نقش گزارههای اخلاقی دین در بررسی دلالت آیات یا روایات فقهی
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی
1 - استادیار، گروه معارف اسلامی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران (نویسنده مسئول).
کلید واژه: اخلاق, گزاره های اخلاقی, تعارض, دلالت آیات. ,
چکیده مقاله :
آموزههای دین مبین اسلام، سرشار از علوم و معارفی است که بسان حلقههای یک زنجیر، مأموریت نجات و هدایت انسانها در دنیای مادی را دارند؛ و بر اساس آن علوم مختلف در بخشهای متفاوت تدوین شده است دو بخش از آن، متضمّن ارائهی «فقه» و «اخلاق» هستند پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی در صدد پاسخ به این سوال است که نقش گزارههای اخلاقی دین در بررسی دلالت آیه یا روایت فقهی چیست؟ و بعد از تحلیلهای انجام شده باید گفت اخلاق بسان یک ابزار تعالیبخش در کنار فقه قرار دارد و در تمامی مراحل تفقه و استظهار، بر مباحث و ادلهی فقهی تأثیر میگذارد؛که از جمله مهمترین این مراحل در هنگام بررسی دلالت ادلهی احکام فقهی است که چهار حالت متصور دارند؛ یا ادلهی گزارههای اخلاقی از ادلهی احکام فقهی قویتر باشد، گزارههای اخلاقی مانع انعقاد اطلاق ادلهی احکام فقهی شده ونیز باعث انصراف، تقیید و یا برداشت متفاوت از آن ادله میشوند.و یا گزارههای اخلاقی با احکام فقهی تکافؤ داشته باشند، و شاهد جمع عقلی یا نقلی وجود دارد که در این صورت باید موردی را بر أساس شاهد جمع ـ به جهت این که با حکم عقل یا نقل ضدیّت پیدا کرده است را ـ کنار گذاشت و به دیگر عمل نمود. و یا دو حکم فقهی با یکدیگر در تعارض هستند، گزارههای اخلاقی نقش مرحّج بر یکی از آن دو را إیفاء میکنند و در فرض چهارم گاهی مؤلفههای فقهی بر گزارههای اخلاقی تأثیر میگذارند و این تأثیر به چند صورت است؛ گاهی موجب تفاوت برداشت از ادلهی آموزههای اخلاقی میشوند؛
آموزههای دین مبین اسلام، سرشار از علوم و معارفی است که بسان حلقههای یک زنجیر، مأموریت نجات و هدایت انسانها در دنیای مادی را دارند؛ و بر اساس آن علوم مختلف در بخشهای متفاوت تدوین شده است دو بخش از آن، متضمّن ارائهی «فقه» و «اخلاق» هستند پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی در صدد پاسخ به این سوال است که نقش گزارههای اخلاقی دین در بررسی دلالت آیه یا روایت فقهی چیست؟ و بعد از تحلیلهای انجام شده باید گفت اخلاق بسان یک ابزار تعالیبخش در کنار فقه قرار دارد و در تمامی مراحل تفقه و استظهار، بر مباحث و ادلهی فقهی تأثیر میگذارد؛که از جمله مهمترین این مراحل در هنگام بررسی دلالت ادلهی احکام فقهی است که چهار حالت متصور دارند؛ یا ادلهی گزارههای اخلاقی از ادلهی احکام فقهی قویتر باشد، گزارههای اخلاقی مانع انعقاد اطلاق ادلهی احکام فقهی شده ونیز باعث انصراف، تقیید و یا برداشت متفاوت از آن ادله میشوند.و یا گزارههای اخلاقی با احکام فقهی تکافؤ داشته باشند، و شاهد جمع عقلی یا نقلی وجود دارد که در این صورت باید موردی را بر أساس شاهد جمع ـ به جهت این که با حکم عقل یا نقل ضدیّت پیدا کرده است را ـ کنار گذاشت و به دیگر عمل نمود. و یا دو حکم فقهی با یکدیگر در تعارض هستند، گزارههای اخلاقی نقش مرحّج بر یکی از آن دو را إیفاء میکنند و در فرض چهارم گاهی مؤلفههای فقهی بر گزارههای اخلاقی تأثیر میگذارند و این تأثیر به چند صورت است؛ گاهی موجب تفاوت برداشت از ادلهی آموزههای اخلاقی میشوند؛
منابع
* قرآن کریم
* أمیر المؤمنین، علی بن أبی طالب، نهج البلاغه، نسخة معجم، طبع و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة: السادسة،1422هـ. ق.
1) ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا، نشر جهان، تهران، 1378ش.
2) ابن شهید ثانی، حـسنبن زیـنالدین، معالم الأصـول، مؤسسه دارالفکر، قم، 1374ش.
3) آخوند خراسانی، محمّد کاظم، کفایة الاُصول، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة: الرابعة، التاریخ:1481 هـ . ق.
4) آشتیانی، میرزا محمد حسن، بحرالفوائد.موسسه التاریخ العربی ،بیروت ،1429ق
5) انصاری، شیخ مرتضی، فرائد الأصـول، مجمع الفکر الإسلامی، قم، چ اول، 1377ش.
6) بهبهانی، محمدباقر، مصابیح الظلام، مؤسسه علامه وحید بهبهانی، قم، 1424ق.
7) بوسلیکی،حسن،تعارض اخلاقی و دانش اصول فقه،پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی،قم،چاپ اول1391.
8) جوادی آملی، سرچشمهی اندیشه، مرکز نشر اسراء، قم، چ پنجم، 1386ش.
9) جوادیآملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن.مرکز نشر اسراء،قم،1378
10) خوئی، سید ابوالقاسم، مبانی العروة الوثقی، کتاب النکاح. ناشر: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی إیران ـ قم،1428
11) خوئی، سیدابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه. دار احیاء التراث، بیروت، 1403ق.
12) ریشهری، محمد، میزانالحکمة.انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،قم ،1362ش
13) سعادت پرور، علی، راز دل، نشر احیاء کتاب، تهران، 1386ش.
14) سلطانی، محمدعلی، اهداف دنیوی فقه.انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،قم ،1388
15) شهید ثانی، کشف الریبة فی احکام الغیبة. موسسه المعارف الاسلامیه،قم،چاپ اول،1380
16) شهید ثانی،زین الدین بن علی، مسالک الافهام.موسسه المعارف الاسلامیه،قم،چاپ اول،1380
17) شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الأئمة، آستان قدس رضوی، مشهد، 1414ق.
18) شیخ حرّ عاملی، محمّد حسن، وسائل الشیعة، الناشر: الأمیرة، بیروت ـ لبنان، الطبعة: الاولی، التاریخ:1431هـ . 2010م.
19) ضیائیفر، سعید، مقاله: گونههای تأثیر اخلاق در فقه، مجله تخصّصی کاوشی نو در فقه، شماره 64، تابستان 1389ش.
20) طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، نشر شریف رضی، قم، 1412ق.
21) طوسی (شیخ طوسی)، محمدبن الحسن، الاستبصار، درالکتب الاسلامیه، تهران، 1390ش.
22) عالمزاده نوری، محمد، استنباط حکم اخلاق از متون دینی.انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم . چ اول ،1396
23) عاملی (شهید اول)، محمدبن مکی، اللمعة الدمشقیة، داراحیاء التراث، بیروت، 1410ق.
24) عاملی، بهاءالدین محمد بن حسین، زبده الاصول. نشر مرصاد، چ اول ،1381
25) عاملی، شیخ حر محمدبن حسن،وسائل الشیعه، موسسه آل البیت (ع) قم ،1409 ق
26) قابل، احمد، مقاله اخلاق بر فقه ارجح است، روزنامه اعتماد ملی، شماره 1771.
27) قاضیزاده، کاظم، مقاله توسعه فقه به حریم اخلاق، نشریه قبسات، شماره 53.
28) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.
29) لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، دارالحدیث، قم، 1376ش.
30) محفوظی، عباس، اخلاق اسلامی. انتشارات مشهور ،قم ،چ دوم ،1390
31) مشکینی، میرزا علی، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، نشر الهادی، قم، چاپ ششم، 1416ق.
32) مظفر، محمدرضا، اصول الفقه.موسسه اسماعیلیان،قم،1405
33) مفید (شیخ مفید)، محمدبن محمد، المسائل السرویة، کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق.
34) مکارم شیرازی، ناصر، فقه الشرکة، درس 134.
35) مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، انتشارات مدرسه امام امیرالمؤمنین، قم، 1424ق.
36) موسوی خمینی (امام خمینی) سید روح الله، المکاسب المحرمه.تحقیق:مجتبی تهرانی،موسسه اسماعیلیان.قم. چاپ سوم.1368ش.
37) موسوی خمینی (امام خمینی)، سید روح الله ، صحیفهی امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378ش.
38) موسوی خمینی (امام خمینی)، سید روح الله، آداب الصلوة، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران، چاپ چهارم، 1366ش.
39) موسوی خمینی(امام خمینی)، سید روح الله، تهذیب الاصول. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378ش.
40) نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، 1404ق.
