مضمون رهایی‌بخشی در مبانی ایدئولوژیک انقلاب¬های بزرگ؛ بازتاب¬ها و دستاوردها (مطالعه موردی: انقلاب‌ فرانسه و انقلاب اسلامی ایران)

محورهای موضوعی : تاثیرات گفتمانی انقلاب اسلامی

مسعود اخوان کاظمی ¹ , سجاد رستمی ²

1 - هیت علمی دانشگاه رازی
2 - گروه علوم سیاسی دانشگاه رازی کرمانشاه

تاریخ دریافت : 1403/09/02 تاریخ پذیرش : 1403/10/22 تاریخ انتشار : 1403/11/28

کلید واژه: ایدئولوژی, رهایی‌بخشی, انقلاب¬های بزرگ, بازتاب, دستاورد,

چکیده مقاله :

انقلاب­های بزرگ با طرح نوعی ایدئولوژی و گفتمان جهانشمول، نظم نوینی را به منظور رهایی بشریت از وضعیت نامطلوب موجود ارائه می­دهند. مقاله حاضر با تأکید بر انقلاب­های بزرگ­ فرانسه و ایران درصدد پاسخ به این پرسش است که انقلاب­های مورد مطالعه، بر اساس کدام یک از ایدئولوژی­ها، نوعی رسالت جهانی را در خصوص رهایی انسان­ها از اوضاع نامطلوب موجود، برای خود تعریف کرده ­اند؟ برای پاسخ، ضمن بررسی مبانی ایدئولوژیک انقلاب­های یاد شده، مباحث مربوط به بازتاب­ها، دستاوردها و تشابهات و تفاوت­های این دو انقلاب ارزیابی می­شوند. یافته ­های پژوهش که با روش تطبیقی درونی به­دست آمده­اند، حاکی از آنند که انقلاب فرانسه تحت‌تأثیر اندیشه‌های عصر روشنگری و انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر آموزه‌های برگرفته از اسلام شیعی، ایدئولوژی­هایشان را در مقیاسی جهانی شکل داده‌اند‌ و از این رهگذر، کارگزاران آن تلاش کرده­اند تا پس از تأسیس نظام پساانقلابی، به بخشی از مبانی ایدئولوژیک، یعنی اهداف رهایشی انقلاب خود، در ورای مرزهای ملّی جامه عمل بپوشانند.

 

چکیده انگلیسی:

Universal slogans and transnational ideals from great revolutions such as the French Revolution and the Islamic Revolution of Iran embody the achievement of the desired situation that human societies have always wanted to achieve. Undoubtedly, the roots of human ideals can be found in the ideology of these revolutions, which expresses liberation from the existing bottlenecks. The purpose of this article is to make a comparative study of the ideologies of the French Revolution and the Islamic Revolution of Iran from the perspective of liberation in order to examine and evaluate their differences, similarities and achievements. The present research has addressed the main question that the aforementioned revolutions, based on which of the ideological schools, have defined for themselves a kind of global mission regarding the liberation of human beings from the existing unfavorable situation? Attention has also been paid to these questions, what reflections and achievements have the liberating themes and ideas in the ideological foundations of the French and Iranian revolutions had? And in what basic aspects are they similar and different from each other? The hypothesis is that the French Revolution, influenced by the ideas of the Enlightenment and the Islamic Revolution of Iran, with the emphasis on religious teachings, formed their ideologies on a global scale and succeeded in implementing some of the ideals and goals of their revolution.

 

منابع و مأخذ:

1. آرنت، هانا، 1361، انقلاب، ترجمۀ عزت‌الله فولادوند، تهران، خوارزمی.
2. اسپوزیتو، جان. ال، 1378، «انقلاب ایران؛ چشم‌انداز ده‌ساله»، ترجمۀ نورالله قیصری، نامه پژوهش، شمارۀ 13 و 12، صص 74-51.
3. ______________ و جان وال، 1392، جنبش‌های اسلامی معاصر؛ اسلام و دموکراسی، ترجمۀ شجاع احمدوند، تهران، نی.
4. _____________ ، 1393، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمۀ محسن مدیر شانه-چی، تهران، انتشارات باز (مرکز بازشناسی اسلام و ایران).
5. استمپل، جان، 1370، درون انقلاب ایران، ترجمۀ منوچهر شجاعی، تهران، موسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
6. اخوان کاظمی، مسعود، 1390، «ضدانقلابی‌گری در نظام بین‌الملل؛ مبانی تئوریک»، فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 25، صص 266-239.
7. ____________ ، 1395، «بازشناسی انقلاب‌های بزرگ با تأکید برشاخصه‌ها و ابعاد بین‌المللی آنها»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ دهم، شمارۀ 1، صص 35-5.
8. ____________ و سجاد رستمی، 1396، ایده¬های نجات¬بخش بشریت در انقلاب‌های بزرگ، تهران، یاردانش.
9. اطهری، سیدحسن و سمیه زمانی، 1392، «تحلیل انتقادی گفتمان صدور انقلاب»، فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی، سال دهم، شمارۀ 34، صص 200-181.
10. اکلشال، رابرت و دیگر نویسندگان، 1385، مقدمه‌ای بر ایدئولوژی‌های سیاسی. ترجمۀ محمّد قائد. تهران، مرکز.
11. امرایی، حمزه، 1383، انقلاب اسلامی ایران و جنبش¬های اسلامی معاصر، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
12. بارانی، محمّدرضا و محمد دهقانی، 1391، «نقش الگوی شیعی در پیروزی انقلاب ایران از دیدگاه خاورشناسان»، فصلنامۀ سخن تاریخ، سال ششم، شمارۀ 17، صص 38-21.
13. برزگر، ابراهیم، 1394، نظریه¬های بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق.
14. بشیریه، حسین، 1390، انقلاب و بسیج سیاسی، تهران، دانشگاه تهران.
15. پناهی، محمّدحسین، 1388، «تئوری انقلاب و انقلاب در تئوری؛ تأثیر فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر تئوری‌های انقلاب»، مجلۀ سوره اندیشه، شماره 42، صص 51-48.
16. پین، تامس، 1375، حقوق بشر؛ برگ پر ماجرایی از انقلاب کبیر فرانسه، ترجمۀ اسدالله مبشری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
17. تاجیک، محمّدرضا و سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، 1382، «الگوهای صدور انقلاب در گفتمان‌های سیاست خارجی ایران»، مجله راهبرد، شماره 27، صص 80-61.
18. جمال‌زاده، ناصر، 1391، «قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران و نظریۀ صدور فرهنگی انقلاب»، فصلنامۀ پژوهشنامۀ انقلاب اسلامی، سال اول، شماره 4، صص 86-61.
19. خلیلی، محسن، 1390، «مقایسۀ مفهوم صدور انقلاب در انقلاب‌های فرانسه و روسیه»، فصلنامۀ جستارهای سیاسی، سال دوم، شماره اول، صص 72-47.
20. خرمشاد، محمّدباقر و همکاران، 1393، بازتاب‌های انقلاب اسلامی ایران، تهران، سمت.
21. دوتوکویل، آلکسی، 1365، انقلاب فرانسه و رژیم پیش از آن، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران، نقره.
22. روده، جرج، 1380، انقلاب کبیر فرانسه و پیامدهای آن، ترجمۀ مجید امین مؤید، تهران، اشاره.
23. روسو، ژان ژاک، 1348، قرارداد اجتماعی یا اصول حقوق سیاسی، ترجمۀ منوچهر کیا، تهران، انتشارات دریا.
24. سعیدی، روح¬الامین، 1394، «چشم¬اندار رهایی بشر در نظریۀ اسلامی و نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل: رویکرد تطبیقی»، فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی، شمارۀ 40، صص 48-27.
25. سوبول، آلفرد، 1375، انقلاب فرانسه، دو جلد، ترجمۀ عباس مخبر و نصرالله کسائیان، تهران، انتشارات شباهنگ.
26. سیار، غلامعلی، 1387، «انقلاب فرانسه در زیر ذره‌بین»، مجله اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره 250 و 249، صص 127-106.
27. شجاعی زند، علیرضا، 1383، «نقش و عملکرد دین در وضعیت انقلابی؛ بررسی تطبیقی فرانسه و ایران»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، دورۀپنجم، شمارۀ 2، صص 66-28.
28. شیرودی، مرتضی، 1390، «انقلاب اسلامی؛ پروژۀ جهانی‌شدن و مسئلۀ مهدویت»، فصلنامۀ موعود، شمارۀ 17، صص 120-97.
29. طلوعی، محمود، 1390، فرهنگ جامع سیاسی، تهران، علم.
30. عالم، عبدالرحمن، 1391، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی.
31. علیزادۀ سوده، فرشته، 1389، انقلاب کبیر فرانسه؛ علل و نتایج، مجلۀ رشد آموزش تاریخ، شماره 38، صص 54-51.
32. فوکو، میشل الف،1393، ایران؛ روح یک جهان بی‌روح، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران، نی.
33. ______ ب، 1393، ایرانی‌ها چه رویایی در سر دارند؟ ترجمۀ حسین معصومی ‌همدانی، تهران، هرمس.
34. کاسیرر، ارنست، 1389، فلسفۀ روشنگری، ترجمۀ یدالله موقن، تهران، انتشارات نیلوفر.
35. لوییس، برنارد، 1386، «انقلابی به سبک خودش»، ترجمۀ فرهاد فرهمندفر، مجلۀ خردنامه همشهری، شماره 23، صص 38-36.
36. ماله، آلبر و ژول ایزاک، 1364، تاریخ قرن هجدهم، انقلاب کبیر فرانسه و امپراتوری ناپلئون، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر.
37. محمّدی، منوچهر، 1387، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
38. __________، 1390، انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلاب‌های فرانسه و روسیه، تهران، معارف.
39. _________، 1392، دستاوردهای کلان انقلاب اسلامی، تهران، معارف.
40. مطهری، شهید مرتضی، 1385، آیندۀ انقلاب اسلامی ایران، تهران، صدرا.
41. ملکوتیان، مصطفی، 1381، «انقلاب از آغاز تا فرجام: مروری بر ویژگی‌های هفت‌گانۀ انقلاب»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شمارۀ 57، صص 264-247.
42. __________، 1382، «تأثیرات منطقه‌ای و جهانی انقلاب اسلامی ایران»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شمارۀ 61، صص 90-71.
43. هابز باوم، اج، 1374، عصر انقلاب (اروپا 1848 – 1789)، ترجمۀ علی اکبر مهتدیان، تهران، انتشارات ما.
44. Chan, Stephen, 1991, "Small Revolutions and the Study of International: the Problematique of Affiliation", Political Science, Volume 43, Number
45. Erikson RS, Tedin KL, 2003, American Public Opinion. New York, Longman. 6th ed.
46. Freeden, Michel, 2006, "Ideology and Political Theory", Journal of Political Ideologies, Volume 11, Number 1.
47. Hamilton, Malcolm B, 1987, "the Elements of the Concept of Ideology", Political Studies, Volume35, Number1
48. Halliday,Fred, 1990,"Iranian Foreign Policy Since 1979: Internationalism and Nationalism in the Islamic Revolution, in keddie, Nikki; Cole Joan R.I.shi’ism and Social Proteste, New Hawen, Yale University Press
49. Hermassi, Elbak, 1974, Comparative Revolutionary Movements, Hall New Jersey
50. Heywood, Andrew, 2013, politics; political ideas and Ideologies, New York, Palcrave Macmillan, 4th ed.
51. Kinder DR, 1998, Opinion and action in the realm of politics. In The Handbook of Social Psychology, ed. DT Gilbert, ST Fiske, G Lindzey Boston, MA, McGraw-Hill.

متن کامل:



­­­فصلنامه گفتمان سیاسی انقلاب اسلامی دوره 3، شماره 4،  شماره پیاپی (12)، زمستان  1403، ص 87 ـ 56

مقاله پژوهشی

 

مضمون رهایی‌بخشی در مبانی ایدئولوژیک انقلاب­های بزرگ؛ بازتاب­ها و دستاوردها

(مطالعه موردی: انقلاب‌ فرانسه و انقلاب اسلامی ایران)

 

مسعود اخوان کاظمی¹، سجاد رستمی²

تاریخ دریافت: 02/09/1403                   تاریخ پذیرش: 22/10/1403

 

چکیده:  طرح شعارهای جهان­شمول و آرمان­های فراملّی از سوی انقلاب­های بزرگ همچون انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی ایران، دستیابی به وضعیت مطلوبی را در ذهن مجسم می­کند که جوامع بشری همواره خواهان تحقق آنها بوده­اند. بی­شک، عصارۀ کمال­مطلوب­های بشری را می­توان در مبانی ایدئولوژیکی این انقلاب­ها یافت که بیانگر کوشش­ ذهنی و اقدام انسان­ها به­منظور رهایی از تنگناهای موجود و دسترسی به آرمانشهر موردنظر است. مقالۀ حاضر با تأکید بر انقلاب­های بزرگ­ فرانسه و ایران، درصدد پاسخ به این پرسش است که انقلاب­های مورد مطالعه، بر اساس کدام یک از ایدئولوژی­ها، نوعی رسالت جهانی را در خصوص رهایی انسان­ها از اوضاع نامطلوب موجود، برای خود تعریف کرده­اند؟ برای پاسخ، ضمن بررسی مبانی ایدئولوژیک انقلاب­های یاد شده، مباحث مربوط به بازتاب­ها، دستاوردها و تشابهات و تفاوت­های این دو انقلاب ارزیابی می­شوند. یافته­های پژوهش که با روش تطبیقی درونی به­دست آمده­اند، حاکی از آنند که انقلاب فرانسه تحت‌تأثیر اندیشه‌های عصر روشنگری و انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر آموزه‌های برگرفته از اسلام شیعی، ایدئولوژی­هایشان را در مقیاسی جهانی شکل داده‌اند‌ و از این رهگذر، کارگزاران آن تلاش کرده­اند تا پس از تأسیس نظام پساانقلابی، به بخشی از مبانی ایدئولوژیک، یعنی اهداف رهایشی انقلاب خود، در ورای مرزهای ملّی جامه عمل بپوشانند.

 

واژگان اصلی: ایدئولوژی، رهایی‌بخشی، انقلاب­های بزرگ، بازتاب، دستاورد.

 

 

1.مقدمه : طرح مسئله

انقلاب بیش از آن که بیانگر رویدادی تاریخی و یا تحولی اجتماعی باشد، ترکیبی از آرمان‌ها و ارزش‌هایی را نمایش می­دهد که جامعه را به تحرک درمی‌آورند تا از وضعیتی نامطلوب به سمت وضعیتی مطلوب پیش برود. به باور هانا آرنت³، در وضعی که جنگ، بشر را در معرض نابودی تام قرار می‌دهد، در همان حال این امیدواری وجود دارد که بشریت با انقلاب رهایی ‌یابد (آرنت، 1361: 11).  وجود جنبۀ رهایی‌بخشی در ایدئولوژی انقلاب⁴ موجب می‌شود‌ تا مردم در سراسر جهان، انقلاب را امری مبارک تلقی کنند و از طرح و تحقق شعارهای آن استقبال نمایند. نقش مضامین و جنبه­های رهایی­بخش در انقلاب­ها به این صورت است که نخست، درصدد تغییر وضع موجود بر می­آیند و دوم، چهارچوبی از وضعیتی آرمانی و ایده­آل را تعیین می­کنند که در آن، آدمی به سمت خوشبختی  و سعادت هدایت شود. سوم، طرح آرمان­هایی مانند آزادی، برابری و عدالت در انقلاب­های بزرگ، سبب ایجاد قطبی گرانشی می­شود تا شیفتگان آزادی و تشنگان عدالت در مناطقی از جهان، به امید دستیابی به سعادت و برابری مجذوب آرمان­های رهایشیِ انقلاب­ها شوند. در این خصوص، طرح این سؤال حائز اهمیت است که آیا هر انقلابی می‌تواند داعیۀ رهایی‌بخشی بشریت را داشته باشد؟ در پاسخ باید گفت که ایدئولوژی‌های انقلابی به دو دسته تقسیم شده‌اند:

1-       ایدئولوژی ملّی⁵ که نفوذ و قدرت اقناع‌کنندگی و بسیج آن، تنها در مرزهای ملّی سرزمین‌های انقلابی است و برای انسان‌های ساکن در ورای مرزهای ملّی پیامی ندارد.

2-       ایدئولوژی فراملّی⁶ که مخاطبان آن محصور در مرزهای ملّی و شهروندان آن نیستند؛ بلکه در ورای کشور انقلابی افرادی پیدا می‌شوند که زبان آن ایدئولوژی را می‌فهمند و پیام آن را درک می‌کنند (خرمشاد و همکاران، 1393: 29-26).

بدین ترتیب، ویژگی رهایی‌بخشی به آن دسته از انقلاب‌ها اختصاص دارد که در ارزیابی و نقد وضعیت موجود و ترسیم وضعیت آینده، به نوعی ایدئولوژی فراملّی‌ مجهزند و در راستای آن، بر بازتاب و تحقق اهداف و آرمان‌های جهان‌شمول خویش در سراسر جهان تأکید دارند؛ انقلاب‌هایی که از آنها با اصطلاح «انقلاب‌های بزرگ»⁷ یاد شده‌ است. انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی ایران از جمله انقلاب‌های بزرگی­اند که ایدئولوژی‌های آنها خواستار جهانی‌شدن بودند و همواره انسان‌ها را در سراسر جهان بدون توجه به سنت، نژاد و زبان‌شان به یکدیگر پیوند ‌‌داده‌اند. به مدت تقریباً دو قرن، الگوی انقلاب‌ فرانسه تنها تجربۀ انقلابی برای خیزش اجتماعی در جهت حل مشکلات بشری، معرفی می‌شد. در این مقطع، مذهب به‌ شدت موردحمله قرار می‌گرفت و سکولاریسم⁸ دیدگاه غالب بود (پناهی، 1388: 50). از این منظر، اساساً مقولۀ دین محلی از اِعراب نداشت یا نقش ناچیزی را ایفا می‌کرد. با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، تاریخ به گونه‌ای دیگر پیش رفت؛ به این صورت که موجی ایجاد گردید که تحقق رفاه و سعادت جوامع را نه در مکتب سکولاریسم، بلکه در پناه بردن به سایۀ دین، به‌ویژه اسلام، امکان‌پذیر می‌دانست. بدیهی است مبنای این اختلاف بنیادین در انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی ایران، در مبانی ایدئولوژیک آنها قابل توضیح است.

2-روش تحقیق

روش به­کارگرفته شده در مقاله، رویکرد تطبیقی است. امروزه به‌طورکلی در تحلیل‌های تطبیقی از دو شیوه استفاده می‌کنند:

1-       روش تطبیقی درونی؛ یک واقعیت که در طی زمان و در قالب فرهنگ‌ها و فضاهای متفاوت شناسایی می‌شود و این تغییرات، الگوهای تفاوت و تشابه آن واقعیت را برای مکان‌های متفاوت نشان می‌دهند.

2-        روش تطبیقی بیرونی؛ تغییرات دو یا چند واقعیت متفاوت در طی زمان و در یک یا چند جامعه بررسی و شناسایی می‌شوند که این تغییرات، الگوهای تفاوت و تشابه در بین واقعیت‌های مورد مطالعه خواهند بود (غفاری، 1388: 12). بدین ترتیب، بررسی ایدئولوژی‌های رهایی‌بخش در انقلاب‌های بزرگ فرانسه و انقلاب اسلامی ایران را می‌توان بر مبنای روش تطبیقی درونی بررسی کرد.

3-پیشینه تحقیق

در ارتباط با موضوع پژوهش حاضر، آثاری نگاشته شده است که از جمله آنها می‌توان به کتاب معروف «کالبدشکافی چهار انقلاب» کرین برینتون اشاره نمود. در این کتاب، کرین برینتون چهار انقلاب انگلیس، آمریکا، فرانسه و روسیه را بررسی کرده است تا با تحلیل همسانی‌ها و یکنواختی­های این چهار انقلاب، به بیان قانونمندی‌هایی در فرآیند شکل‌گیری و پیروزی آنها دست یابد. با این حال، برینتون در کتاب ذکر شده، اشارۀ چندانی به ایدئولوژی این انقلاب‌ها و طرح مضامین رهایی­بخش از سوی آنها، به عمل نیاورده است.

در کتابی با عنوان «مطالعاتی نظری، تطبیقی و تاریخی در باب انقلاب‌ها» مقالاتی در مورد انقلاب به ویراستاری جک گلدستون تدوین یافته است که در آن، ضمن ارائۀ گزارش‌هایی تاریخی از انواع انقلاب‌ها، از انقلاب انگلستان (1640) تا انقلاب‌های چریکی⁹ آمریکای لاتین از دهۀ 1950 به بعد، کوشیده شده است تا رویکردهای ساختاری به انقلاب، مطالعات جنسیتی و پیامدهای آن در نظریات انقلابی، مورد مطالعه قرار گیرند. در این اثر نیز به اقدامات بین‌المللی انقلاب‌های بزرگ در طرح ایدئولوژی و تحقق اندیشه­های رهایی­بخش اشاره‌ای به عمل نیامده است.

در مقالۀ «مقایسۀ مفهوم صدور انقلاب اسلامی در انقلاب‌های فرانسه و روسیه» از محسن حکیمی، راهبرد صدور انقلاب در دو انقلاب فرانسه و روسیه مورد بررسی قرار گرفته است. با اینکه، موضوع مقالۀ حاضر با بحث این پژوهش ارتباط اندکی برقرار می‌کند، اما به موضوع ایدئولوژی انقلاب‌های بزرگ و مضمون رهایی­بخشی برگرفته از آنها، توجه کافی نشده است.

محمّد زرنگ در کتاب «سرگذشت قانون اساسی در سه کشور ایران، فرانسه و آمریکا» به وضعیت تاریخی بازنگری­های قانون اساسی در این سه کشور پرداخته و نشان داده که این دگرگونی­ها، به‌ویژه در فرانسه، به‌طور اساسی منطبق با تحولات انقلابی است. این کتاب نیز اگرچه به انعکاس اهداف انقلابی در قوانین اساسی سه نظام پساانقلابی می­پردازد، اما با موضوع اساسی مطرح در مقالۀ حاضر ارتباط چندانی ندارد.

درکتاب­های «میدان انقلاب» از سعید زاهدی و مهدی فاطمی، «انقلاب اسلامی و انقلاب‌های جهان» به تألیف حسن بیانی و « انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلاب‌های فرانسه و روسیه» از منوچهر محمّدی و همچنین مقاله­ای از علی کاظمی با عنوان «بررسی تطبیقی انقلاب اسلامی با انقلاب‌های بزرگ دنیا» که از نزدیک‌ترین آثار موضوعی به مقاله­اند، اوضاع و تحولات سه انقلاب فرانسه، روسیه و ایران در ابعاد نظامی، اقتصادی، سیاسی توصیف و تبیین شده‌اند تا با مقایسۀ وضعیت پیش و پس از انقلاب، دگرگونی‌های داخلی حاصل از وقوع انقلاب را در جوامع پسانقلابی با یکدیگر مقایسه نمایند. همچنین در  کتاب «انقلاب‌های متعارض معاصر، انقلاب فرانسه¹⁰(1789)، انقلاب روسیه¹¹ (1917)، انقلاب اسلامی ایران (1357» به نویسندگی مصطفی ملکوتیان، زمینه ها، علل، عوامل و شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی چهار نمونه از انقلاب‌های فرانسه، روسیه، ایران و نیکاراگوئه تبیین شده است. در این باره باید گفت که در آثار مورد اشاره، به دستاوردها و آثار خارجیِ ایدئولوژی­های جهانشمول این انقلاب‌ها و مضمون رهایی­بخش نشئت گرفته از آن  توجه لازم نشده است. از اینرو، با توجه به پیشینۀ مطالعات در مورد موضوع این مقاله، می‌بایست به سه عامل اشاره کرد که درواقع نشان‌دهندۀ ضرورت انجام این پژوهش می‌باشند.

سجاد سلطانی رضایی­سیر در کتاب «انقلابهای بزرگ و نظام بین الملل» با تعریف ساختار نظام بین­الملل و تعییین بازیگران اصلی آن، ابتدا ویژگی­های نظام بین­الملل و سطوح آن را بر شمرده و سپس این موضوع را بررسی کرده است که انقلاب­های بزرگ و حکومت­های پساانقلابی آنها همواره درصدد بوده­اند تا با نوعی شالوده­شکنی، نظم موجود را به چالش بکشند. قدرت­های بزرگ، به­عنوان عناصر اصلی نظام بین­الملل، هرگز این مسئله را بر نتابیده­اند و لذا با به کارگیری منطق ضدانقلابی­گری تلاش کرده­اند ضمن جلوگیری از انتشار امواج انقلابی به سایر کشورها، نظم جهانی موجود را حفظ نمایند. با آنکه مطالب این کتاب، با بخش بازتاب و دستاورد مقاله حاضر تا اندازه­ای مرتبط­اند، اما نویسنده به مبحث مبانی ایدئولوژیکی انقلاب­های بزرگ و مضامین رهایی­بخش نهفته در آنها به­طور اساسی توجه نکرده است.

آرش سعیدی­راد و مجتبی اسماعیلی در مقاله «مقایسه تطبیقی انقلاب اسلامی ایران با مهم‌ترین انقلاب‌های معاصر جهان؛ از جهت میزان پایبندی به اهداف و آرمان‌ها» کوشیده­اند میزان پایبندی انقلاب اسلامی ایران و انقلاب‌های معاصر جهان به اهداف و آرمان‌ها نخستین را مطالعه و ارزیابی کنند. این مقاله، هر چند به منابع ارزشی و سرچشمۀ هویتی انقلاب­ها تأکید دارد، اما به جنبۀ رهایی­بخشی موجود در ایدئولوژی انقلاب­ها توجه نکرده و افزون بر این، مطالعه موردی و تمرکز پژوهشی آن، بر روی انقلاب اسلامی ایران بوده است و همانگونه که نویسندگان مقاله اشاره کرده­اند، پژوهش یاد شده به بررسی تطبیقی انقلاب اسلامی ایران و ارزیابی مقایسه­ای آن با مهم‌ترین انقلاب‌های جهان نپرداخته است. با توجه به پیشینۀ مطالعاتی در مورد موضوع این مقاله، می‌بایست به سه عامل اشاره کرد که درواقع نشان‌دهندۀ ضرورت انجام این پژوهش می‌باشند:

عامل اول، محدودیت جغرافیاییِ برخی تحلیل­های انقلاب­شناختی است؛ نظیر مقاله‌ای که محسن خلیلی با عنوانِ «مقایسۀ مفهوم صدور انقلاب در انقلاب‌های فرانسه و روسیه» نوشته است. همچنین، می‌توان به کتاب معروف کرین برینتون با عنوان «کالبدشکافی چهار انقلاب» اشاره کردکه در آن، در بررسی مقایسه­ای انقلاب‌ها، انقلاب اسلامی مورد توجه قرار نگرفته است.

عامل دوم که در برخی از سوابق نظیر کتاب "مطالعاتی نظری،تطبیقی و تاریخی در باب انقلاب‌ها"و دیگر ادبیات موجود مشاهده می‌شود، غفلت از بُعد فکری یا توجه کم به عنصر ایدئولوژی و تأکید زیاد بر ساختارگرایی است. به این معنا که تأکید بیشتر مباحث، بر عوامل ساختاری مثل دودستگی نخبگان و شرایط بین‌المللی است تا توجه به ایدئولوژی و ایده‌های رهایی­بخش انقلاب‌های مورد بحث.

 عامل سوم، کلی بودن بررسی­های تطبیقی است. برای نمونه در کتاب دکتر منوچهر محمّدی " مقایسۀ انقلاب اسلامی با انقلاب‌های روسیه و فرانسه" که نزدیک‌ترین اثر موضوعی به پژوهش حاضر است، کوشیده شده است که همۀ ابعاد مختلف سه انقلاب بزرگ دنیا (فرانسه روسیه و ایران) با هم مقایسه شود که طبعاً مبحثِ ایدئولوژی­های رهایی‌بخش در انقلاب‌های بزرگ، خود بحث تفصیلی را می­طلبد و می‌بایست به صورتی جداگانه مورد تحلیل واقع شود.

با وجود کتاب­ها و مقاله­های متعدد در زمینۀ بررسی مقایسه­ای انقلاب‌های بزرگ، اما هیچ‌کدام به‌طور خاص به مطالعۀ تطبیقی ایدئولوژی­های فراگیر این انقلاب‌ها و تحلیل مفهوم رهایی­بخشی نهفته در آنها و نیز بازتاب­ها و دستاوردهایشان نپرداخته­اند؛ از این­رو، نوآوری پژوهش حاضر آن است که در آن، مبانی ایدئولوژیک دو انقلاب بزرگ به­طور ویژه­ای مطالعه شده و از این رهگذر، خصلت جهانشمولی و مضمون رهایی­بخشی آنها مورد ارزیابی قرار گرفته است تا با رویکردی تطبیقی، بتوان دستاوردها و بازتاب­های انقلاب­های فرانسه و ایران را حتی در جهان معاصر مطرح نمود؛ موضوعی که در آثار پیشین به آن توجه کافی نشده یا چنانکه باید و شاید در مورد آن کار مطالعاتی صورت نگرفته است.

 

4-چهارچوب مفهومی

اصطلاح ایدئولوژی¹² در سال 1796 م، از سوی فیلسوف فرانسوی، آنتوان دستوت دوتراسی¹³ (1754 م-1836)، مطرح شد. وی که از آن به ‌عنوان «علم ایده‌ها» نام می‌برد، بر این باور بود که ایدئولوژی منشأ تفکر و اندیشۀ آگاهانه برای متحول‌نمودن وضعیت موجود است (Heywod, 2013: 28). دربارۀ ایدئولوژی، به‌عنوان یکی از مفاهیم بحث‌برانگیز در بررسی‌های سیاسی، همانند سایر مفاهیم علم سیاست، تعریف دقیق و واحدی نشده است. با وجود این، محققان با تأکید بر عناصر و معیارهای مشترکی از ایدئولوژی، کوشیده‌اند تعریف نسبتاً واحدی از آن ارائه دهند (Hamilton, 1987: 18).

بیشتر پژوهشگران بر این باورند که ایدئولوژی نوعی ساختار ذهنیِ منسجم است که شبکه‌ای ارتباطی از باورها، عقاید و ارزش‌ها را شکل می‌دهد (Kinder, 1998: 778). بر اساس این دیدگاه، ایدئولوژی شامل مجموعه‌ای از ارزش‌ها، آرمان‌ها و باورها در مورد نظم مطلوب و چگونگی دستیابی به آن می‌شود که شرط اساسی برای نیل به کمال مطلوب­های بشری، در انجام تحولات و دگرگونی‌های بنیادین است (Erikson and Tedin, 2003: 64).  از آنجا که مهم‌ترین کارکرد ایدئولوژی در حوزۀ سیاسی متبلور شده است، آن را نافذترین جنبۀ سیاست تلقی می‌کنند؛ تا جایی که بر این اصل تأکید شده که بدون ایدئولوژی سیاستی وجود ندارد و بدون سیاست هم ایدئولوژی نیست (عالم، 1391: 84). بدین ترتیب، این دانش­واژه که در نزد مکتبهای متعدد، معناهای مختلفی کسب کرده است، می‌تواند در نگاهی واحد بررسی شود؛ بدین‌گونه که ایدئولوژی همراه با ارائۀ توضیحی از واقعیت­های اجتماعی، حاوی رشته­ای از عقاید سیاسی نیز است که بهترین شکل ممکن را برای سازمان‌دهی اجتماعی به تفصیل شرح می‌دهد و با نقشه‌ای از وقایع موجود، تصویری از جامعۀ مطلوب را هم در برابر آن می‌نهد (اِکلشال، 1385: 9).

    در رابط با آرمان‌هایی که بر ذهن انقلابیون مسلط می‌شوند، معمولاً اصطلاح «ایدئولوژی انقلابی» را به­کار می‌برند (ملکوتیان،1381: 251). در واقع، هیچ انقلابی بدون ایدئولوژی تحقق نیافته است و وجود خارجی پیدا نخواهد کرد و لذا، در صورت اطلاق عنوان انقلاب به یک پدیده، ضروری است تا آن حاوی ایدئولوژی باشد (محمّدی،1387: 58). از این رهگذر، ایدئولوژی عمل سیاسی را هدایت، پشتیبانی، محدود و متحقق می‌کند و در عین حال، به‌مثابۀ بزگترین نیروی محرک عمل سیاسی توده‌ها به‌کار می‌رود (عالم، 1391: 84). مفهوم ایدئولوژی که پشتیبان و هدایت‌کنندۀ اعمال انقلابی است، در چهارچوب اندیشۀ سیاسی، چهار عنصر عمده را در برمی‌گیرد:

1-       تبیین وضع موجود؛

2-       ارزیابی و نقد وضع موجود؛

3-       ارائه و ترسیم یک وضع مطلوب بجای وضعی که موردنقد قرار می‌گیرد؛

4-       ارائۀ طریق رسیدن به وضع مطلوب (منوچهری،1382: 467).

   با توجه به اینکه از ایدئولوژی به‌عنوان «علم ایده‌ها» یاد می‌گردد (Freeden, 2006: 3) و همچنین این نکته که در تحولات اجتماعی نظیر انقلاب، ایده­های رهایی‌بخشی همانند آزادی، برابری و عدالت مطرح می‌شوند، می‌توان به نوعی از انقلاب‌ها، با عنوان «انقلاب‌های بزرگ» اشاره نمود که دامنۀ تأثیرگذاری ایدئولوژی و اندیشه‌های آنها، فراتر از مرزهای کشور انقلابی است (Hermassi, 1974: 410). برخلاف «انقلاب‌های کوچک» که آثار آنها محدود به درون مرزهای ملی می‌باشد و ایدئولوژی، اندیشه‌ها و جنبش‌های برخاسته از آنها، صبغۀ رهایی‌بخشی و مشخصه­ای جهانی ندارند (Chan, 1991: 67)، انقلاب­های بزرگ با تأکید بر جهان­شمولی بودن اهداف خویش، ایده­های خود را به همۀ انسان­ها و عموم مردم در تمامی کشورها قابل تسری می­دانند. افزون بر این، هرکدام از این انقلاب­ها، به­رغم تأیید و تعقیب مطالبات و آرمان­های مشترک انسان­های سراسر جهان نظیر عدالت، مساوات و آزادی، این آرمان­ها و خواسته­های جهانی را از چهارچوب ایدئولوژیکی خاص خود، مورد توجه و ارزیابی قرار داده­اند. بدین ترتیب، انقلاب‌های بزرگ با ایدئولوژی جهانشمول خود نخست، به آرمان‌ها و اهداف خود ابعاد و مضامین جهانی می‌بخشند و سپس با نفی ناسیونالیسم و ملی‌گرایی مخاطبان خود را مردم سراسر زمین می‌پندارند. ایدئولوژی‌های این انقلاب‌ها که از دریچۀ خاصی به جهان و بشریت می‌نگرند، ایده‌ها و آرمان‌های خود را در چهارچوب متغیرها و گزاره­های زیر مطرح می‌کنند:

1-       امید به آینده: این گزاره به اندازه­ای تعیین‌کننده‌ است که به مثابۀ عامل محرکه­ای، اقدامات انقلابی را شکل داده‌ است.

2-       جهانشمولی بودن: ایدئولوژی انقلاب­های بزرگ با داشتن خصلتی جهان­مهینی، همۀ جوامع بشری، یعنی طبقات ناکام و رنج‌دیدۀ دنیا را مخاطب مضامین رهایی­بخش خویش می­داند و با یکنواختی مسائل و مشکلاتشان در تمام جهان، مانند نابرابری، می­کوشند تا آنها را در سراسر کرۀ زمین مرتفع سازند.

3-       ایدۀ آخرالزمانی: در مبانی ایدئولوژیک انقلاب­های بزرگ، جهان کاملِ موعود به‌عنوان آخرین مرحلۀ تاریخ در نظر گرفته می‌شود که پس از آن، دیگر هیچ تحولی رخ نمی‌دهد؛ زیرا جهان کامل دیگری وجود ندارد. لذا، مرحلۀ نهایی از تاریخ با رستگاری و نجات انسان‌ها از سوی گروه‌ها و نمایندگان مدعی نجات­بخشی، همراه می­شود.

4-       آرمانشهر: انقلاب­های بزرگ در چهارچوب ایدئولوژی­های خود همواره این نکته را مطرح می­کنند که درنهایت، جهان کاملی تحقق می‌یابد که در آن بشریت از همۀ رنج‌ها رهایی خواهند یافت. جهان سرشار از صلح و عدالت و فراوانی خواهد شد و دیگر انسان‌ها شاهد هیچ‌گونه بدبختی نخواهند بود.

چنانکه اشاره شد، ایدئولوژی فراگیر جهانی در انقلاب‌های بزرگ، با نمایش صحنه‌های نامطلوب و ناخوش از وضعیت موجود، سیمایی انتزاعی از آرمان‌های خویش را توصیف می‌نماید که در آن، کمال مطلوب‌های بشری قابل تبیین باشد (اخوان کاظمی و رستمی، 1396: 29). علاوه‌بر این، مبانی ایدئولوژیک انقلاب‌های بزرگ، از یک‌ طرف با طرح ایده‌ها و ارزش‌های نوین خود در سطح جهان، ساختار متعادل و یکنواخت نظام بین‌الملل را زیر سؤال می‌برند و از طرف دیگر، می‌خواهند که اصول و بنیادهای حاکم بر جامعۀ بین‌المللی مورد بازنگری و بازسازی واقع شوند (Halliday, 1990: 45-46). بر همین اساس، انقلاب‌های بزرگ به سبب غیرقابل اصلاح تلقی کردن اردوگاه مقابل، امکان سازش با آن را رد می‌کنند و به‌مثابۀ منبع توزیع خیر و سعادت، به مقابله با آنها می‌پردازند که در نهایت، سرنگونی و نابودی نیروهای شر صفت توسط گروه‌های نیک صفت که مرجع آنها انقلاب‌های بزرگ است، اجتناب‌ناپذیر می‌گردد. از این­رو، ضمن نفی اصول و قواعد حاکم بر نظام بین‌الملل و زیر سؤال بردن موقعیت قدرت‌های جهانی، خواهان تغییر و تجدیدنظر در ساختار و مناسبات حاکم بر نظام جهانی و ایجاد نظمی جهان‌شمول با محوریت ایدئولوژی خود می‌شوند (اخوان کاظمی، 1395: 6). البته همچنان­که اشاره شد، هرکدام از انقلاب­های بزرگ بنابر اوضاع تاریخی ناهمسان، بسترهای جغرافیایی متفاوت و الگوهای فرهنگی مختلف، در طرح مفاهیم و مضامین رهایی­بخش، رویکردهای منحصر به­فرد و چهارچوب­های ایدئولوژیک مشخصی داشته­اند که در واقع نشان­دهندۀ تفاوت­های مفهومی آنها است؛ بدین معنا که فرایند رهایی­بخشی را در ابعاد و جنبه­های خاصی مطرح کرده­اند که دیگر انقلاب­ها برداشتی متفاوت از آن داشته­اند.

5-یافته­های پژوهش

 ایدئولوژی انقلاب‌های بزرگ که ابعادی جهان‌شمول و صبغه­ای رهایی­بخش دارند، مبانی و چهارچوبی را برای انقلابیون ترسیم می­کنند تا پس از کسب قدرت سیاسی، آرمان‌ها و افکارشان را به‌منظور رفع محدودیت‌ها و ناکامی‌های بشری در چهارگوشۀ دنیا طرح و محقق کنند. به‌عبارتی، ایدئولوژی­های این انقلاب­ها هم نمایانگر آرمان‌های جهانی و مضامین رهایی‌بخش در سطح دنیا می­باشند و هم با تأکید بر عملی‌شدن آرمان‌های انقلابی‌شان، نوید دهندۀ رهایی از مشکلات موجود و دستیابی به سعادت برای اجتماعات انسانی­اند. بنابراین، مبانی ایدئولوژیک انقلاب‌های بزرگ فرانسه و ایران نجات‌بخشیدن زندگی آدمی از وضع موجود و سعادتمند نمودن زیست بشری در وضع آینده را مشتمل بر مفاهیم و مضامینی دانسته‌اند که با طرح آنها می‌توانند در اذهان خود، تصویری از آرزوی دیرینه‌شان را برای زندگی در مدینۀ فاضله (که رنج و ناکامی در آن وجود خارجی ندارد) ترسیم نمایند.

 

5.1. مبانی ایدئولوژیک

یک. سنت روشنگری

با مطالعه و مروری بر تحولات اجتماعی قرن هجدهم میلادی در فرانسه، این نکته به‌دست می‌آید که شکوفایی و توسعۀ روزافزون دانش و هنر در آن زمان، فضایی را ایجاد کرد تا افکار و ایده‌های نوگرایانه در محافل علمی و اجتماعی فرانسه مطرح شوند. این میزان از اثرگذاری به‌حدی بود که می‌توان سرچشمۀ تحولات انقلاب فرانسه را در اندیشه‌های مربوط به عصر روشنگری دانست. بدین ترتیب، مفاهیم و افکار ایجاد شده در قرن هجدهم میلادی که محصول فضای برآمده از عصر روشنگری¹⁴ است، مبانی ایدئولوژیک انقلاب 1789 م، را در فرانسه پی‌ریزی کرد.  

   اندیشه­ها و آرای انتشاریافته در این قرن، از مفهوم مطلقی سرچشمه می‌گرفت؛ بدین معنا که باید مجموعه عرف‌های سنتی حاکم بر نظام اجتماعی را از میان برداشت و به‌جای آن از قوانین منتج از خرد بشری و قانون طبیعی بهره برد (دوتوکویل، 1365: 259). در همین رابطه، انجمن‌های علمی مانند اصحاب دایره‌المعارف¹⁵ و متفکرانی نظیر روسو، دیدرو، دالامبر و ولتر ظاهر شدند که با انتشار نظریه­هایی تحول‌خواهانه، اذهان فرانسویان را به سمت انقلابیگری پیش بردند. در این میان، اصلی‌ترین تمایلات برآمده از جریان روشنگری را می‌بایست در آرای منتسکیو¹⁶ و «حکومت مطلوب» او، در تفکرات ولتر¹⁷ و تصور «استبداد مصلح» وی و بالاخره در نظریۀ «ارادۀ عمومی» ژان ژاک روسو¹⁸ جستجو کرد (شجاعی زند، 1383: 36). البته با نگاهی به نتایج انقلاب فرانسه، نفوذ گستردۀ روسو بیشتر مشهود است؛ چرا که ولتر و منتسکیو به تغییراتی در اصول سیاسی و ایجاد محدودیت‌هایی در ساختار حکومت مطلقه اکتفا می‌کردند، امّا روسو بر این باور بود که باید دولت و جامعه را از اساس زیر و رو کرد و برای شکل‌گیری نظام سیاسی مطلوب، طرحی نو در انداخت (ماله و ایزاک، 1364: 307). لذا انقلاب فرانسه با طرح ایده‌هایی نظیر برابری و آزادی، ایدئولوژی فراگیر خود را طراحی کرد (اخوان کاظمی، 1395: 9)، که مبانی آن را می‌توان مشتمل بر شاخص‌های فکریِ عصر روشنگری دانست. 

دو. اسلام شیعی

ایدئولوژی انقلاب 1357 ه.ش، در ایران را می‌توان در بستری مذهبی به نام «اسلام شیعی» واکاوی کرد. فلسفه به‌کارگیری تفکر دینی برای هدایت جریان انقلابی، در این نظر شهید مطهری نمایان است که «سنت‌های اسلامی هرکدام نشانه‌هایی از سعادت را دارا هستند و لذا برای رسیدن به نقطۀ مطلوب باید آنها را احیاء نمود» (مطهری، 1385: 29). این ایدئولوژی با تکیه بر آموزه‌های جهان‌پسندانۀ خود، ظرفیت بسیار گسترده‌ای در طرح و تعقیب آرمان‌های مشترک مردم تمام دنیا دارد تا در راستای تحقق ایده‌های رهایی­بخش، هدف غایی آن که همانا سعادت دنیوی و اخروی مخلوقات انسانی است، محقق گردد.در همین رابطه، آیات قرآن کریم مهم­ترین مضامین و اندیشه­های رهایی‌بخش را در مبانی ایدئولوژیک انقلاب اسلامی ایران شکل می­دهند؛ به­ویژه آنکه در بعضی از آیه‌ها خداوند رستگاری بندگان محروم را وعده و بشارت داده است. دراین‌خصوص، می‌توان به آیه‌های زیر اشاره به­عمل آورد:

وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يرِثُهَا عِبَادِي الصَّالِحُون؛ (الأنبياء/105)

«و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.»

وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِين؛ (القصص/5)

«خواستیم بر کسانی­که در زمین فرودست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان مردم گردانیم و ایشان را وارث زمین کنیم.»

بدین ترتیب، آیات فوق، علاوه‌بر اینکه، تأسیس یک حکومت عادلانه را به مردم سراسر جهان نوید داده‌اند، متوجه دو موضوع دیگر نیز می‌باشند: اول اینکه، انسان‌ها با گرفتن ارشاد و راهنمایی از سوی خدا و پیامبر اسلام و همچنین پیروی از آنها، به سمت یک نظام عادلانۀ جهانی پیش خواهند رفت که در آن حق و عدالت حاکم می‌شوند. دوم آنکه، خداوند به انسان‌های شایسته و هدایت‌پذیر این نوید را می‌دهد که در آیندۀ موعود، سرزمین و قلمرو تحت اختیار کفر، در سراسر گیتی، به آنان سپرده خواهد شد. در این راستا، یکی از باورهای اسلام- شیعی، اعتقاد به «ظهور منجی» و اصل «موعودگرایی» است؛ طبق آموزه‌های اسلامی، آخرین بازمانده از نسل رهبران الهی (که با صفت منجی به معنای رهاینده معرفی شده است)، مسئولیت هدایت یک انقلاب جهانی و ضداستکباری و نیز تشکیل دولتی جهانی را بر عهده می‌گیرد تا پس از آنکه زمین را از وجود ستم پاک کند، عدل و داد انسانی را فراگیر و با گشودن یک راه جدید و پایدار، بشریت را در دست‌یافتن به سعادت ابدی هدایت نماید (شیرودی،1390: 115؛ سعیدی،1394: 41). 

   بر اساس همین مضامین رهایی­بخشی در منابع اسلامی بود که متفکران غیرمسلمان، آراء و نظریه­های متفاوتی در مورد نقش اسلام در جامعه ارائه کردند. برای نمونه، میشل فوکو دربارۀ اسلام و مذهب شیعه معتقد بود: «همیشه از مارکس و افیون مردم نقل‌قول می‌آورند. اما باید گفت اسلام در سال 1978 م، نه‌تنها افیون مردم نبوده، بلکه روح یک جهان بی‌روح بوده است» (فوکو ، 1393 الف: 61).  به همین سبب است که به باور وی، اعتقاد به اسلام و شیعه در ایرانیان باعث شد شوربختی‌های جهان را نپذیرند (فوکو ، 1393 ب: 29). این مذهب که از دیدگاه متفکرانی همچون اِسپوزیتو، در طول تاریخ همواره حافظ هویت ملّی، استقلال و حامی بسیج مردمی تلقی می‌شده است (اِسپوزیتو، 1392: 113)، چهارچوب و اصولی را برای اعتراض تعیین نمود که می‌توان از آن به‌عنوان منبع اصلی هویت انقلاب ایران یاد کرد. از همین روست که برخلاف انقلاب‌های رخ‌داده در سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی، مبانی ایدئولوژیک انقلاب ایران را نه فرهنگ ماتریالیسم و گفتمانی غیردینی، بلکه آموزه‌های معنوی و دینی شکل می‌دهد (بارانی و دهقانی، 1391: 24). بنابراین، ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران، مبتنی بر چهارچوب اسلامی- شیعی است که به‌واسطۀ آن عمل و رفتار کارگزاران هدایت و پشتیبانی می‌گردد.

سه. تفکیک­ها و تفاوت­های ایدئولوژیکی

همان­طور که ذکر گردید، مبانی نظری و تدارکات ایدئولوژیک انقلابی که در پایان قرن هجدهم میلادی در فرانسه به وقوع پیوست را باید در محافل روشنگری جست. بنابر اصول بنیادین فضای روشنگری که به شدت تعقلی و دینوی بودند، انسان­ها قادرند با استفاده از عقل، همۀ مسائل را درک و حل کنند (هابزباوم، 1374: 293). تحت تأثیر این فضای فکری، به توصیف قواعد اخلاقیِ این جهانی و تعریف سعادت جدای از معتقدات دینی پرداخته شد و لذا، آموزه­های دینی و پایه­های معنوی انسان­ها، به­منزلۀ جایگاهی سست و کم­اهمیت در نزد جامعۀ فرانسه تقلیل یافت. برای نمونه می­توان به اعلان جنگ نویسندگان اصحاب دایره­المعارف فرانسه با دین اشاره نمود که نه تنها دین را متهم می­کردند که همواره مانعی بر سر راه پیشرفت عقلی انسان است، بلکه مدعی بودند دین از برقراری نظم اجتماعی ناتوان بوده است. بدین سبب، از منظر اصحاب دایره­المعارف، تنها وسیله­ای که راه انسان را برای خوشبختی هموار می­نماید، مردود شمردن مذهب و فاصله گرفتن از آن است (کاسیرر، 1389: 234 – 233).

 مبحث ارادۀ عمومی دیگر مشخصۀ مبانی ایدئولوژیک انقلاب فرانسه می­باشد، که از اندیشۀ ژان ژاک روسو سرچشمه می­گیرد. به اعتقاد وی، ارادۀ عمومی از ارادۀ فردی، جدا و با منافع عمومی سازگار است؛ اراده­ای که در آن تمام اعضا، به­عنوان هیئت حاکمه، بنا بر در نظر گرفتن مصلحت عمومی اقدام به تصمیم­گیری می­کنند (روسو، 1348: 20). بنا بر این قاعده، تمام افراد عضو، هریک قدرت خود را به ارادۀ جمعی و عمومی اعطاء می­کنند. به هر صورت، مبانی ایدئولوژیک انقلاب فرانسه که برگرفته از آرا و افکار اصحاب دایره­المعارف و اندیشمندان نظیر روسو است، بر این دو اصل استوار است: اول اینکه، افراد باید نگاه خود را از اعتقادات دینی فراتر ببرند و با رویکرد این جهانی، سعادت را در بطن جهان طبیعی بجویند؛ دوم آنکه، تصمیم­گیری در خصوص سرنوشت انسان­ها باید تنها به خود جامعه واگذار شود و در این راستا، ارادۀ عمومی را می­بایست بر هر اصل دیگری ترجیج داد.

برخلاف انقلاب فرانسه که ارزش­های دینی را به چالش می­کشید، عنصر دین و مذهب در مبانی ایدئولوژیک انقلاب اسلامی ایران جایگاه والایی داشته است. بدین ترتیب، انقلاب اسلامی که در بستری دینی قابل‌بررسی است، اسلام را الگوی خود معرفی می‌کند و در چارچوب آن، به انسان و جهان پیرامونِ او می‌نگرد. به­عبارتی، انقلاب اسلامی ایران با یک ایدئولوژی فراملّی با پیامی جهانی که دست کم یک میلیارد نفر از مسلمانان پذیرای آنند، دارای مخاطبان فراوانی در سرزمین­های اسلامی است که نه تنها زبان این ایدئولوژی را می­فهمند، بلکه تحقق اهداف جهانی آن را آرزو می­کنند (محمّدی، 1387: 59). از این­رو، انقلاب اسلامی ایران با الهام گرفتن از مکتبی معنوی، در مقابل انقلاب فرانسه قرار گرفته است که شرط سعادت بشریت را در پایبندی به ارزش­های دینی می­داند.

تفاوت اساسی دیگر در طرح ایده‌های رهایی­بخش در مبانی ایدئولوژیک انقلاب‌های بزرگ فرانسه و ایران، توازن آن ایده‌ها در تمامی ابعاد مادی و معنوی و همچنین فردی و جمعی است. به این صورت که انقلاب فرانسه توجه اهداف جهانی و اندیشه‌های جهان‌گرایانۀ خود را به مباحث مادی معطوف ساخت؛ اما انقلاب اسلامی ایران ضمن تأکید بیشتر بر ارزش‌های معنوی، از بُعد مادی‌گرایی و دنیوی نیز غفلت نورزیده است و در طرح ایده‌های نجات‌بخش به آن اهمیت داده است. افزون براین، انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر الگویی کامل، ترکیبی از اندیشه‌ها را مطرح نمود که دربر دارندۀ اصالت‌ فرد و اصالت‌جمع­اند تا با برقراری تلفیق متعادل میان فردگرایی و جمع­گرایی، ایده‌های نجات‌بخشی خود را در دو عرصۀ حیات فردی و اجتماعی مطرح سازد و بدین‌گونه، زمینۀ سعادت فراگیر و چند وجهی انسان‌ها، ایجاد گردد.

5.2.. بازتاب­ها و دستاوردهای ایدئولوژی‌ انقلابی

مفهوم بازتاب ایدئولوژی در انقلاب‌های بزرگ که شامل ایده‌های نجات­بخش و آرمان‌های جهان‌مند است، از طرف دست‌اندرکاران دولت انقلابی به‌منظور گسترش نفوذ و تأثیر بر جوامع بشری اتخاذ می‌شود تا از این طریق، دستاوردهای انقلابی­شان در درون و بیرون از مرزهای سیاسی، به‌طور مطلوبی حاصل شود. از دید کارگزاران حکومت انقلابی، اساسی‌ترین روش برای بازتاب ایدئولوژی فراملّی و به بار آوردن دستاوردهای آن، تعقیب سیاست «صدور انقلاب» است که تحقق رسالت­های برون‌مرزی انقلاب را در انتشار عناصر ایدئولوژیک آن (ایده­های جهان وطنی خواهانه و مضامین رهایی­بخش) به چهارگوشۀ جهان می‌بیند. در حقیقت، انقلابیون معتقدند که محصور ماندن انقلاب در مرزهای ملّی‌شان، جلوی توسعه و رشد انقلاب را خواهد گرفت. از این‌رو، به امید بقای انقلاب، صدور ایدئولوژی آن را در دستور کار خود قرار می‌دهند (خلیلی،1390: 51). این استراتژی به‌صورت کلی شامل تعقیب اهداف و ترویج آرمان‌های رهایشی انقلاب به مردم مشتاق در سراسر جهان است. مضامین رهایی­بخش این انقلاب‌ها نظیر عدالت اجتماعی، حقوق برابر و مساوات بین انسان‌ها و دفاع از مظلوم  که وعدۀ خوشبختی و سعادت را به بشر ارائه می‌دهند، نقشۀ راهی برای صدور انقلاب و جهانی‌سازی آرمان‌های انقلابی در مقیاسی بین‌المللی بوده‌اند تا جوامع و ملت‌های دیگر نیز درصدد تحقق ایده­های مطرح‌شده در این انقلاب‌ها برآیند و با پیوستن به این موج جهانی و حمایت از رژیم انقلابی به وضعیت موعود و ایده­آل انقلاب‌های بزرگ نزدیک شوند.

یک. انقلاب فرانسه

ایدئولوژی انقلاب فرانسه که گستره‌ای از آرمان‌های نجات‌بخشی را در برمی‌گیرد، موجب شد تحولات عمیقی در ساختار اجتماعی و سیاسی در جوامع بشری، به­ویژه در اروپا، ایجاد گردد؛ تحولاتی که از نگاه معتقدان به اندیشه‌های رهایی‌بخش، مأموریتی جهانی برای نیک‌بختی بشریت قلمداد می‌شد. لذا می‌توان بیان کرد کوشش برای اجرای آرمان‌های برگرفته از ایدئولوژی، نه‌تنها در فرانسه که در اروپا و سراسر گیتی ظهور یافت تا پس از وقوع انقلاب، جوامع بشری هم از قید استبداد و ستم موجود رهایی یابند و هم آن که فرصت محقق‌شدن ایده‌های سه‌گانه یعنی آزادی، برابری و برادری را در کشور خود به‌وجود آورند (سیّار، 1387: 113). 

در عرصۀ واقعیت، دگرگونی‌های ناشی از صدور ایدئولوژی انقلاب فرانسه به حدّی بود که مورخان و متفکران موافق و مخالفِ این انقلاب، تمامی انقلاب‌های 1830م، 1832م، 1848م و1871م را از پیامدهای بلافصل انقلاب اصلی (که در 1789م به‌وقوع پیوست و با رخداد آن بذر اندیشه‌های رهایشی را در سراسر جهان افشاند) قلمداد می‌کنند (آرنت،1361: 75). به‌طور مشخص، این تحولات در اروپا تأثیرات به‌سزایی برجای گذاشتند. برای نمونه، تحقق اندیشۀ رستگاربخش «لغو رعیت‌داری» در فرانسه که ملهم از ایدئولوژی انقلاب فرانسه و آرمان‌های آن بود، افکار مردم ایتالیا و آلمان را چنان برانگیخت که گمان می‌کردند زمان تغییرات بنیادین برای آنها نیز فرا رسیده است و از این­رو باید همانند مردم فرانسه برای نجات خود از اوضاع غیرقابل‌تحمل فعلی به‌پا خیزند (علیزادۀ سوده، 1389: 53). 

در مقابلِ تغییرات فرامرزی متأثر از مبانی ایدئولوژیک انقلاب فرانسه، آموزه‌های محافظه‌کارانه در اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی، ظاهر شدند تا در برابر موج انقلابی‌گری برای تغییر وضع موجود، مقاومت کنند (Heywod, 2013: 34). به‌عبارتی، تحرکات انقلابی فرانسویان و طرفداران آن در سراسر اروپا که ایده‌های آزادی، برابری و برادری را ترویج می‌کردند، واکنش شدید دولت‌های اروپایی را برانگیخت (اخوان کاظمی،1390: 264). چرا که ایدئولوژی فراملی و آرمان‌های انقلاب فرانسه الهام‌بخش بسیاری از ملل در سراسر کشورهای اروپایی شده بود (بشیریه،1390: 177). 

با ورود ناپلئون بناپارت¹⁹ و بهره‌جویی وی از آرمان‌های فرامرزی انقلاب فرانسه با هدف تعقیب مقاصد توسعه‌طلبانۀ خود، بازتابِ ایدئولوژی رهایی‌بخش انقلاب فرانسه در اروپا، روند رو به فزونی یافت که همین امر، نگرانی قدرت‌های اروپایی را اجتناب‌ناپذیر کرد؛ تا حدی که حتّی پس از شکست ناپلئون، هراس قدرت‌های اروپایی از صدور ایدئولوژی انقلاب فرانسه، پابرجا ماند؛ بنابراین مصمم شدند تا با قدرت قهریه و شیوۀ نظامی‌گری، نیروهای انقلابی سراسر اروپا را مهار کنند و دستاوردهای ایدئولوژیکی آنان را محو نمایند (روده،1380: 361). با این حال، حفظ عناصر ایدئولوژیکی انقلاب فرانسه که برای اروپاییان و سایر جوامع تحت‌استعمار ناجی بشریت انگاشته می‌شدند، به لشکرکشی و اقدامات نظامی ناپلئون وابسته نبود که با نابودی آن، طومارش درهم‌پیچیده شود، بلکه آرمان‌ها و ایده‌هایی بودند که از مرزهای ملّی گذشتند؛ آرمان‌هایی که به گسترش آزادی‌های مدنی و استقلال سیاسی در سراسر اروپا و نیز در بخش‌های دیگر از جهان منجر شدند (بشیریه،1390: 160). افزون بر این، دستاورد ایدئولوژیکی انقلاب فرانسه محدود به قرن نوزدهم میلادی نگردید، بلکه به قرن بیستم میلادی هم کشیده شد؛ به‌گونه‌ای که باید گفت همۀ انقلاب‌ها به‌استثنای انقلاب مجارستان، پیرو راه انقلاب فرانسه بودند (آرنت،1361: 155).

از دستاوردهای مهم ایدئولوژی انقلاب فرانسه این بود که موجب ورود مفاهیم و اصطلاحات متعددی به ادبیات و فرهنگ سیاسی مدرن شده است. برای نمونه، مفهوم دموکراسی²⁰ (به شکل امروزی) که ذاتاً برگرفته‌شده از مفهوم «حاکمیت مردم»²¹ روسو می‌باشد؛ به‌طوری‌که انقلاب فرانسه را «الهام‌بخش دموکراسی‌ها» می‌خوانند (اطهری و زمانی،1392: 183) و یا مفهوم «لیبرالیسم»²² که در واقع انقلاب فرانسه را زیربنای رشد آن می‌دانند؛ به‌ویژه در قالبی که حاکمیت و اصالت را از خدا و پادشاهان گرفت و به انسان و فرد داد (محمدی، 1390: 185 و 180) که به‌تبع آن، دانش­واژه «اندیویدوالیسم»²³ ظاهر گردید و در واکنش به ظهور این اصطلاح، اندیشه «سوسیالیسم»²⁴ مطرح می‌شود. لذا چنانکه مشاهده می‌شود ایدئولوژی واحدی که در انقلاب فرانسه به‌کار گرفته شد، خود منشأ ظهور فرهنگ‌واژه‌ها و ایدئولوژی‌های متعددی گردید که بعدها هرکدام زمینه‌ساز تحولاتی شگرف در تاریخ شدند.

یکی دیگر از دستاوردهای عینی انقلاب فرانسه این بود که ایدئولوژی آن به‌واسطۀ نشر و صدور آرمان‌های رهایی­بخش به سراسر دنیا (مخصوصاً در اروپا و آمریکای لاتین) تحولاتی گسترده را در مسئله مربوط به مرزها ایجاد کرد؛ به‌ویژه پس از تشکیل کنگرۀ وین²⁵ در سال 1815 م که نقشۀ جغرافیای سیاسی جهان تغییر یافت (ماله و ایزاک، 1364: 708). البته این تغییرات بیشتر در میان جوامع اروپایی و آمریکای لاتین مشهودند که تحت‌تأثیر آرمان‌های جهان‌وطنی‌خواهانه انقلاب فرانسه، نهضت‌های ملّی‌گرایانه و جنبش‌های استقلال‌طلبانه را تشکیل داده بودند.

با توجه به مطالب آمده باید گفت انقلاب فرانسه، به‌رغم سرنوشت تلخی که در داخل مرزهای ملّی داشت، توانست در تاریخ جهان دستاوردهایی را ایجاد کند؛ دستاوردهایی که به‌طورکلی شامل مواردی نظیر گسترش جنبش‌های انقلابی در جهان، تغییر نقشۀ جغرافیای سیاسی اروپا، پرورش مکتب اومانیسم و سکولاریسم در نگاه به امور اجتماعی - سیاسی و رشد ادبیات سیاسی می‌شوند.

دو. انقلاب اسلامی ایران

ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران، صبغۀ دینی- معنوی و خصلتی جهان‌شمول دارد که رویکرد آن مبتنی بر پیام رهایی‌بخشی دین اسلام است (تاجیک و دهقانی،1382: 66). به اعتقاد پیروان انقلاب اسلامی، ایده‌های برخاسته از ایدئولوژی دینی انقلاب ایران، باید به سراسر جهان‌گسترش یابند تا ملل مختلف با اخذ پیام‌های فراملی آن، خود را از دایرۀ سلطۀ استثمارگران و مستکبران بیرون آورند و با پاک‌سازی و آبادکرن دنیایی عاری از ظلم و ظالم، زمینه را برای یک انقلاب جهانی و متعاقباً پایه‌گذاری حکومتی جهانی، مستعد نمایند. بر همین اساس بود که با وقوع انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران، سیاست‌مداران آن کوشیده­اند ابتدا مبانی ایدئولوژیک و ارزش‌های انقلاب را در داخل کشور نهادینه کنند و سپس درصدد بازتاب و صدور ارزش­های آن به خارج از مرزهای ملّی بر آیند (اسپوزیتو، 1378: 63). از سویی، پیروزی انقلاب 1357 ه.ش و سپس تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران منبعی الهام­بخش برای رفتارهای مبارزان دیگر و عامل روحیه­بخش و کسب اعتماد به نفس آنان بوده است. بنابراین، در نقش یک عامل تقویت­کننده و تکرار کنندۀ رفتارهای مشابه، عمل کرده است (برزگر، 1394: 157).

بازتاب انقلاب ایران در زمان­ها و مکان­های مختلف، متفاوت بوده است که البته در این میان، تأثیر انقلاب بر کشورهای همسایه بیشتر بوده است. با توجه به این نکته، می‌توان به بازتاب و تأثیرات ایدئولوژیِ رهایی‌بخش انقلاب اسلامی ایران در خاورمیانه، جهان اسلام و جهان سوم و بعضی از دستاوردهای آن اشاره کرد:

1-       تاثیرات ایدئولوژیکی – فکری. بازتاب و نفوذ انقلاب ایران دامنۀ وسیعی از الهام­بخشی را در بر می­گیرد، اما مهم­ترین نوع بازتابی و میزان تأثیرگذاری ایران انقلابی، به­ویژه در جهان اسلام، در سطح افکار و ایدئولوژی نمایان است (اسپوزیتو، 1393: 331). در این راستا، بارزترین دستاورد ایدئولوژیک انقلاب اسلامی ایران، ظهور ابعاد معنوی- مذهبی در عرصۀ سیاسی و حاکمیت است. به‌عبارتی، از نظر تاریخی مهم‌ترین پیامد انقلاب اسلامی، در اثبات ظهور مذهب، به‌عنوان یک نیروی مهم سیاسی می‌باشد (استمپل، 1377: 427). به این معنا که برخلاف ایدئولوژی سایر انقلاب‌ها که به بُعد ماتریالیستی زندگی جامعۀ بشری توجه داشته‌اند، باورمندان به ایدئولوژی دینیِ انقلاب اسلامی همواره بر دو بُعد مادی و معنوی انسان تأکید ‌کرده­اند و معتقدند که این ایدئولوژی به یک اندازه دغدغۀ آباد کردن و دنیا را با هم دارد. سازگاری انقلاب اسلامی ایران با فطرت انسانی از حیث مباحث هستی­شناسی و معرفت­شناسی، این نوید را می­دهد که این انقلاب می­تواند نیازهای روحی و جسمی، این جهانی و آن جهانی مخاطبانش را تأمین نماید. لذا این نیاز در دراز مدت نگرش سیاسی آنان را دگرگون خواهد کرد؛ مشروط به آنکه نظام جمهوری اسلامی ایران و کارگزاران آن در داخل بتوانند کارآمدی خود را به خوبی نشان دهند (برزگر، 1394: 133).

2-       تاثیرات بر بیداری انسانی-  اسلامی. یکی دیگر از دستاوردهای اندیشه­های رهایی­بخش نهفته در ایدئولوژی انقلاب ایران، القای روحیۀ بیداری و انتشار افکار انقلابی در میان جامعۀ بشری و به‌ویژه مسلمانان است. به­عبارتی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اعتقاد به نفس را به مسلمانان و سایر محرومان جهان بازگرداند و آنان را از میزان قدرت و توانایی که در اندیشه­های اسلامی است، آگاه کرد (برزگر، 1394: 78؛ امرایی، 1383: 238)؛ بدین گونه که با وقوع انقلاب اسلامی ایران و بازتاب ایده‌های جهانی آن، روحیۀ اعتراضی انسان‌ها به وضعیت موجود گسترش یافت و از شمال آفریقا تا جنوب شرقی آسیا را درنوردید (Heywod, 2013: 53؛ محمّدی،1392: 139). در واقع، میزان تأثیر ایدئولوژی رهایی‌بخشِ انقلاب اسلامی ایران تا اندازه‌ای است که می‌توان گفت آموزه‌های معنوی و رهایی‌بخش را در کشورهای دیگر، از جمله آمریکای لاتین با اهمیت نشان داده است (ملکوتیان،1382: 278). در خصوص، بازتاب ایده‌های انقلاب اسلامی در کشورهای جهان سوم و غیرمسلمان و جوامع مسلمان جنوب شرق آسیا می­توان این نکته را افزود که تعداد بسیاری از مردم در آمریکای لاتین، آفریقا و آسیای دور در تحت‌سلطۀ استعمارگران بودند، ولی پیروزی انقلاب ایران و تأثیر اندیشه­های آن بر این مناطق، آموزه‌های دینی و رهایی‌بخشِ مسیحی را در برابر دولت‌های مسلط غربی قرار داد (خرمشاد و همکاران،1393: 275). برای نمونه، می­توان به خیزش‌های اجتماعی نیروهای مردمی در نیکاراگوئه، بولیوی، اکوادور، شیلی، برزیل، پاراگوئه و اروگوئه اشاره نمود که متأثر از ابعاد معنوی و دینی انقلاب اسلامی، قدرت سیاسی را به دست گرفتند (محمّدی،1392: 141).

3-       سازمان­­دهی و تقویت مخالفان و معترضان. دستاورد دیگر برای ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران این است که ارزش‌های دینی آن به عامل محرکه‌ای مبدل گشته است که از طریق آن، جنبش‌های آزادی‌خواهانه در کشورهای مسلمان و غیرمسلمان، به‌ویژه در کشورهای جهان سوم، از حالت مسکوت و راکد بیرون آمده­اند و انفعال را کنار گذاشته‌اند. خاورمیانه آشکارترین نمونۀ تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ایران بر رویکردهای اعتراضی مسلمانان را به دست می­دهد. همان­طور که دیوید لانگ در «بازتاب انقلاب ایران بر شبه­جزیرۀ عربستان و کشورهای خلیج فارس» خاطرنشان می­سازد، بسیاری در منطقه و در پایتخت­های غربی، همه، پادشاهی­های محافظه­کار خلیج را ایران­های کوچکی می­پنداشتند که در معرض انقلابند (اسپوزیتو، 1393: 19). حتی در مصر تأثیر پذیری از انقلاب اسلامی ایران بی آنکه مداخلۀ مهمی کرده باشد، به تقویت مخالفان اسلامی موجود انجامید؛ به این صورت که در سال­های اولیۀ انقلاب، اخوان المسلمین، گروه­های رادیکال، سازمان­های دانشجویی و چپ اسلامی به این نتیجه رسیدند که مصر نیز همچون ایران می­تواند سامان سیاسی خود را از اساس تغییر دهد (همان، 22).  بر این اساس، صدور ایدئولوژی انقلاب ایران در اوایل، تعدادی از جنبش‌های اسلامی را که در سالیان قبل وجود داشتند، اما منفعل بودند را فعال نمود؛ نظیر حزب الدعوه الاسلامی در عراق. سپس تعدادی از نهضت‌های اسلامی را برای مبارزه با استعمار و استثمارگرایی پدید آورد؛ همانند حزب‌الله و جنبش توحید اسلامی در لبنان. در مالزی و اندونزی انقلاب ایدئولوژی و عقاید اسلامی را برانگیخت و یا در فیلیپین که ایران با حمایت معنوی و پشتیبانی از مبارزۀ جبهه آزادی­بخش «مورو»، گرایش­های سیاسی از پیش موجود  را تقویت کرده است (اسپوزیتو، 1393: 26؛ محمّدی،1392: 141). البته چنانکه اشاره گردید باید گفت که بیشترین بازتاب و نفوذ مستقیم، نیرومند و پایدار آموزه­های رهایی­بخش انقلاب ایران در خاومیانه، به­ویژه در کشور لبنان بوده است. در طول دهۀ 1970م، امام موسی صدر به تفسیر دوباره­ای از نمادگرایی شیعه پرداخت که با تفسیر انقلابی امام خمینی از اسلام مشابهت داشت. این رویکرد، مؤید شکل­گیری جنبش فعالانۀ اصلاحات اجتماعی و سیاسی بود؛ جنبشی که گروه امل از دورن آن نضج گرفت. این جنبش در سال 1978م، با تهاجم اسرائیل به لبنان و ناپدید شدن امام موسی صدر گسترش یافت. پس از حملۀ دوم اسرائیل به لبنان در 1982م، ایران موفق شد نمونه­ای ازعمل  انقلابی را عرضه نماید و الهام­بخش و هدایت­کنندۀ مبارزۀ مسلحانه علیه سرکوب امپریالیسم و استبداد شود (اسپوزیتو، 1393: 21).

4-        عدالت اجتماعی – رفاه اقتصادی. با توجه به پیش­بینی تأثیرات انقلاب اسلامی ایران از سوی حکومت­های منطقه، مسئولان آنها کوشیدند تا با اصلاح رویه­ها و عملکردهای خود نسبت به شهروندان­شان، زمینه­های نارضایتی را از بین ببرند. در واقع، این خود از بزرگترین آثار انقلاب بر کشورهای منطقه است که حکومت­گران آنها را به سوی مردم­سالاری و توجه به عدالت اجتماعی که یکی از اهداف رهایشی ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران است، سوق دهد (برزگر، 1394: 180). برای مثال، می­توان به بازتاب آموزه­های جهانشمول و رهایی­بخش ایدئولوژی انقلاب اسلامی در عربستان اشاره نمودکه به اعتراض­های شیعیان در قطیف و شورش العتیبی در مسجدالحرام در 1979م و شعارهای ضد سلطنتی دانشجویان دانشگاه ریاض انجامید. پس از این اعتراض­ها، دولت عربستان برای بهبود ساختارهای رفاهی و اقتصادی این مناطق، هزینه­های میلیارد دلاری انجام داد. هدف این دولت، مصون­سازی این مناطق از انقلاب اسلامی ایران، با بهبود وضعیت رفاهی و اقتصادی، بود (همان، 102 - 101).

5.3. رویکرد تطبیقی در مبانی ایدئولوژیک 

مبانی ایدئولوژیک‌ انقلاب‌های نام‌برده، ضمن داشتن شباهت­هایی، اما به‌دلیل بروز در اوضاع خاص تاریخی، موقعیت­های نسبی جغرافیایی و محیط­های منحصر به فرد فرهنگی، تفاوت‌هایی را نیز با هم دارند. مهم‌ترین نکتۀ افتراقی در مبحث رهایی‌بخشی ایدئولوژی‌های‌ انقلاب فرانسه و ایران، این است که در انقلاب فرانسه ارادۀ عمومی، بالاترین مرجع قانونی و مهم‌ترین معیار برای اعتبار قوانین به شمار می‌آید؛ درحالی‌که انقلاب اسلامی ایران در سیاست‌گذاری­ها و فرایند تصمیم‌گیری، احکام الهی و دینی را بر ارادۀ مردمی ارجحیت داده است؛ با این استدلال که بشریت برای سعادت دنیوی و اخروی باید قوانین الهی را در زندگی پیاده کند. به‌عبارت دیگر، ایدئولوژی انقلاب اسلامی در بستری دینی تعریف می‌شود؛ حال‌آنکه ایدئولوژی انقلاب فرانسه با ارزش‌های اومانیسم و سکولاریسم مطابقت دارد. برای نمونه، انقلابیون فرانسه با استناد به اصول یکم، ششم، دهم و یازدهم از اعلامیۀ حقوق بشر و شهروند (که در تاریخ 27اوت1789 به تصویب رسید)، بر نقش قانون صرفاً به­عنوان مظهر ارادۀ عمومی تأکید داشتند (پین، 1375: 117؛ سوبول، 1375: ج 1/ 259)؛ در حالی که بر طبق اصل پنجاه و ششم از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است. براساس این اصل، حاکمیت بلامنازع از آن خداوند است و انسان به­عنوان اشرف مخلوقات نقش خلیفۀ الهی را بر روی زمین دارد و همین نقش باعث شده که خداوند آدمی را بر سرنوشت خودش حاکم بسازد.

از دیگر تفاوت­ها دربارۀ انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی ایران، این است که در ایدئولوژی­های آنها، جهان به دو بخشِ متفاوت تقسیم شده است. با توجه به داعیه‌های نجات‌بخشی‌ که انقلاب‌های یاد شده مطرح کرده‌اند، این دسته‌بندی براساس نژاد و ملیت واقع نگردیده است، بلکه با تأکید بر ارزش‌های رهایی‌بخش و مفاهیمِ جهان‌پسند، به دو گونۀ خیر و شر تعریف می‌شود. این دو اردوگاه در انقلاب فرانسه در دو طبقۀ «اشرافی‌گری و پابرهنه‌گان» جای گرفته می‌شود و در انقلاب اسلامی ایران جهان در دو بخش «مستضعفین و مستکبرین» قابل تقسیم است (اخوان کاظمی و رستمی، 1396: 23 -22؛ خرمشاد و همکاران، 1393: 136). بنابراین، ایدئولوژی انقلابی فرانسه در پیگیری اهداف فراملّی خویش به مباحث ناسیونالیستی توجه کرده و در مقابل، ایدئولوژی رهایشی انقلاب ایران، بر ارزش‌های ضدامپریالیستی و ضداستعماری تأکید بیشتری داشته است.

مبانی ایدئولوژیک در دو انقلاب فرانسه و ایران،‌ علاوه‌بر تفاوت‌های یاد شده، شباهت‌هایی نیز با هم دارند که عمدتاً شامل سه محور زیر است:

1-       جهان­وطنی­گرایی: یکی از ویژگی‌های همگونِ ایدئولوژی­های رهایی‌بخش در دو انقلاب فرانسه و ایران، در طرح ایده‌های فراملّی و جهان‌میهنی از سوی آنها است. درواقع، این انقلاب‌ها آرمان‌ها و ارزش‌هایی را مطرح کردند که به‌واسطۀ درهم شکستنِ مرزهای جغرافیایی و نفی تبعیض‌های قومی و نژادی، مضمونی رهایی­بخش و جهان‌شمول دارند؛ ارزش‌های و آرمان‌هایی همچون آزادی، برابری، عدالت که تمامی آنها در سطح ملّی و منطقه‌ای محدود نمی­شوند، بلکه سایر جهانیان را نیز مورد مخاطب خود قرار می­دهند.

2-       نفی وضع موجود: از دیگر شباهت­های اساسی این است که ایدئولوژی‌های دو انقلاب ذکر شده، نظم بین‌المللی موجود را به چالش کشیده‌اند. در مورد ایدئولوژی انقلاب فرانسه می‌توان اظهار کرد این انقلاب با گسترش تحولات بنیادین از یک­سو، در محدودۀ مرزهای ملّی فرانسه، نظم اجتماعی- سیاسی‌ای را درهم شکست که بر پایۀ ارادۀ پادشاه و سلطۀ مطلق او بر زندگیِ فرانسویان استوار شده بود. از سوی دیگر، ایدئولوژی فراملّی و نجات‌بخش انقلاب، عامل محرکه‌ای گردید برای ظهور تحولات در سایر مناطق جهان که از ارزش‌های جهانی انقلاب فرانسه الهام گرفته بودند. در ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران نیز ضمن آن که وضعیت نامطلوب موجود در سطح ملی به چالش کشیده شد، در مقیاس منطقه‌ای و جهانی، مکتب­های مادی شرق و غرب هم‌زمان مورد هجوم گفتمان معنوی آن قرار گرفتند. بنابراین، در ایدئولوژی انقلاب‌های فرانسه و ایران نظام جهانی و بازیگران اصلی آن، به‌عنوان مسببان وضعیت نامطلوب موجود، مورد سؤال واقع شدند. 

3-       آرمان­گرایی: یکی دیگر از نکته­های هم­سان در انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی ایران در طرح نظرات ایده­آلیستی و دیدگاه آرمان‌گرایانۀ آنها است. به‌عبارتی، کارکرد واحد ایدئولوژیِ رهایی‌بخش در انقلاب‌های بزرگ فرانسه و ایران این بود که فرایندی را در جهت نجات از وضعیت نابه­سامان موجود و دستیابی به وضعیت آرمانی ترسیم کرد. در واقع، این انقلاب‌ها خود را گسستی عظیم بین دنیای فاسد موجود و جهان جدید و سرشار از امید در آینده معرفی می­کردند که با تحقق اندیشه‌ها و اهداف جهانی‌شان، زمینه­های لازم به‌منظور رهایی انسان‌ها از رنج‌ها و ناکامی‌ها و نیل به سعادت فراگیر برای آنان، فراهم می‌شود. بدین ترتیب، ایدئولوژی‌های به­کارگرفته شده در انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی ایران، با کاربست نوعی آینده‌نگریِ ایده‌آلیستی، بر رفع تنگناها و رنج‌های موجود بشری تأکید ‌دارند تا بدین گونه فصلی نوین در تاریخ رقم بخورد که در آن تمامی انسان‌ها در سراسر جهان به سعادت و خوشبختی دست پیدا می­کنند.

 

 

نمودار: تبیین مضامین رهایی­بخش در مبانی ایدئولوژیک انقلاب­های بزرگ فرانسه و ایران(منبع: نگارندگان)

 

نتیجه

بر اساس یافته­های مقاله، نشان داده شد که اساسی‌ترین کارکرد پدیدۀ انقلاب در چهارچوب  مبانی ایدئولوژیک آن، به­ویژه مضامین رهایی­بخش­اش، صورت می‌گیرد؛ چرا که با نفی نظام نامطلوب موجود و طرد اصول آن، ویژگی‌های یک جامعۀ ایده‌آل را برمی‌شمرد تا شرایط لازم به‌منظور دستیابی به نوعی زندگی سعادتمند فراهم گردد؛ بی­گمان این ویژگی در انقلاب‌های بزرگ به‌واسطۀ ایدئولوژی فراملّی و پیام‌های‌ جهان‌شمولی که دارند، قابل ملاحظه است. در واقع، مبانی ایدئولوژیک این انقلاب‌ها با طرح و اجرای مضامین رهایی­بخش، انسان‌های محروم را در سراسر دنیا مشتاق می­کنند تا از طریق انجام تحولات اجتماعی نظیر انقلاب، تمهیدات لازم را برای رهایی خویش از وضعیت نامطلوب موجود فراهم کنند. انقلاب­های 1987م فرانسه و 1357 ه.ش ایران، از جملۀ انقلاب­های بزرگی­اند که به دلیل وجود مضامین جهان­وطنی­گرایانه در مبانی ایدئولوژیک آنها، جوامع بشری را بدون توجه به نژاد، زبان و مکان به یکدیگر پیوند زده­اند و به محرومان و مظلومان نوید رهایی از اوضاع نامطلوب موجود و دستیابی به جامعه­ای آرمانی را داده­اند. در این خصوص، انقلاب فرانسه با تأثیرپذیری از جریان‌های فکری قرن هجدهم در فرانسه که موسوم به اندیشۀ روشنگری است، توانست ایدئولوژی خود را برای هدایت فکری و عملی نیروهای انقلابی شکل دهد. مبانی ایدئولوژیک انقلاب اسلامی ایران نیز برگرفته از مؤلفه‌های اسلام شیعی می‌باشدکه نقش آن در رویدادهای منتهی به پیروزی انقلاب و تحولات پس از آن قابل توجه است. این دو ایدئولوژی علاوه ‌بر داشتن تفاوت‌هایی ماهوی، به‌دلیل ماهیت رهایی‌بخشی و ابعاد فراملّی‌شان، واجد تشابهاتی نیز می‌باشند. در زمینۀ بازتاب­ها و دستاوردهای ایدئولوژیکی انقلاب‌های نام‌برده، باید گفت که حکومت­های برآمده از انقلاب‌های بزرگ فرانسه و انقلاب اسلامی ایران با تعقیب سیاست صدور انقلاب در چهارچوب ایدئولوژی­های خود، درصد بودند تا ضمن عملیاتی‌کردن ایده‌های رهایشی در درون مرزهای ملّی، هم­چنین بتوانند به­وسیلۀ بازتاب و اجرای اهداف جهانی­شان، به منبعی الهام­بخش در میان مردم سراسر جهان تبدیل شوند و در ادامه ساختار ناعادلانۀ جهانی را متحول کنند. از این­رو، در مقابل ایدئولوژی جهانشمول انقلاب­های فرانسه و ایران و اندیشه­های رهایی­بخش آنها که ضمن مقابله با قواعد حاکم بر نظام بین‌الملل، نظم نوینی را براساس معیارهای انقلابی خود ارائه داده­اند، نوعی تفکر ضد انقلابی­گری توسط عناصر اصلی نظام بین­الملل شکل گرفته است که بازیگران اصلی آن همواره سعی کرده­اند با ابزارهای سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی مانع تثبیت و تحکیم موقعیت رژیم انقلابی شوند تا در نهایت رژیم انقلابی را وادار به تسلیم و پذیرش اصول و هنجارهای حاکم بر نظام بین­الملل کنند. با این حال، به‌رغم مانع‌تراشی‌های به‌‌وجود آمده در سطح ملّی، منطقه‌ای و جهانی توسط قدرت‌های جهانی علیه آنها، به نتایج و دستاوردهای آشکاری رسیده­اند.

 

منابع

1.       آرنت، هانا. (1361).  انقلاب. (ع، فولادوند. مترجم). تهران: خوارزمی.

2.       اسپوزیتو، جان، ال. (1378). «انقلاب ایران؛ چشم‌انداز ده‌ساله.» (ن، قیصری. مترجم). نامه پژوهش. ش 13 و 12، 74-51.

3.       اسپوزیتو، جان، ال. (1392). جنبش‌های اسلامی معاصر؛ اسلام و دموکراسی. (ش، احمدوند. مترجم). تهران: نی.

4.       اسپوزیتو، جان، ال. (1393). انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن. (م، مدیر شانهچی. مترجم). تهران: انتشارات باز. (مرکز بازشناسی اسلام و ایران).

5.       استمپل، جان. (1370). درون انقلاب ایران. (م، شجاعی. مترجم). تهران: موسسۀ خدمات فرهنگی رسا.

6.       اخوان کاظمی، مسعود.(1390). «ضدانقلابی‌گری در نظام بین‌الملل؛ مبانی تئوریک.» فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی. ش 25، 266-239.

7.       اخوان کاظمی، مسعود.)1395( . «بازشناسی انقلاب‌های بزرگ با تأکید برشاخصه‌ها و ابعاد بین‌المللی آنها.» مجله مطالعات اجتماعی ایران. دورۀ 10، ش 1، 35-5.

8.       اخوان کاظمی، مسعود.؛ رستمی، سجاد.(1396). ایدههای نجاتبخش بشریت در انقلاب‌های بزرگ. تهران: یاردانش.

9.       اطهری، سیدحسن ؛ زمانی، سمیه.(1392). «تحلیل انتقادی گفتمان صدور انقلاب.» فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی. سال 10، ش 34، 200-181.

10.       اکلشال، رابرت و همکاران.(1385). مقدمه‌ای بر ایدئولوژی‌های سیاسی. (م، قائد. مترجم). تهران: نشر مرکز.

11.       امرایی، حمزه. (1383). انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

12.       بارانی، محمّدرضا ؛ دهقانی، محمد.(1391). «نقش الگوی شیعی در پیروزی انقلاب ایران از دیدگاه خاورشناسان.» فصلنامۀ سخن تاریخ. سال 6، ش 17، 38-21.

13.       برزگر، ابراهیم. (1394). نظریههای بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.

14.       بشیریه، حسین. (1390). انقلاب و بسیج سیاسی. تهران: دانشگاه تهران.

15.       پناهی، محمّدحسین. (1388). «تئوری انقلاب و انقلاب در تئوری؛ تأثیر فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر تئوری‌های انقلاب.» مجلۀ سوره اندیشه. ش 42، صص 51-48.

16.       پین، تامس. (1375). حقوق بشر؛ برگ پر ماجرایی از انقلاب کبیر فرانسه. (ا، مبشری. مترجم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

17.       تاجیک، محمّدرضا ؛ دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال. (1382). «الگوهای صدور انقلاب در گفتمان‌های سیاست خارجی ایران.». مجله راهبرد. ش 27، 80-61.

18.       جمال‌زاده، ناصر. (1391). «قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران و نظریۀ صدور فرهنگی انقلاب.» فصلنامۀ پژوهشنامۀ انقلاب اسلام. سال اول. ش 4، 86-61.

19.       خلیلی، محسن. (1390). «مقایسۀ مفهوم صدور انقلاب در انقلاب‌های فرانسه و روسیه.» فصلنامۀ جستارهای سیاسی. سال دوم. شماره1، 72-47.

20.       خرمشاد، محمّدباقر و همکاران. (1393).  بازتاب‌های انقلاب اسلامی ایران. تهران: سمت.

21.       دوتوکویل، آلکسی. (1365). انقلاب فرانسه و رژیم پیش از آن. (م، ثلاثی. مترجم). تهران: نقره.

22.       روده، جرج. (1380). انقلاب کبیر فرانسه و پیامدهای آن. (م، امین مؤید. مترجم). تهران: اشاره.

23.       روسو، ژان ژاک. (1348). قرارداد اجتماعی یا اصول حقوق سیاسی. (م، کیا. مترجم). تهران: انتشارات دریا.

24.       سعیدی، روحالامین. (1394). «چشماندار رهایی بشر در نظریۀ اسلامی و نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل: رویکرد تطبیقی.» فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی. ش 40، 48-27.

25.       سوبول، آلفرد. (1375). انقلاب فرانسه. (ع، مخبر ؛ ن،کسائیان.، مترجم). تهران: انتشارات شباهنگ.

26.       سیار، غلامعلی. (1387). «انقلاب فرانسه در زیر ذره‌بین.» اطلاعات سیاسی – اقتصادی. ش 250 و 249، 127-106.

27.       شجاعی زند، علیرضا. (1383). «نقش و عملکرد دین در وضعیت انقلابی؛ بررسی تطبیقی فرانسه و ایران.»، جامعه‌شناسی ایران. دورۀ 5، ش 2، 66-28.

28.       شیرودی، مرتضی. (1390). «انقلاب اسلامی؛ پروژۀ جهانی‌شدن و مسئلۀ مهدویت.» فصلنامۀ موعود. ش 17، 120-97.

29.       طلوعی، محمود. (1390).  فرهنگ جامع سیاسی. تهران: علم.

30.       عالم، عبدالرحمن. (1391).  بنیادهای علم سیاست. تهران: نی.

31.       علیزادۀ سوده، فرشته. (1389). ((انقلاب کبیر فرانسه؛ علل و نتایج.)) رشد آموزش تاریخ. ش 38، 54-51.

32.       فوکو، میشل.(1393). ایران؛ روح یک جهان بی‌روح. (ن، سرخوش ؛ ا، جهان‌دیده. مترجم). تهران: نی.

33.       فوکو، میشل.(1393). ایرانی‌ها چه رویایی در سر دارند؟. (ح، معصومی ‌همدانی. مترجم). تهران: هرمس.

34.       کاسیرر، ارنست. (1389). فلسفۀ روشنگری.(ی، موقن. مترجم). تهران: انتشارات نیلوفر.

35.       لوییس، برنارد. (1386). «انقلابی به سبک خودش.» (ف، فرهمندفر. مترجم). خردنامه همشهری. ش 23، 38-36.

36.       ماله، آلبر و ژول ایزاک. (1364). تاریخ قرن هجدهم، انقلاب کبیر فرانسه و امپراتوری ناپلئون. (ر، یاسمی. مترجم). تهران: امیرکبیر.

37.       محمّدی، منوچهر. (1387). بازتاب جهانی انقلاب اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.

38.       محمّدی، منوچهر. (1390). انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلاب‌های فرانسه و روسیه. تهران: معارف.

39.       محمّدی، منوچهر. (1392). دستاوردهای کلان انقلاب اسلامی. تهران: معارف.

40.       مطهری، شهید مرتضی. (1385). آیندۀ انقلاب اسلامی ایران. تهران: صدرا.

41.       ملکوتیان، مصطفی. (1381). «انقلاب از آغاز تا فرجام: مروری بر ویژگی‌های هفت‌گانۀ انقلاب.» حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران. ش 57، 264-247.

42.       ملکوتیان، مصطفی. (1382). «تأثیرات منطقه‌ای و جهانی انقلاب اسلامی ایران.» حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران. ش 61، 90-71.

43.       هابز باوم، اج. (1374). عصر انقلاب (اروپا 1848 – 1789). (ع، مهتدیان. مترجم). تهران: انتشارات ما.

44.       Chan, Stephen. (1991). "Small Revolutions and the Study of International: the Problematique of Affiliation." Political Science. Volume 43, Number.

45.       Erikson RS, Tedin KL.(2003). American Public Opinion. New York: Longman. 6th ed.

46.       Freeden, Michel, (2006). "Ideology and Political Theory." Journal of Political Ideologies. Volume 11, Number 1.

47.       Hamilton, Malcolm B. (1978). "the Elements of the Concept of Ideology." Political Studies. Volume35, Number1.

48.       Halliday,Fred. (1990). "Iranian Foreign Policy Since 1979: Internationalism and Nationalism in the Islamic Revolution.” in keddie, Nikki; Cole Joan R.I.shi’ism and Social Proteste, New Hawen, Yale University Press

49.       Hermassi, Elbak.(1974). Comparative Revolutionary Movements. Hall New Jersey.

50.       Heywood, Andrew. (2013). politics; political ideas and Ideologies. New York: Palcrave Macmillan, 4th ed.

51.       Kinder, DR. (1998). Opinion and action in the realm of politics. In The Handbook of Social Psychology. ed. DT Gilbert, ST Fiske, G Lindzey Boston, MA, McGraw-Hill.

---

[1] 1 استاد تمام گروه علوم سیاسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه. [e-mail] 

[2]  دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه. [e-mail] 

[3] 2. Hannah Arendt 

[4] 3. The Ideology of the Revolution

[5] 5. National Ideology

[6] 6. Transnational  Ideology

[7] 1. Great Revolutions

[8] 3. Secularism

[9] 1- Guerrilla Revolutions

[10] 1- French Revolution

[11] 2- The Russian Revolution

[12] 3. Ideology

[13] 4- Antoine Destutt de Tracy

[14] 1. Age of Enlightenment 

[15] 1. Encyclopedists

[16] 2. Montesquieu 

[17] 3. Voltaire 

[18] 4. Jean-Jacques Rousseau  

[19] 1. Napoleon Bonaparte 

[20] 2. Democracy

[21] 3. Sovereignty of the People

[22] 4. Liberalism

[23] 5. Individualism  

[24] 6. Socialism 

[25] 7. Congress of Vienna 

---