رگه های عرفان در دیوان اظهری شیرازی

محورهای موضوعی :

رعنا نوحی ¹ , علی اصغر دادبه ² , عبدالرضا مدرس زاده ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/01/19 تاریخ پذیرش : 1402/03/25 تاریخ انتشار : 1403/11/29

کلید واژه: عرفان, فرهنگ ایرانی, اظهری شیرازی, دیوان اشعار.,

چکیده مقاله :

در بین گذشتگان، ادیان گوناگونی پدیدمی‌آمد. هریک از این ادیان دارای اعمال و ادعیه‌ای برای تقرّب به درگاه معبود خود بودند. هنگام انجام این اعمال، اصطلاحات خاصی متناسب با آن زبان و دین نیز به وجودمی‌آمد. این عامل سبب شد تا دانشی پدیدآید که در سال‌های آینده با نام «عرفان» از آن یادشود. این دانش در آثار قدمایی که مایل بدان بودند نیز راه یافت و اصطلاحات خاص آن را در کتاب‌هایی مجزّا شرح دادند و برخی نیز فقط به واردکردن آن واژه‌ها در بین سخنان خود بسنده کردند که با استخراج آن‌ها می‌توان دانست که شخص موردنظر چه تمایلاتی از دیدگاه دانش عرفان داشته است. یکی از این اشخاص که در این پژوهش بررسی خواهدشد اظهری شیرازی است. دراین پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نخست، واژه‌ای را که در دیوان اظهری شیرازی یافته‌ایم، با مراجعه به منابع عرفانی، شرح کرده و سپس سخن اظهری را در این باره نوشته و در ادامه به تحلیل سخن اوخواهیم پرداخت. با انجام این پژوهش تبیین خواهیم کرد که در دیوان اشعارِ یکی از شعرای دورۀ صفوی که در قرن یازدهم می‌زیسته است چه میزان واژه‌های عرفانی به کاررفته، این کاربرد تا چه اندازه پررنگ بوده و علاوه بر آن شاعر موردنظر به کدام نوع عرفان (صَحو یا سُکر) تمایل داشته است که این امر در نهایت برای شناخت هرچه بیشتر فرهنگ ایران در دوران صفوی سودمند خواهدبود.

چکیده انگلیسی:

Various religions emerged among the ancients. Each of these religions hadpractices and prayers to approach their god. While performing these actions,special terms corresponding to that language and religion were also created. Thisfactor caused the emergence of a knowledge that will be called "mystic" in the years to come. This knowledge found its way in the ancient works that theywanted to know, and their special terms were described in separate books, and some of them were content with just inserting those words in their words, and by extracting them, one can know what kind of tendencies the person in question has. He had a mystical view of knowledge. One of these people who will be investigated in this research is Azhari Shirazi. In this research, using the descriptive-analytical method, first, we explained the word that we found in Azhari Shirazi's Diwan by referring to mystical sources, and then we wrote Azhari's speech about it, and then we will analyze his speech. Using this research, we will explain how many mystical words are used in the diwan of one of the poets of the Safavid era who lived in the 11th century, and how bold this usage is, and in addition, the poet Which kind of mysticism (Sahv or Sukr) was the subject inclined towards, which will ultimately be beneficial for knowing more about the culture of Iran during the Safavid period.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
1-آملی، شمس الدّین محمّد بن محمود.(1381). نفائسالفنون فی عرائس العیون. تحقیق ابوالحسن شعرانی.تهران: اسلامیه.
2-ابراهیمی، معصومه. (1392). دیوشناسی ایرانی. تهران: فرهامه.
3-احسایی، محمّدبن علی‌بن ابراهیم. (1403ه.ق.).عوالی‌اللئالی. ج1. قم: سید‌الشّهداء.
4-الیاس، الیاسانطون.(1366). فرهنگ نوین(ترجمۀ قاموس العصری). مترجم سیّدمصطفی طباطبایی. چ 7. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
5-امامی، صابر. (1380). اساطیر در متون تفسیری فارسی. تهران: گنجینۀ فرهنگ.
6-انصاری، خواجه عبدالله. (1389). رسائل. تصحیح محمّد سرور مولایی. چاپ سوم. تهران: توس.
7-اوستا. (1375). ترجمۀ جلیل دوستخواه .ج1. چاپ سوم. تهران: مروارید.
8-بلیانی، تقیالدّین اوحدی. (1364). سرمۀ سلیمانی. تصحیح محمود مدبّری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
9-بندرریگی، محمّد. (1374). ترجمۀ منجدالطّلّاب. چاپ یازدهم. تهران: انتشارات اسلامی.
10-بهار، مهرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران. پارۀ نخست.تهران: توس.
11-تبریزی، محمّد حسین بن خلف.(1361). برهان قاطع. تصحیح محمّد معین. جج2 و 3. چاپ چهارم. تهران: امیر کبیر.
12-تهانوی، محمّدعلی‌بن علی. (1996م.). کشاف اصطلاحات‌الفنون والعلوم. ج1. محققین: عبّدالله خالدی و جورج زیناتی. تصحیح علی فرید دحروج. شرح رفیق عجم. بیروت. لبنان: مکتبه ناشرون.
13-جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1378). هفت اورنگ. ج1. تصحیح جابلقا دادعلیشاه و همکاران. تهران: مرکز مطالعات ایرانی. دفتر نشر میراث مکتوب. آینۀ میراث.
14-_________________.(1394). نفحات‌الأنس من حضرات‌القدس. ترجمۀ محمود عابدی. چ3. تهران: سخن.
15-الجرّ، الخلیل. (1973). لاروس. باریس: مکتبه لاروس.
16-جیلانی لاهیجی، محمّدبن یحیی. (1401). شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری. تصحیح محمّدرضا برزگرخالقی. چاپ چهاردهم. تهران: زوّار.
17-حافظ، شمس‌الدّین محمّد. (1381). دیوان اشعار. تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی. چاپ هفتم. تهران: جواهری.
18-حریری، قاسم بن علی بن محمّد بنعثمان. (1364). مقامات‌الحریری. تصحیح علی رواقی. چاپ چهارم. تهران: مؤسسۀ شهید رواقی.
19-حقایق، بابک. ریاحی پور، بابک. (1387). دایرهالمعارف بزرگ زرّین. ج2. چاپ پنجم.تهران: زرّین.
20-داعیالإسلام، محمّدعلی. (1363). فرهنگ نظام. ج3. چاپ دوم. تهران: دانش.
21-دهخدا، علی اکبر. (1373). لغتنامه. ج10. چاپ اوّل. تهران: دانشگاه تهران.
22-رامپوری، غیاثالدین محمّدبنجلالالدّین بنشرفالدّین. (1363). غیاثالّلغات. تصحیح منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.
23-رامین، علی و همکاران. (1393). دانشنامۀ دانشگستر. ج10و11. چاپ دوم. تهران: مؤسّسۀ دانشگستر.
24-رضی، محمّدبن حسین‌بن موسی. (1380). نهج‌البلاغه. ترجمۀ محمّد دشتی. چاپ چهارم. قم: حضور.
25-زیدری نسوی، شهابالدّینمحمّد خرندزی.(1370). نفثهالمصدور. تصحیح امیرحسین یزدگردی. چ2: تهران: ویراستار.
26-سجّادی، جعفر. (1362). فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
27-سلّمی، محمّدبن حسین. (1406ه.ق.). طبقات‌الصّوفیه. مصر. قاهره: مکتبه‌الخانجی.
28-سورآبادی، ابوبکر بن عتیق. (1380). تفسیر سورآبادی. تصحیح علی اکبر سعیدی سیرجانی.ج3. تهران: فرهنگ نشر نو.
29-شجاعی، حیدر. (1379). اشارات. تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.
30-صدری افشار، غلامحسین. (1383). فرهنگ فارسی اعلام. تهران: فرهنگ معاصر.
31-صفیپور، عبدالرّحیم بن عبدالکریم. (1297ه.ق.). منتهی الأرب فی لغه‌العرب. مجلّد 2(ج3).تهران: سنایی.
32-عاملی، محمدبن حسن‌بن علی. (1414ه.ق.). وسائل‌الشیعه. ج24. قم: آل‌البیت.
33-عطار نیشابوری، فریدالدین ابوحامدمحمد.(1390). منطق‌الطیر. تصحیح صادق گوهرین. چ27. تهران: علمی‌فرهنگی.
34-عطایی، امید. (1372). نبرد خدایان. تهران: عطایی.
35-عفیفی، رحیم. (1373). فرهنگنامۀ شعری. جج2و3. تهران: سروش.
36-فتال نیشابوری، ابوعلی محمّدبن حسن. (1375). روضه‌الواعظین و بصیره‌المتّعظین. ج2. قم: رضی.
37-فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامه(بر اساس نسخۀ مسکو). تهران: کتاب پارسه.
38-قریب،محمّد. (1360). واژهنامۀ نوین. چاپ سوم. تهران: مؤسّسۀ انتشارات بنیاد.
39-قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. (1361). رسالۀ قشیریّه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ سوم. تهران: علمی‌فرهنگی.
40-قلیزاده، خسرو. (1388). فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایۀ متون پهلوی. چاپ دوم. تهران: کتاب پارسه.
41-کاشانی، عزّالدینمحمودبنعلی. (1325). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. ترجمۀ جلال‌الدین همایی. چ12. تهران: سخن.
42-کرباسیان، ملیحه. (1384). فرهنگ الفبایی- موضوعی اساطیر ایران باستان. تهران: اختران.
43-کرتیس، وستا سرخوش. (1373). اسطورههای ایرانی. ترجمۀ عبّاس مخبر. تهران: مرکز.
44-کردینیشابوری، ادیب یعقوب. (2535).کتاب البلغه. تصحیح مجتبی مینوی و فیروز حریرچی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
45-کویاجی، ج.ک. (1362). آیینها و افسانههای ایران و چین باستان. ترجمۀ جلیل دوستخواه. چاپ دوم. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
46-گریمال، پی‌یر. (1391). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمۀ احمد بهمنش. چاپ پنجم. ج1. تهران: امیرکبیر.
47-مجلسی، محمّدباقر. (1363). بحار‌الأنوار. ج69. بیروت: دار إحیاءالتراث.
48-محجوب، محمّد جعفر. (1386). ادبیات عامیانۀ ایران. تصحیح حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.
49-مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل‌بن محمّد. (1365). شرح تعرّف. تصحیح محمّد روشن. ج3. تهران: اساطیر.
50-مصاحب، غلامحسین. (1345). دایره المعارف فارسی. ج 1تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
51-____________. (1381). دایره المعارف فارسی. ج 2(الف). تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
52-مصفّی، ابوالفضل. (1366). فرهنگ اصطلاحات نجومی. چاپ دوم. تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
53-معین، محمّد. (1362). فرهنگ فارسی. جج2و5. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
54-منشی، ابوالمعالی نصرالله. (1387). کلیلهودمنه. تصحیح مجتبی مینوی. چاپ دوم. تهران: بهزاد.
55-منوّر میهنی، محمّدبن ابی‌سعدبن‌ابی‌طاهر. (1400). اسرارالتوحید فی مقامات‌الشیخ ابیسعید. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. تهران: فردوس.
56-مولوی، جلال‌الدین محمّدبن محمّد. (1390). غزلیّات شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ پنجم. تهران: بهزاد.
57-مولوی، جلال‌الدّین محمّدبن محمّد. (1401). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد الین نیکلسون. چاپ نهم. تهران: هرمس.
58-میبدی، ابوالفضلرشیدالدین. (1371). تفسیر کشف‌الأسرار و عُدَّهُ‌الأبرار. به سعی علی‌اصغر حکمت. ج1. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
59-نفیسی، علی اکبر. (1320). فرنودسار یا فرهنگ نفیسی. ج3. تهران: شرکت سهامی چاپ رنگین.
60-_________ . (1324). فرنودسار یا فرهنگ نفیسی. ج4. تهران: شرکت سهامی چاپ رنگین.
61-نوحی، رعنا.(1399). «تصحیح دیوان اظهری شیرازی». اصغر دادبه. پایاننامۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی کاشان.
62-هینلز، جان راسل. (1385). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ باجلان فرّخی. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
63-یاحقّی، محمّدجعفر. (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چاپ دوم. تهران: سروش.