصد معني دار شد، ولي اثرات متقابل كود و زمان مصرف معني دار نشد كه حاكي از اثر مستقل فاكتورهاي مورد مطالعه روي اين صفت است (جدول 2). بيشترين تعداد سنبلچه در سنبله به میزان 05/14 عدد در مقدار كود 313 كيلوگرم در هكتار و كمترين تعداد سنبلچه در سنبله نيز به تعداد 71/12 عدد در مقدار كود 188 كيلوگرم در هكتار مشاهده شد (جدول 3). بنابراین افزایش کود نیتروژن باعث تغذیه مناسب گیاه شده و سطح فتوسنتزی آن افزایش یافته و گیاه با سنتز بیشتر آسیمیلات­ها، جوانه های مولد سنبلچه را تقویت کرده و تعداد بیشتری سنبلچه در سنبله تشکیل شده است. به طور كلي، يافته هاي حاصل از اين آزمايش با نتايج پژوهش هاي احمدی همزیان و همکاران (Ahmadi Hamzian et al, 2011) ؛ بونگیووانی و همکاران (Bongiovanni et al, 2007)؛ خاصه سيرجاني و همكاران (Khaseh Sirjani et al, 2012) مطابقت دارد.

    تاثیر زمان مصرف نيتروژن بر تعداد سنبلچه در سنبله در سطح احتمال پنج درصد معنی دار بود (جدول 2). بيشترين تعداد سنبلچه به تعداد 83/13 عدد در تیمار b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) مشاهده گرديد (جدول 3).

      از آنجايي­كه تشكيل اوليه سنبلچه ها اوايل ساقه روي مي‌باشد‌
 (Noor Mohammadi et al, 2005). بنابراين با مصرف کود نیتروژن بیشتر در مرحله ساقه روی تعداد سنبلچه در سنبله افزایش می­یابد و چون در تیمار b2 نسبت به سایر تیمار ها در زمان ساقه روی نیتروژن بیشتری مصرف شده بود، گياه با سنتز بيشتر آسيميلات‌ها جوانه هاي مولد سنبلچه را تقويت كرده و به تبع آن در این تیمار تعداد سنبلچه بیشتری در سنبله تشکیل شد.

     شريفي الحسيني و قاسم‌زاده گنج‌‌اي (Sharifi Alhosseini and Ghasemzadeh, 2010)، آباد و همكاران (Abad et al, 2004)؛ هيروشي و همكاران (Hiroshi et al, 2007) اعلام كردند كه مصرف نيتروژن در مرحله ساقه روي باعث تحريك توسعه سطح برگ و افزايش ظرفيت فتوسنتزي گياه مي­شود و اين مسئله باعث افزايش تعداد سنبلچه در سنبله مي­گردد.

تعداد دانه در سنبله

در اين بررسي اثر مقدار مصرف نيتروژن روي تعداد دانه در سنبله در سطح احتمال يك درصد و زمان مصرف نيتروژن بر اين صفت نيز در سطح احتمال يك درصد اختلاف معني داري را نشان داد، ولي اثر متقابل كود و زمان مصرف نيتروژن روي اين صفت معني دار نشد (جدول 2).

بيشترين تعداد دانه در سنبله به میزان 12/45 عدد در مقدار كود 313 كيلوگرم در هكتار و كمترين تعداد دانه در سنبله نیز به میزان 47/35 عدد در مقدار كود 188 كيلوگرم در هكتار مشاهده شد (جدول 3). به نظر می­رسد که افزایش نیتروژن باعث تغذیه مناسب گیاه شده و سطح فتوسنتزی گیاه افزایش یافته و گیاه با سنتز بیشتر آسیمیلات­ها، جوانه های مولد سنبلچه را تقویت کرده و در اثر آن تعداد دانه بیشتری در سنبله تشکیل شده است. نتایج حاصل با نتایج (Soghi et al, 2010؛ Hosseini et al, 2012؛ Ahmadi Hamzian et al, 2011) مطابقت دارد.

تاثیر زمان مصرف نيتروژن نيز روی تعداد دانه در سنبله در سطح احتمال يك درصد معنی دار شد (جدول 2). بيشترين تعداد دانه در سنبله به ميزان 65/42 عدد در تیمار b2 ( مرحله کاشت + مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهي) حاصل شد (جدول 3). از آنجايي­كه تشكيل اوليه سنبلچه ها اوايل ساقه روي مي باشد (Noor Mohammadi et al, 2005). بنابراين با مصرف کود نیتروژن بیشتر در مرحله ساقه­روی، تعداد سنبلچه در سنبله افزایش می­یابد و چون در تیمار b2 نسبت به سایر تیمار ها در زمان ساقه روی نیتروژن بیشتری مصرف شده بود، گياه با سنتز بيشتر آسيميلات ها جوانه هاي مولد سنبلچه را تقويت كرده به تبع آن در این تیمار تعداد سنبلچه بیشتری در سنبله تشکیل شد و در اثر آن تعداد دانه در سنبله افزایش یافت. شريفي الحسيني و قاسم زاده گنجه‌اي (Sharifi Alhosseini and Ghasem Zadeh, 2010)، آباد و همکاران (Abad et al, 2004) و هيروشي و همكاران (Hiroshi et al, 2007) اعلام كردند كه مصرف نيتروژن در مرحله ساقه روي باعث تحريك توسعه سطح برگ و افزايش ظرفيت فتوسنتزي گياه مي­شود و اين مسئله باعث افزايش تعداد سنبلچه و دانه در سنبله مي‌گردد. حسینی و همکاران (Hosseini et al, 2012) اعلام كردند كه مصرف نيتروژن در مرحله ساقه روي باعث تحريك توسعه سطح برگ و افزايش ظرفيت فتوسنتزي مي­گردد و اين مسئله باعث افزايش تعداد دانه در سنبله و پروتئين دانه مي گردد.  بررسي‌هاي بحراني و طهماسبي سروستاني (Bohrani and Tahmasebi Sarvestani, 2008)، آناقي و همكاران (Anaghi et al, 2007)؛ ميشائيلوتمن و همکاران (Michaelottman et al, 2000) نیز این نتیجه را تایید می­نماید.

 

 

وزن هزار دانه

اثر مقدار كود نيتروژن در سطح احتمال يك درصد بر وزن هزار دانه معني دار شد، ولي تاثیر زمان مصرف نيتروژن و اثر متقابل دو فاکتور روي اين صفت معني دار نشد (جدول 2). مقايسه ميانگين ها نشان دادند كه كود نيتروژن 313 كيلوگرم در هكتار با 16/37 گرم داراي بيشترين و مقدار كودي 188 كيلوگرم در هكتار نيز با 65/33 گرم داراي كمترين وزن هزار دانه شدند (جدول 3). به نظر می رسد با افزایش کود نیتروژن سطح فتوسنتزی گیاه و دوام آن بیشتر شده و در نتیجه ماده فتوسنتزی بیشتری به دانه ها انتقال یافته و در اثر آن وزن هزار دانه افزایش یافته است. به طورکلی نتایج به دست آمده در این بررسی با نتایج حاصل از پژوهش­های احمدی همزیان و همکاران
 (Ahmadi Hamzian et al, 2011)، حسن زاده قورت تپه و همکاران 
(Hassan Zadeh Ghort Tapeh et al, 2009) مطابقت دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول3- مقایسه میانگین اثرات مقدار و زمان مصرف نیتروژن روی صفات مختلف گندم.

Table 3: Means of the effects of amount and timing of nitrogen use on different traits in wheat.

شاخص برداشت HI	عملکرد  دانه Grain Yield ( gr/m2)	تعداد سنبله در متر مربع Number of spik in m2	وزن هزار دانه Weight of 1000 grains ( gr)	تعداد دانه در سنبله Number of grain in spik	تعداد سنبلچه در سنبله Number of spiklet in spik	طول سنبله Spik Length (cm)	ارتفاع بوته Plant height (cm)		فاکتور های آزمایشی Experimental factors
0.35 b	534.23 c	443.78 b	33.65 b	35.47 c	12.71 c	5.27 c	68.47b		188(Kg/ha)	کود نیتروژن (کیلو گرم در هکتار) Nitrogen fertilizer (Kg/ha)
0.42a	637.57 b	540.67 ab	35.23 ab	40.02 b	13.32 b	5.63 b	71.08 ab		250(Kg/ha)
0.40 a	710.26 a	607.24 a	37.16 a	45.12 a	14.05 a	5.94a	74.79a		313(Kg/ha)
0.35 b	560.83 b	504.47 b	34.37 a	41.24 a	13.69 ab	5.8 ab	73.03ab	کاشت +  ساقه روي +  گلدهي			زمان مصرف نیتروژن timing of nitrogen use
0.37 ab	623.35 ab	490.11 b	35.01 a	42.65 a	13.83 a	6.04 a	74.15 a	کاشت + ساقه روي + گلدهي
0.41 a	693.88 a	561.15 a	35.71 a	40.21 ab	13.02 bc	5.79ab	68.41 b	کاشت +  پنجه زني +  ساقه روي +  گلدهی
0.40 a	631.49 ab	568.78 a	36.27 a	36.73 b	12.88 c	5.54 b	70.16 b	کاشت +  پنجه زني +  ساقه روي

میانگین های دارای حروف مشترک در هر ستون فاقد اختلاف معنی دار در سطح 5 درصد با آزمون دانکن می باشند.

Means within a column followed by the same letter are not significantly different according to Duncan’s multiple range test (0.05).

 

 

تعداد سنبله در متر مربع

     تعداد سنبله در متر مربع یکی از عوامل مهم در افزایش عملکرد می­باشد. چنانچه آرديني و همكاران (Arduini et al., 2006) نيز اعلام كردند كه ساير اجزاي عملكرد نمي توانند كاهش عملكرد را كه در اثر پايين بودن تعداد سنبله در واحد سطح اتفاق افتاده است را جبران نمايد. در اين بررسي اثر مقدار مصرف نيتروژن روي تعداد سنبله در واحد سطح در سطح احتمال يك درصد معني دار شد، ولي اثرات متقابل كود و زمان مصرف روي اين صفت معني دار نشد (جدول 2). مقايسه ميانگين انجام شده بر روي اين صفت نشان مي­دهد كه بين مقادير كود نيتروژن، در كود 188 كيلوگرم در هكتار با تعداد 78/443 عدد در متر مربع كمترين و در مقدار كود 313 كيلوگرم در هكتار با تعداد متوسط 24/607 عدد بيشترين تعداد سنبله در متر مربع حاصل شد (جدول 3). با افزایش کود نیتروژن رشد جوانه های رویشی تحریک شده و در اثر آن تعداد سنبله در واحد سطح افزایش می‌یابد. براون و همکاران (Brown et al, 2005)؛ گولیک و همکاران (Golik et al, 2005) و موسوی و همکاران (Mousavi et al, 2010) نيز گزارش دادند كه كاربرد کود نيتروژن سبب افزايش تعداد پنجه و سنبله گندم در واحد سطح می­گردد.

تاثیر زمان مصرف نيتروژن نيز روی تعداد سنبله در متر مربع در سطح احتمال يك درصد معنی دار بود (جدول 2). به طوري كه بيشترين تعداد سنبله در متر مربع نيز به ترتیب در تیمارهای b4 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي) و b3 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهی) به مقادیر 78/568 و 15/561 عدد مشاهده شد و این دو تیمار در یک گروه آماری قرار گرفتند (جدول 3). از آنجایی که در این تیمارها در مرحله پنجه زنی به خاک کود نیتروژن اضافه شده بود رشد جوانه های رویشی تحریک شد و در اثر آن تعداد بیشتری ساقه تولید شد. موسوی و همکاران (Mousavi et al, 2010)، آناقي و همكاران (Anaghi et al, 2007) و براون و همکاران (Brown et al, 2005) نیز اعلام کردند که در گندم افزايش مصرف نيتروژن در مرحله پنجه زنی تعداد سنبله در مترمربع را افزايش داده كه این امر به دليل افزايش تعداد پنجه های بارور مي باشد.

 

عملكرد دانه

در اين بررسي تاثیر مقدار كود نيتروژن روی عملکرد دانه در سطح احتمال يك درصد معني دار شد، ولي اثر متقابل كود و زمان مصرف نيتروژن معني دار نشد (جدول 2). مقايسه ميانگين بر روي اين صفت، نشان داد كه بيشترين عملكرد دانه به ميزان 26/710 گرم در متر مربع در مقدار كود 313 كيلوگرم در هكتار و كمترين عملكرد دانه نيز به ميزان23/534 گرم در متر مربع با مقدار كود 188 كيلوگرم در هكتار مشاهده شد (جدول 3). افزایش عملکرد دانه در سطوح بالاتر نیتروژن به دلیل تاثیر مثبت آن بر تعداد سنبله در مترمربع، وزن هزار دانه و تعداد دانه در سنبله می­تواند باشد که نتایج حاصل با نتایج (Ahmadi Hamzian et al, 2011؛ Mousavi et al, 2010؛Anaghi et al,) مطابقت دارد.

تاثیر زمان مصرف نيتروژن نيز روی عملكرد دانه در سطح احتمال پنج درصد معنی­دار بود (جدول 2). بيشترين عملكرد دانه به میزان 88/693 گرم در متر مربع در حالت b3 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهی) مشاهده شد (جدول 3). از آنجایی که در این تیمار برخلاف بقیه تیمارها عمل تقسیط نیتروژن در چهار مرحله انجام گرفت و گیاه با کارایی بیشتری از کود استفاده نمود و کلیه اجزا عملکرد (تعداد سنبله ها در واحد سطح، تعداد دانه در ستبله و ميانگين وزن دانه ها) بر خلاف سایر تیمار ها در سطح بالاتری قرار گرفت و به تبع آن عملکرد در این تیمار بیشتر شد. بررسي­هاي شريفي الحسيني و قاسم زاده گنجه‌اي (Sharifi Alhosseini and Ghasem Zadeh, 2010) و خادمي و همکاران (Khademi et al, 2001) درباره تأثير زمان و دفعات مصرف كود نیتروژن بر افزايش عملكرد دانه گندم نشان داد كه تقسيط و مصرف چهار نوبت كود نیتروژنه در طول دوره رشد باعث افزايش عملكرد و پروتئين دانه می‌شود. آناقي و همکاران (Anaghi et al, 2007) و بحراني و طهماسبي سروستاني (Bohrani and Tahmasebi Sarvestani, 2008) نیز طی آزمایشاتی اعلام کردند که با افزایش تعداد تقسیط نیتروژن کود با کارایی بالای جذب گیاه شده و در اثر آن عملکرد افزایش می‌یابد.

 

شاخص برداشت

      در اين بررسي اثر مقدار کود نيتروژن روي شاخص برداشت در سطح احتمال يك درصد معني دار شد ولي اثرات متقابل كود و زمان مصرف نيتروژن بر روي اين صفت معني­دار نشد (جدول 2). بيشترين شاخص برداشت به میزان 42 درصد در مقدار كود 250 كيلوگرم درهكتار مشاهده شد (جدول 3). به نظر می­رسد که با افزایش کود نیتروژن سطح فتوسنتزی گیاه افزایش یافته و مواد بیشتری به دانه­ها منتقل شده و در اثر آن عملکرد اقتصادی بالا رفته و به تبع آن شاخص برداشت افزایش یافته است و در مقادیر بالای نیتروژن نیز رشد رویشی بیشتر تحریک شده که این امر تا حدودی شاخص برداشت را می­تواند کاهش دهد.

       نتایج حاصل با نتایج (Madhaj et al, 2010؛Hosseini et al, 2012) مطابقت دارد.

    تاثیر زمان مصرف نيتروژن نيز روی شاخص برداشت در سطح احتمال يك درصد معنی دار شد (جدول 2). بيشترين شاخص برداشت به ميزان 41 درصد در تیمار b3 ( مرحله کاشت +  مرحله پنجه زني +  مرحله ساقه روي +  مرحله گلدهی) مشاهده شد (جدول 3).

       به نظر می رسد با تقسیط نیتروژن در چهار مرحله کود با کارایی بیشتری استفاده شده و عملکرد دانه بیشتر شده و به تبع آن شاخص برداشت بیشتر شده است. بحراني و طهماسبي سروستاني
 (Bohrani and Tahmasebi Sarvestani, 2008) و شريفي الحسيني وقاسم‌زاده گنجه‌اي (Sharifi Alhosseini and Ghasem Zadeh, 2010) نیز طی آزمایشاتی اعلام کردند که با افزایش تعداد تقسیط نیتروژن شاخص برداشت افزایش یافت.

 

نتيجه گيري 

     مقادير مختلف كود نيتروژن و زمان مصرف آن، عامل اصلي در به دست آوردن عملكرد بالا محسوب می شود و با تقسیط نیتروژن کارایی نیتروژن افزایش یافته و عملکرد دانه گندم افزایش می­یابد.

 

 

منابع مورد استفاده

References

ü       Abad, A., J. Lioveras, and A. Michelena. 2004. Nitrogen fertilization and foliar urea effects on durum wheat yield and duality and on residual Soil nitration irrigated Mediterranean Conditions. Field Crops Research 87: 257- 269.

ü       Ahmadi Hamzian, M., A. Nasrollahzadeh Asl, R. Valiloo, and J. Khalili Mahalleh. 2011. Effects of planting density and nitrogen fertilizer on yield and protein content in Aria durum wheat. Journal of Crop Science. 9: 17-35. (In Persian).

ü       Anaghi, A., M. Keshmiri, A. Zeinali, and M. Ezzat-Ahmadi. 2007. Affect the amount and timing of nitrogen application on yield and yield components of wheat in rain fed condition. Journal of Agriculture and Natural Resources. 13: 35-46. (In Persian).

ü       Arduini, I., A. Masoni, L. Ercoli, and M, Mariotti. 2006. Grian yield, and dry matter and nitrogen accumulation and remobilization in durum eheat as affected by variety and seeding rate. Europ. J. Agronomy. 25: 309-318.

ü       Bohrani, A., and Z. Tahmasebi Sarvestani. 2008. The effect of nitrogen on quantitative and qualitative characteristics, dry matter and nitrogen remobilization efficiency in two cultivars of winter wheat. Journal of Science and Agriculture Technology. 40: 147-154. (In Persian).

ü       Bongiovanni, R.G., C.W. Robledo, and D.M. Lambert. 2007. Economics of site- specific nitrogen management for protein contention wheat. Computers and Electronics in Agriculture 58:13- 24.

ü       Brown, B., M. Westcott, N. Christensen, B. Pan, J. stark. 2005. Nitrogen management for hard wheat protein enhancement. Pacific Northwest Extension publication. PNW578.

ü       Garrido, E., J. Lopez-Bellido, R. Lopez Bellido. 2005. Durum wheat quality under Mediterranean conditions as affected by N rate, timing and splitting, N form and S fertilization. European Journal of Agronomy. 23: 265-278.

ü       Gharangeik, A., and S. Ghaleshei. 2001. The effect of N- Fertilization on yield and seed yield components on two wheat cultivars. Journal of Agricultural Science Natural Resource. 80:234-248. (In Persian).

ü       Golik,S.I., H.O. Chidichimo and S.J. Sarandon. 2005. Biomass Production, Nitrogen Accumulation and Yield in Wheat under Two Tillage Systems and Nitrogen Supply in the Argentine Rolling Pampas. World Journal of Agricultural Sciences 1: 36-41.

ü       Grant, C.A., K.R. Brown, G.J. Racz, and L.D. Bailey. 2001. Influence of source, timing and placement of nitrogen on grain yield and nitrogen removal of durum wheat under reduced and con vent ional tillage management. Canadian Journal of Plant Science. 81: 17-27.

ü       Hassanzadeh Ghort Tapeh, A., G. Fathollah Zadeh, A. Nasrollahzadeh Asl, and N. Akhondi. 2009. Evaluation of Yield, yield components and agronomic efficiency of nitrogen in wheat cultivars in West Azerbaijan province. Electronic Journal of Crop Production, 1: 83-100. (In Persian).

ü       Hiroshi. N., M. Satoshi, and O. Kusuda. 2007. Effect of nitrogen application rate and timing on grain yield and protein content of the bread cultivar in south western Japan. Plant Production Seince, 11:151- 157.

ü       Hosseini, R. S., S. Ghaleshi, A. Soltani, and M. Kalate. 2012. Effects of nitrogen fertilizer on yield wheat varieties. Electronic Journal of Crop Production. 4: 187-199. (In Persian).

ü       Khademi, G., M.C. Kingdom, O.R. Golchinpour. 2001. Wheat protein and methods applied to purchase in order to improve the quality of bread. Journal of Soil and Water. 6: 37-46. (In Persian).

ü       Kazemi Arbat, H. 2009. Agronomy of cereal crops, published by the University of Tabriz. 238. (In Persian).

ü       Khaseh Sirjani, A., H. Farah Bakhsh, and D. Ravari. 2012. Effect of biological fertilizer, zinc sulphate and nitrogen fertilizer on yield and quality traits in wheat. Journal of Soil Research. 25: 125-135. (In Persian).

ü       Kindred, D., M.O. Verhoeven, M. Tamara, R. Weightman, J. Stuart Swanston, J. Brosnan, R. Sylvester-Bradley. 2008. Effects of variety and fertilizer nitrogen on alcohol yield, grain yield, starch and protein content, and protein composition of winter wheat. Journal of Cereal Science. 48: 46–57.

ü       Madhaj, A., A. Naderi, I. Imam, and G. Noor Mohammadi. 2010. Effect of nitrogen different levels on grain yield, grain protein content and agronomic nitrogen use efficiency in wheat genotypes in optimum conditions and heat stress after anthesis. Seed and Plant Production Journal. 4: 353-371. (In Persian).

ü       Michaelottman, M.J., T.A. Doerge. And E. Martin. 2000. Durum grain quality as affected by nitrogen. Fertilization near a thesis. Agronomy Journal. 92: 1035-1041.

ü       Mousavi, S.K., M. Feyzian, and A.R. Ahmadi. 2010. Effects of nitrogen application on wheat growth in the Lorestan Province. Journal of Soil Research. 2: 135-142. (In Persian).

ü       Noor Mohammadi, G., A. Siadat, and A. Kashani. 2005. Cereal crops. Shahid Chamran University Press. 446 pages. (In Persian).

ü       Oleson, B.T. 2000. World Wheat Production Utilization and Trade. In: Wheat Production, Properties and Quality, Bushuk, W. and V.F. Rasper (Eds.). Blackic Academic and Professional, an Imprint of Chapman and Hall, USA, pp: 1-11.

ü       Sharifi Alhosseini, M., and M. Ghasem Zadeh, 2010. Effects of split and foliar application of nitrogen on the yield and quality of two varieties of durum wheat. Journal of Soil Research. 23: 1-10. (In Persian).

ü       Soghi, H., M. Kazemi, M. Kalate Arabi, F. Sheikh, and M. Asghari. 2010. Effect of foliar and soil application of nitrogen fertilizer on yield and yield components of two lines of wheat in Gorgan. Electronic Journal of Crop Production. 4: 167-176 (In Persian).

 

---