تحلیلی بر وضعیت مصرف انرژی در چارچوب آینده‌پژوهی مطالعه موردی: شهرستان تبریز
محورهای موضوعی : آینده پژوهیابوالفضل قنبری 1 , موسی واعظی 2 , زهرا امجدی 3
1 - دانشیار گروه پژوهش‌های جغرافیایی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
a_ghanbari@tabrizu.ac.ir
(مسئول مکاتبات)
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
3 - دانش آموخته‌ی کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
کلید واژه: مصرف انرژی, آینده‌پژوهی, پیش‌بینی, شهرستان تبریز,
چکیده مقاله :
زمینه: اهمیت روزافزون منابع انرژی در شکل‌گیری و رشد فرآیندهای اقتصادی و نیز ضرورت بهره‌برداری از این منابع بر پایه ملاحظات زیست‌محیطی و توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی موضوع شناسایی و آینده‌پژوهی عوامل تأثیرگذار بر مصرف انرژی را برجسته میکند. هدف: تحقیق حاضر به بررسی وضعیت میزان مصرف انرژی شهرستان تبریز در چارچوب آینده‌پژوهی پرداخته است. این پژوهش از نوع کاربردی و روش پژوهش آن، توصیفی- تحلیلی میباشد. روش‌ها: جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار بر میزان مصرف انرژی از روش دلفی و گروه متخصصان استفاده شده است. بعد از تجزیه و تحلیل عوامل، 40 عامل به عنوان عوامل تأثیرگذار شناسایی و انتخاب شدند و با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل عوامل شناسایی‌شده وارد نرمافزار MICMAC شده است. در نهایت از میان 40 عامل 16 عامل اصلی به عنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر انتخاب شده است. یافته‌ها: بر اساس داده های وارد شده پرسشنامه و تحلیل نرمافزار سناریو ویزارد 5 سناریوی قوی که از میان آنها دو سناریو شرایط مطلوب، یک سناریو شرایط بحرانی و دو سناریوی دیگر شرایط بینابین دارند. 13 سناریو با سازگاری بالا و 292 سناریوی ضعیف گزارش شده است. بررسی های اولیه ی سناریوهای 13گانه حاکی از سیطره ی نسبیت اعداد وضعیت های نامطلوب بر وضعیت های مطلوب است. غیر از چند سناریوی محدود که دارای ویژگی های مطلوب و رو به پیشرفت هستند بقیه ی سناریوها آینده ی مطلوبی ندارند. نتیجهگیری: نتیجه ی اصلی این تحقیق حاکی از آن است که وضعیت آینده ی مصرف انرژی در شهرستان تبریز بیشتر ادامه دهنده ی شرایط فعلی با روندی نامطلوب و نامساعد شدن شرایط خواهد بود.
Background: The increasing importance of energy resources in the formation and growth of economic processes, as well as the need to exploit these resources, based on environmental considerations and sustainable economic and social development, highlights the issue of identifying and Future Study of the factors affecting energy consumption. Objective: The present research studies the status of energy consumption in Tabriz city in the framework of Foresight. Methods: This research is applied and descriptive-analytic. The Delphi method and the group of experts have been used to identify the factors affecting energy consumption. After analyzing the factors, 40 factors were identified and selected as influential factors. Using MICMAC software, the interactive effects analysis method has been identified. Finally, out of 40 factors, 16 main factors were selected as effective key proponents. Findings: Based on the data included in the questionnaire and the Wizard scenario software analysis, there are five strong scenarios, of which two scenarios are desirable conditions, a scenario of critical conditions, and two other scenarios of intermediate conditions. 13 scenarios with high adaptability and 292 poor scenarios. Initial studies of 13 scenarios show that the relative relativity of undesirable numbers is favorable on desired conditions. Apart from a few limited scenarios that have the characteristics that are desirable and progressing, the rest of the scenarios do not have a good future. Conclusion: The main result of this research is that the future energy consumption situation in Tabriz will continue to be a continuation of the current situation with an unfavorable and unfavorable situation.
_||_
تحلیلی بر وضعیت مصرف انرژی در چارچوب
آینده‌پژوهی مطالعه موردی: شهرستان تبریز
چکیده
زمینه: اهمیت روزافزون منابع انرژی در شکل‌گیری و رشد فرآیندهای اقتصادی و نیز ضرورت بهره‌برداری از این منابع بر پایه ملاحظات زیست‌محیطی و توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی موضوع شناسایی و آینده‌پژوهی عوامل تأثیرگذار بر مصرف انرژی را برجسته میکند.
هدف: تحقیق حاضر به بررسی وضعیت میزان مصرف انرژی شهرستان تبریز در چارچوب آینده‌پژوهی پرداخته است. این پژوهش از نوع کاربردی و روش پژوهش آن، توصیفی- تحلیلی میباشد.
روش‌ها: جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار بر میزان مصرف انرژی از روش دلفی و گروه متخصصان استفاده شده است. بعد از تجزیه و تحلیل عوامل، 40 عامل به عنوان عوامل تأثیرگذار شناسایی و انتخاب شدند و با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل عوامل شناسایی‌شده وارد نرمافزار MICMAC شده است. در نهایت از میان 40 عامل 16 عامل اصلی به عنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر انتخاب شده است.
یافته‌ها: بر اساس دادههای وارد شده پرسشنامه و تحلیل نرمافزار سناریو ویزارد 5 سناریوی قوی که از میان آنها دو سناریو شرایط مطلوب، یک سناریو شرایط بحرانی و دو سناریوی دیگر شرایط بینابین دارند. 13 سناریو با سازگاری بالا و 292 سناریوی ضعیف گزارش شده است. بررسیهای اولیهی سناریوهای 13گانه حاکی از سیطرهی نسبیت اعداد وضعیتهای نامطلوب بر وضعیتهای مطلوب است. غیر از چند سناریوی محدود که دارای ویژگیهای مطلوب و رو به پیشرفت هستند بقیهی سناریوها آیندهی مطلوبی ندارند.
نتیجهگیری: نتیجهی اصلی این تحقیق حاکی از آن است که وضعیت آیندهی مصرف انرژی در شهرستان تبریز بیشتر ادامه دهندهی شرایط فعلی با روندی نامطلوب و نامساعد شدن شرایط خواهد بود.
واژگان کلیدی: مصرف انرژی، پیش‌بینی، آینده‌پژوهی، شهرستان تبریز.
1- مقدمه
انرژی یکی از عوامل اساسی تولید در میان تمامی بخش‌های اقتصادی است که دارای اثرات قابل‌توجهی در اقتصاد میباشد (عمادزاده و همکاران، 1382: 15). پژوهش‌های انجام گرفته در سطح دنیا نشان می‌دهد که روند شتابان توسعه اقتصادی و صنعتی در کشورهای جهان، تا حدود زیادی به سطح مصرف حامل‌های انرژی ارتباط می‌یابد و انرژی بیشترین سهم را در فعالیت‌ها و تجارت جهانی به خود اختصاص داده است. با شروع انقلاب صنعتی و شکل‌گیری صنایع، حامل‌های انرژی به عنوان یکی از عوامل مهم تولید شناخته شدند. بدین ترتیب با تداوم روند رشد و توسعه اقتصادی، مصرف انرژی پس از تکانه نفتی 1973، به صورت جدی مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفت (جلال‌آبادی و همکاران، 1384: 45). انرژی به عنوان یکی از نهاده‌های تولید نقش مهمی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها ایفا میکند. وجود منابع انرژی فراوان در ایران نیز باعث تمرکز بیشتر در استفاده از منابع طبیعی و فشار بیشتر جهت نیل به رشد اقتصادی شده است (یاوری و احمدزاده، 1389: 42). به طوری که در کنار سایر عوامل تولید، نقش تعیین کننده‌ای در حیات اقتصادی کشورها دارد (تقی‌زاده مهرجردی، 1394: 160). از آنجا که انجام هر فعالیت اقتصادی مستلزم مصرف انرژی است، لذا، از یک طرف انرژی به منزله عامل محرک توسعه اقتصادی، اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی انسان تلقی میشود و از سوی دیگر، موجب تولید آلاینده‌های زیست‌محیطی می‌گردد. افزایش تقاضای انرژی، محدودیت منابع انرژی فسیلی و افزایش قیمت آن و عدم امنیت و ثبات بازار انرژی در دهه اخیر هم‌سو با مسأله آلودگی و گرم شدن زمین است (Alam et al., 2007: 827). میزان مصرف انرژی در کشور بسیار سرسام‌آور بوده که این مسأله تاکنون جز اتلاف سرمایه، سودی به همراه نداشته است. با توجه به این نکته و همچنین آمار ارایه شده توسط مراجع ذی‌صلاح، چنانچه روند رشد کنونی مصرف انرژی ادامه یابد، در میان مدت، ایران به یک کشور وارد کننده حامل‌های انرژی تبدیل خواهد شد (مقصدی، 1395: 142) که این وضعیت در کلان‌‌شهرهای کشور از قبیل شهرستان تبریز با توجه به اینکه در آن همواره توسعه اقتصادی، اجتماعی، صنعتی و توسعه در تمام ابعاد اتفاق می‌افتد حادتر به نظر می‌رسد. از سوی دیگر امروزه تغییرات با نرخ سریع‌تری به وقوع می‌پیوندند. تغییرات فناوری و متعاقباً تغییر در دیگر جنبه‌های زندگی، افزایش روزافزون وابستگی متقابل کشورها و ملل، تمرکز‌زدایی جوامع و نهاد‌های موجود که به دلیل گسترش فناوری اطلاعات شتاب بیشتری یافته است، تمایل روزافزون به جهانی شدن به همراه حفظ ويژگي‌های ملی، قومی و فرهنگی و بسیاری عوامل دیگر، لزوم درک بهتر از ”تغییرات“ و ” آینده“ را برای دولت‌ها، کسب وکار‌ها، سازمان‌ها و مردم ایجاب میکند (جمالی جافی، 1388: 74). آينده اساساً قرين به عدم قطعيت است. با اين همه آثار و رگه‌هايي از اطلاعات و واقعيت‌ها كه ريشه در گذشته و حال دارند، می‌توانند رهنمون ما به آينده باشند. (پدرام، 1388: 9). با توجه به توضیحات ارایه شده در منطقه مورد مطالعه و نیز با توجه به تجمع امکانات و خدمات و متناسب با آن کشیده شدن جمعیت به شهر تبریز باعث رشد و توسعه گسترده کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شده است به گونه ای که بزرگ‌ترین قطب اقتصادی منطقه شمال‌غرب ایران و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته میشود که با تشدید این حالت در سال‌های گذشته و ادامه این روند جمعیت شهرستان بر اساس سرشماری 1395 به 1773033 رسیده است که از این تعداد تقریباً 92 درصد در نقاط شهری و 8 درصد در نقاط روستایی سکونت داشته‌اند و با توجه به اقلیم سرد و خشک منطقه مورد مطالعه و تجمع بیش از 50 درصد کارخانه‌ها و کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان در آن باعث افزایش مصرف انرژی در طول زمان و همگام با چنین رشد و توسعه شده است. همچنین عدم توجه به اصول شهرسازی و تراکم‌سازی اصولی در شهر و گسترش و توسعه شهر در پهنه‌ای وسیع که باعث بالا رفتن سطح ساخته شده شهر و به تناسب آن باعث افزایش مصرف انرژی شده است. از طرف دیگر توجه به مشکلات زیست محیطی فراوان در شهر تبریز و خطرات ناشی از آن که به مرور زمان در حال افزایش میباشد که ناشی از توسعه و رشد فراوان در تمامی جوانب توسعه و توسعه خارج از حد معقول و در حد توان شهر است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم باعث بزرگ‌ترین مشکل زیست‌محیطی شهر تبریز یعنی مسأله آلودگی هوا شده است که با توجه به روند فعلی نیازمند توجه ویژه به مسأله مصرف انرژی در منطقه مورد مطالعه میباشد. بنابراین باید مسئولان و نهاهای مرتبط تلاش کنند تا با پیش‌بینی هرچه دقیق‌تر مصرف انرژی در بخش‌های مختلف و برنامه‌ریزی صحیح در هدایت مصرف، پارامترهای عرضه و تقاضای انرژی در بخش‌های مختلف منطقه مورد مطالعه را به نحو مطلوب کنترل کنند.
در زمینه پیش‌بینی مصرف انرژی مطالعاتی در داخل و خارج از کشور انجام گرفته است که از مطالعات داخل کشور میتوان به مطالعات (بغزیان و نصرآبادی، 1385)، (صادقی و همکاران، 1391)، (گلستانی و همکاران، 1391)، (اکبری‌شهربندی و همکاران، 1394) و از مطالعات خارجی (Pousinho, 2012)، (Liu et al., 2016)، (Mat Daut et al, 2017)، (Ruiz et al., 2018) اشاره کرد که در اکثر تحقیقات انجام گرفته از مدل‌هایی از قبیل هوش مصنوعی، شبکه عصبی، مدل‌های اقتصاد‌سنجی، الگوریتم ژنتیک استفاده شده است و وجه تمایز این تحقیق در استفاده از چارچوب آینده‌پژوهی و سناریونویسی با استفاده از سناریوویزارد میباشد. از اینرو، تحقیق حاضر به دنبال این سؤال است که وضعیت مصرف انرژی در شهرستان تبریز در آینده در چه شرایطی خواهد بود؟
مصرف انرژی
مصرف، از متغیرهای اصلی و مرتبط با سطوح تولید و درآمد ملی در اقتصاد است. در حقیقت تابع مصرف، تصویری از مراحل توسعه دانش در علم اقتصاد ارایه می‌دهد. جایگاه و اهمیت متغیر مصرف را میتوان با مطالعه نظریات ارایه شده از سوی اقتصاددانانی همچون کینز1، فریدمن2، آندومودیگلیانی3، دوزنبری4 و ... که در حوزه‌های خرد و کلان اقتصاد به آن پرداخته‌اند درک کرد. تئوری‌هایی که توسط آنها برای توضیح مصرف ارایه شده است، از یک زیربنای اساسی از نظریات خرد اقتصادی درباره انتخاب مصرف‌کننده برخوردار بوده‌اند؛ بدین‌صورت که رفتار مشاهده شده مصرف‌کننده، نتیجه تلاش عقلایی وی برای حداکثر کردن مطلوبیت خود از طریق تخصیص جریان درآمدی دوره زندگی5 به یک الگوی بهینه مصرف در طول زندگی است. با ارایه مفهوم روانشناسی مصرف از جانب کینز (1936)، رابطه درآمد و مخارج مصرفی، به صورت یک رابطه کلیدی در تحلیلهای اقتصاد کلان درآمد، همچنین فریدمن (1957)، در نظریه مصرف و درآمد دایمی بیان می‌دارد که مصرف در یک سال معین، فقط به درآمدی که فرد در همان سال به دست میآورد، بستگی ندارد، بلکه به میزان درآمد دایمی یا درآمد انتظاری که فرد دارد نیز وابسته است. به همین دلیل وی درآمد افراد را به دو جز درآمد دایمی و درآمد موقتی یا زودگذر تقسیم میکند. درآمد موقتی گاهی منفی و گاهی مثبت است و در بلندمدت همدیگر را خنثی میکنند، لذا، نقش پس‌انداز موجب میشود که مصرف در سطح مصرف دایمی حفظ شود. به دنبال این نظریه، مودیگلیانی (1963)، درآمد دایمی را در چارچوب نظریه سیکل زندگی6 معرفی کرد (برانسون، 1381). بر اساس این نظریه، هدف مصرف‌کننده این است که مطلوبیت ناشی از مصرف در طول زندگی فرد با در نظر گرفتن محدودیت منابع مالی به حداکثر برسد. این نظریه نیز همانند نظریه درآمد دایمی فریدمن بر ثروت جامعه و نرخ بازدهی آن استوار است که بر اساس آن سطح مصرف تعیین میشود. با این وجود نوع استدلال در زمینه نظریه درآمد دایمی متفاوت است. تولید انرژی و نحوه مصرف آن از جمله مسایل چالش برانگیز در بین اقتصاددانان و سیاست‌گذاران در طول تاریخ زندگی بشر بوده است. پس از وقوع انقلاب صنعتی، انرژی و کاربرد آن در رفع نیازهای روزمره انسان‌ها و جایگزینی‌های صورت گرفته در ترکیب استفاده از این عامل، رو به افزایش نهاد. با افزایش تعداد صنایع کوچک و بزرگ و کارخانه‌های کوچک تولیدی- خدماتی و افزایش تولید انواع گوناگونی از کالاها و خدمات توسط آنها، که این خود منتج از افزایش جمعیت و نیاز جامعه به تولیدات بیشتر بود، نیاز به استفاده از حامل‌های مختلف انرژی در راستای پاسخ‌گویی به افزایش تقاضای شکل گرفته، احساس شد (دامن‌کشیده و همکاران، 1389: 69).
توسعه اقتصادی و مصرف انرژی
جهان امروز، جهانی است که در آن همواره توسعه اقتصادی، اجتماعی، صنعتی و توسعه در تمام ابعاد اتفاق می‌افتد و روند این توسعه در طول دهه‌های اخیر شتاب بسیاری گرفته است. انرژی، مهمترین کالای تجاری که بیشترین سهم را در تجارت جهانی دارد، برای فعالیت‌های بشر از اهمیت فراوان برخوردار است (Sajjad, 2010: 1945). با شروع انقلاب صنعتی و شکل گرفتن صنایع ماشینی، انرژی بیش‌ازپیش اهمیت خود را در صنایع و روند رشد اقتصادی کشورها به اثبات رساند.. انرژی به عنوان یکی از نهاده‌های تولید نقش مهمی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها ایفا میکند. وجود منابع انرژی فراوان در ایران نیز باعث تمرکز بیشتر در استفاده از منابع طبیعی و فشار بیشتر جهت نیل به رشد اقتصادی شده است. از اینرو، درک ارتباط بین مصرف انرژی و توسعه برای سیاست‌گذاران و دولت‌مردان حایز اهمیت است (فطرس و ترکمنی، 1393). رشد اقتصادی شرط لازم برای بهبود سطح زندگی افراد جامعه است، ولی شرط کافی برای آن نمی‌باشد. بنابراین اگر چه رشد اقتصادی عامل مهم در کاهش فقر و افزایش منابع لازم برای توسعه انسانی و حفاظت از محیط‌زیست است اما به لحاظ ضرورت، مصرف انرژی برای تولید بیشتر که همراه با افزایش آلاینده‌هایی است، قادر به توضیح در مورد افزایش توسعه اقتصادی و نهایتاً توسعه انسانی نمی‌باشد. زیرا افزایش مصرف انرژی ارایه‌دهنده خدمات برای بسیاری از نیازهای اساسی انسان، از قبیل مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و ارتباطات است و عدم دسترسی به انرژی به طور چشم‌گیری روی تضعیف سلامت، فرصت محدود برای آموزش و کاهش جمعیت بالقوه که منجر به افزایش فقر میشود. پس مصرف انرژی در بلندمدت با رفاه انسان گره‌خورده است، ولی چگونگی تأثیرگذاری آن بر رفاه انسان تا حدودی نامشخص است (یوسفی‌نژاد و همکاران، 1394: 2).
جمعیت و مصرف انرژی
اندازه جمعیت و رشد آن عواملی هستند که بیشترین توجه را در مباحث مربوط به رابطه میان ویژگیهای جمعیتی و محیط‌زیست دریافت کرده‌اند. ولی بیشتر بررسیهای انجام گرفته در این زمینه برای تبیین این موضوع، به منحنی‌های زیست‌محیطی کوزنتس اشاره دارند. بر اساس این نظریه؛ در مراحل اولیه رشد و توسعه، که سطوح درآمدی و رشد پایین است، با افزایش درآمد سرانه و در نتیجه افزایش مصرف انرژی، میزان تخریب محیط‌زیست نیز افزایش می‌یابد. این روند افزایشی رشد اقتصادی، همراه تخریب و آسیب محیط‌زیست ادامه می‌یابد، تا اینکه پس از مدتی به نقطه اوج خود می‌رسد. پس از آن اگر افزایش رشد اقتصادی ادامه پیدا کند، آثار سوء زیست‌محیطی به تدریج کاهش خواهد یافت .(Zhang, 2003: 162) از سوی دیگر در آموزه‌های اقتصادی، توسعه اقتصادی به صورت اجتناب‌ناپذیر به توسعه مصرف منابع و ذخایر انرژی وابسته است و همراه با توسعه اقتصادی، اثر شهرنشینی نیز به عنوان یکی از موضوعات مطرح در مباحث دموگرافیکی، روی مصرف انرژی و محیط‌زیست، قابل تأمل است (York et al., 2003)، استدلال میکنند که اثرات زیست‌محیطی ممکن است از رابطه کوزنتس نسبت به پدیده شهرنشینی و توسعه اقتصادی پیروی کند. زیرا شهرنشینی با خود جنبه‌های کلیدی نوسازی به همراه دارد و ممکن است به بهبود در کارآیی و مدیریت منجر شود. از سوی دیگر (Foster, 1992)، معتقد است که شهرنشینی یک عامل کلیدی است که به انهدام و تخریب طبیعت و جامعه منتهی میشود. در حقیقت کارهای تجربی، نتایج متفاوتی از تأثیر شهرنشینی روی محیط‌زیست نشان داده است. همچنین در این راستا، نقش شرایط دموگرافیکی به عنوان عامل کلیدی و بالقوه مصرف انرژی برجسته میشود. ساختار سنی جمعیت ممکن است ساختار اقتصاد را به روشهای مختلفی تحت تأثیر قرار دهد، که پیامدهایی نیز برای مصرف انرژی به همراه داشته باشد. دلایلی وجود دارد که نشان می‌دهد جمعیت‌های دارای افراد سالخورده نسبت به افراد جوان و کم‌سال، انرژی بیشتری مصرف میکنند. استفاده از پس‌اندازها برای تأمین نیازهای مصرفی و بهداشتی، تمایل به داشتن خودرو در این دوره سنی و... بیانگر این موضوع هستند. از سوی دیگر تغییرات در نرخ‌های باروری و الگوهای مهاجرت نیز نه تنها اندازه و رشد جمعیت را تحت تأثیر قرار میدهند، بلکه نسبت گروه‌های سنی مختلف را نیز متأثر میکنند .(Liu, 2009: 1854)
2- مواد و روش
با دقت در محتوای این پژوهش، میتوان دریافت که این پژوهش از نوع کاربردی بوده و در قالب تحقیقات توصیفی- تحلیلی قرار میگیرد. در بررسی وضعیت مصرف انرژی در چهارچوب آیندهنگاری در شهرستان تبریز ابتدا جهت تدوین وضعیتهای احتمالی از طریق روش دلفی از 20 نفر کارشناس متخصص نظرخواهی شده و در مرحله بعد به تحلیل کلی سیستم پرداخته شده است که طبق نتایج به دست آمده این عوامل در مرحلهی اول شناسایی شده و میزان و چگونگی تأثیرگذاری این عوامل بر یکدیگر و بر وضعیت مصرف انرژی با توجه به میزان ارتباطات مستقیم و غیرمستقیم در نرمافزار MICMAC بررسی شده و برای بدست آوردن سناریوها از نرمافزار ضروری و حیاتی سناریو ویزارد استفاده شده است. نرمافزار سناریو ویزارد با محاسبات پیچیده و بسیار سنگین، امکان استخراج سناریوهای با احتمال قوی، سناریوهای با احتمال ضعیف و سناریوهای با احتمال سازگاری و انطباق بالا را برای محقق فراهم میآورد.
3- یافته‌ها
3-1- شناسایی پیشرانهای کلیدی
در پژوهش حاضر، جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار بر میزان مصرف انرژی در تبریز از روش دلفی از طریق گروه متخصصان استفاده شده است . بعد از انتخاب متخصصان با توجه به روشهای مختلف پرسشگری فرآیند انجام پرسشگری و استخراج نظرات آنها در حوزه‌ی مورد نظر انجام گرفت و در مرحله بعد از متخصصان خواسته میشود تا در نظرات سایر اعضا نیز داوری کنند به گونه‌ای که پرسشنامه‌ها 2 بار برای تصحیح رفت و برگشت داشته است یعنی در دور اول برای اخذ نظرات به کارشناسان ارایه شده است و در دور دوم جواب‌های دور اول برای تصحیح نظرات ارسال شده است تا جواب دیگر کارشناسان که البته به صورت گمنام هستند را مشاهده کنند تا در صورت نیاز در نظر خود تغییراتی را اعمال کنند بدون اینکه مستقیماً تحت تأثیر سخنوری و نظر دیگران قرار بگیرند. در نهایت بعد از تجزیه و تحلیل عوامل، 40 عامل به عنوان عوامل تأثیرگذار بر میزان مصرف انرژی در تبریز شناسایی و انتخاب شدند. بر اساس روش دلفی که در بالا اشاره شد، 40 متغیر به عنوان عوامل مؤثر شناسایی و سپس با روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری با نرمافزار MICMAC جهت استخراج عوامل اصلی تأثیرگذار بر وضعیت آیندهی منطقهی مورد مطالعه مورد تحلیل قرار گرفتند. بر اساس تعداد متغیرها ابعاد ماتریس 40×40 بود. تعداد تکرارها 2 بار در نظر گرفته شد. از مجموع 1560 رابطهی قابل ارزیابی در این ماتریس 40 رابطهی عدد صفر، 328 رابطهی عدد یک، 769 رابطهی عدد دو و 463 رابطهی عدد سه بوده است. از طرف دیگر ماتریس بر اساس شاخصهای آماری با 2 بار چرخش دادهای از مطلوبیت و بهینهشدگی 100 درصد برخوردار بوده که حاکی از روایی بالای پرسشنامه و پاسخهای آن است. در ادامه جهت تحلیل کلی محیط سیستم و در نهایت جهت شناسایی پیشرانها، عوامل کلیدی مؤثر به بررسی پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرها و همچنین به بررسی رتبهبندی و جابجایی متغیرها پرداخته شد.
جدول 1- تحلیل اولیهی دادههای ماتریس اثرات متقابل
شاخص | مقدار |
ابعاد ماتریس | 40 |
ابعاد تکرارها | 2 |
تعداد صفرها | 40 |
تعداد یک | 328 |
تعداد دو | 769 |
تعداد سه | 463 |
جمع | 1560 |
درجهی پرشدگی | 5/97 |
مأخذ: یافتههای پژوهش
سپس مطابق با عوامل شناسایی شده در نرمافزار MICMAC پرسشنامه‌ای در اختیار متخصصان قرار میگیرد تا میزان ارتباط بین متغیرها را بین طیف 0-3 امتیازبندی نموده تا در نهایت توسط نرمافزار تجزیه و تحلیل و مهمترین عوامل شناسایی شوند.
جدول 2- میزان تأثیرات مستقیم متغیرها بر یکدیگر
تأثیرپذیری | تأثیرگذاری | متغیر | ردیف | تأثیرپذیری | تأثیرگذاری | متغیر | ردیف |
85 | 70 | تبليغات | 22 | 83 | 85 | GPD | 1 |
88 | 72 | برنامه‌هاي تشويقي تنبيهي | 23 | 79 | 85 | ارزش افزوده کشاورزي | 2 |
85 | 73 | ساختار صنعتي | 24 | 82 | 86 | ارزش افزوده صنعت | 3 |
89 | 81 | صنايع انرژي بر | 25 | 80 | 85 | ارزش افزوده خدمات | 4 |
87 | 84 | تعداد کارگاه صنعتي | 26 | 84 | 90 | درآمد سرانه واقعي | 5 |
84 | 76 | تعداد وسايل نقليه | 27 | 86 | 78 | بهره‌وري اقتصادي | 6 |
91 | 85 | قوانين حمل و نقل | 28 | 77 | 78 | نفوذ اينترنت | 7 |
81 | 75 | تکنولوژي نوين | 29 | 96 | 83 | سرمايه‌گذاري داخلي و خارجي | 8 |
79 | 77 | فرم شهري | 30 | 84 | 83 | نيروي کار | 9 |
78 | 73 | اقليم سرد و خشک | 31 | 81 | 71 | اختلاط کاربري | 10 |
66 | 80 | روزهاي يخبندان | 32 | 86 | 88 | دسترسي به حمل و نقل عمومي | 11 |
75 | 85 | تعداد روزهاي نياز به گرمايش | 33 | 85 | 81 | حاشيه‌نشيني | 12 |
75 | 85 | دماي متوسط سالانه | 34 | 89 | 87 | اندازه جمعيت | 13 |
74 | 66 | تغيير اقليم | 35 | 81 | 81 | جمعيت شهري | 14 |
71 | 90 | طراحي ساختمانها | 36 | 88 | 75 | جمعيت روستايي | 15 |
71 | 86 | زيرساخت و تجهيزات شهري | 37 | 85 | 80 | تراکم جمعيت | 16 |
70 | 93 | تنوع شيوه‌هاي حمل و نقل | 38 | 84 | 78 | مهاجرت | 17 |
71 | 88 | مديريت شهري | 39 | 80 | 81 | نسبت اشتغال | 18 |
66 | 89 | مکانيابي مراکز حمل و نقلي | 40 | 91 | 90 | جمعيت فعال | 19 |
3255 | 3255 | جمع | 41 | 80 | 78 | اعتقادات و آموزه‌هاي ديني | 20 |
|
|
|
| 88 | 84 | عوامل سياسي | 21 |
مأخذ: یافتههای پژوهش
3-2- انواع متغییرها
متغیرهای تأثیرگذار
متغیرهایی که درصد تأثیرگذاری آنها نسبت به تأثیرپذیری بسیار بالاتر هستند را شامل میشود و این متغیرها در شمالغربی پلان تأثیرگذاری- تأثیرپذیری قرار میگیرند.
متغیرهای دو وجهی
متغیرهای دو وجهی دارای تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری بالا هستند و هر عملی بر روی این متغیرها، بر روی سایر متغیرها نیز واکنش و تغییری را ایجاد خواهد کرد. موقعیت قرارگیری این متغیرها در پلان تأثیرگذاری– تأثیرپذیری در ناحیهی شمال‌شرقی قرار دارند. متغیرهای دو وجهی ظرفیت بسیار بالایی جهت تبدیل شدن به متغیرهای کلیدی سیستم را دارا هستند.
متغیرهای تنظیمی
متغیرهای تنظیمی در اطراف مرکز ثقل نمودار یا پلان تأثیرگذاری- تأثیرپذیری قرار دارند و در برخی مواقع به عنوان اهرمی ثانویه (متغیرهای هدف ضعیف و متغیرهای ریسک ضعیف) عمل میکنند.
متغیرهای تأثیرپذیر
این متغیرها در قسمت جنوب شرقی پلان تأثیرگذاری- تأثیرپذیری قرار دارند و میتوان آنها را متغیرهای صفحه نیز نامید. این متغیرها از تأثیرپذیری بسیار بالا از سیستم و تأثیرگذاری بسیار پایین در سیستم برخوردار هستند.
متغیرهای مستقل
متغیرهای مستقل، شامل متغیرهایی که دارای تأثیرگذاری پایین و همچنین میزان تأثیرپذیری آنها هم پایین میباشد. این متغیرها در قسمت جنوبغربی پلان تأثیرگذاری- تأثیرپذیری قرار دارند.
شکل 1- پراکندگی متغیرها بر اساس تأثیرات مستقیم متغیرها
مأخذ: یافتههای تحقیق
شکل 2- روابط مستقیم بین متغیرها (بسیار قوی تا بسیار ضعیف)
مأخذ: یافتههای تحقیق
3-3- ارتیاط غیر مستقیم بین متغیرها
در این روش هر کدام از روابط متغیرها توسط نرمافزار MICMAC به توان 5 ،4 ،3 ،2 و ... رسانده و بر این اساس اثرات غیرمستقیم متغیرها سنجیده شده است. در تحلیل صفحهی پراکندگی تأثیرات غیرمستقیم متغیرهای مؤثر بر وضعیت مصرف انرژی شهرستان تبریز همانند صفحهی پراکندگی تأثیرات مستقیم متغیرها میتوان این دسته از متغیرها را در سیستم شناسایی کرد:
1- متغیرهای تأثیرگذار؛
2- متغیرهای دو وجهی (متغیرهای ریسک و متغیرهای هدف)؛
3- متغیرهای تنظیمی؛
4- متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجهی مستقیم؛
5- متغیرهای مستقل؛
آنچه که از مقایسهی نتایج تحلیل اثرات مستقیم و غیرمستقیم بدست آمده این است که این پنج دسته از متغیرها را در سیستم با کمترین تغییرات و جابجایی در ارزیابی تأثیرات غیرمستقیم متغیرها تکرار شدهاند که در جدول 3 به آنها اشاره شده است.
جدول 3- میزان تأثیرات غیرمستقیم متغیرها بر همدیگر
تأثیرپذیری | تأثیرگذاری | متغیر | ردیف | تأثیرپذیری | تأثیرگذاری | متغیر | ردیف |
562784 | 467368 | تبليغات | 22 | 551215 | 563914 | GPD | 1 |
578672 | 476529 | برنامه‌هاي تشويقي تنبيهي | 23 | 522616 | 559036 | ارزش‌افزوده کشاورزي | 2 |
562756 | 484440 | ساختار صنعتي | 24 | 543006 | 571348 | ارزش‌افزوده صنعت | 3 |
585913 | 533994 | صنايع انرژي‌بر | 25 | 526911 | 562853 | ارزش افزوده خدمات | 4 |
578433 | 556139 | تعداد کارگاه صنعتي | 26 | 555487 | 591115 | درآمد سرانه واقعي | 5 |
555878 | 505562 | تعداد وسايل نقليه | 27 | 568788 | 517490 | بهره‌وري اقتصادي | 6 |
597338 | 559684 | قوانين حمل و نقل | 28 | 511526 | 513769 | نفوذ اينترنت | 7 |
535753 | 501567 | تکنولوژي نوين | 29 | 631182 | 547191 | سرمايه‌گذاري داخلي و خارجي | 8 |
518048 | 508254 | فرم شهري | 30 | 558620 | 548538 | نيروي کار | 9 |
513367 | 481895 | اقليم سرد و خشک | 31 | 528957 | 468045 | اختلاط کاربري | 10 |
435097 | 527093 | روزهاي يخبندان | 32 | 571284 | 580871 | دسترسي به حمل و نقل عمومي | 11 |
496353 | 564856 | تعداد روزهاي نياز به گرمايش | 33 | 568047 | 535482 | حاشيه نشيني | 12 |
498402 | 558225 | دماي متوسط سالانه | 34 | 587235 | 573399 | اندازه جمعيت | 13 |
492649 | 434537 | تغيير اقليم | 35 | 535910 | 534495 | جمعيت شهري | 14 |
469566 | 592139 | طراحي ساختمانها | 36 | 581848 | 497333 | جمعيت روستايي | 15 |
468755 | 570579 | زيرساخت و تجهيزات شهري | 37 | 561418 | 528543 | تراکم جمعيت | 16 |
460811 | 614409 | تنوع شيوه‌هاي حمل و نقل | 38 | 552471 | 513491 | مهاجرت | 17 |
469140 | 583051 | مديريت شهري | 39 | 531117 | 535198 | نسبت اشتغال | 18 |
437509 | 587759 | مکانيابي مراکز حمل و نقلي | 40 | 600406 | 597329 | جمعيت فعال | 19 |
3255 | 3255 |
|
| 529057 | 513400 | اعتقادات و آموزه هاي ديني | 20 |
|
|
|
| 578726 | 552131 | عوامل سياسي | 21 |
ماخذ: یافته‌ی پژوهش
شکل 3- پراکندگی متغیرها بر اساس تأثیرات غیرمستقیم
مأخذ: یافتههای تحقیق
شکل 4- روابط غیرمستقیم بین متغیرها (بسیار قوی تا بسیار ضعیف)
مأخذ: یافتههای تحقیق
شکل 5- میزان جابجایی متغیرها در تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم
مأخذ: یافتههای تحقیق
3-4- جمعبندی و انتخاب نهایی عوامل مؤثر
ابتدا به بررسی وضعیت عوامل مؤثر بر مصرف انرژی شهرستان تبریز و در چهارچوب آیندهنگاری به تحلیل کلی سیستم پرداخته شد که طبق نتایج بدست آمده این عوامل در مرحلهی اول شناسایی شده و میزان و چگونگی تأثیرگذاری این عوامل بر یکدیگر و بر وضعیت مصرف انرژی شهرستان با توجه به روش مستقیم و غیرمستقیم بررسی شده و در نهایت از میان 40 عامل بررسی شده 16 عامل اصلی به عنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر انتخاب شده است که همهی 16 عامل در هر دو روش مستقیم و غیر مستقیم تکرار شده است.
جدول 4- پیشرانهای کلیدی مؤثر بر میزان مصرف انرژی
| پیشرانهای کلیدی (مستقیم و غیرمستقیم) | |||
ردیف | متغیر | تأثیرگذاری مستقیم | متغیر | تأثیرگذاری غیرمستقیم |
1 | تنوع شیوه‌های حمل و نقل | 285 | تنوع شیوه‌های حمل و نقل | 285 |
2 | درآمد سرانه واقعی | 276 | جمعیت فعال | 277 |
3 | جمعیت فعال | 276 | طراحی ساختمانها | 275 |
4 | طراحی ساختمانها | 276 | درآمد سرانه واقعی | 274 |
5 | مکانیابی | 273 | مکانیابی | 273 |
6 | دسترسی به حمل و نقل عمومی | 270 | مدیریت شهری | 271 |
7 | مدیریت شهری | 270 | دسترسی به حمل و نقل عمومی | 270 |
8 | اندازه جمعیت | 267 | اندازه جمعیت | 266 |
9 | ارزش افزوده صنعت | 264 | ارزش افزوده صنعت | 265 |
10 | زیرساخت و تجهیزات شهری | 264 | زیرساخت و تجهیزات شهری | 265 |
11 | GPD | 261 | تعداد روزهاي نياز به گرمايش | 262 |
12 | ارزش افزوده کشاورزی | 261 | GPD | 262 |
13 | ارزش افزوده خدمات | 261 | ارزش افزوده خدمات | 261 |
14 | قوانین حمل و نقل | 261 | قوانین حمل و نقل | 260 |
15 | تعداد روزهاي نياز به گرمايش | 261 | ارزش افزوده کشاورزی | 259 |
16 | دمای متوسط سالانه | 261 | دمای متوسط سالانه | 259 |
مأخذ: یافتههای تحقیق
3-5- تدوین وضعیتهای احتمالی عوامل کلیدی
16 عامل به عنوان عوامل کلیدی مؤثر در وضعیت آیندهی مصرف انرژی شهرستان تبریز ایفاگر نقش عمده بوده و به عنوان بازیگران اصلی شناخته شدند. به همین دلیل تحلیل دقیق شرایط پیشرو و تعریف وضعیتهای احتمالی لازمهی اصلی تدوین سناریوها است. در این راستا جهت تدوین وضعیتهای احتمالی در این مرحله از طریق روش دلفی از کارشناسان متخصص نظرخواهی شده که در نهایت با جمعبندی آنها 56 وضعیت محتمل برای 16 عامل تعریف گردید. وضعیتهای محتمل برای هر عامل متفاوت از سایر عوامل بود و تنها ویژگی مشترک آنها وجود طیفی از وضعیتهای نامطلوب تا مطلوب است که بعضاً این طیف به 5، 4 و یا 3 وضعیت متناسب با شرایط کلیدی تفکیک شده است.
جدول 5- عوامل کلیدی و وضعیتهای احتمالی آن در آینده
نام اختصاری عامل | عوامل کلیدی | وضعیتهای احتمالی |
A
| تنوع شیوه‌های حمل و نقل | A1: توسعه زيرساخت‌هاي حمل و نقل A2: ادامه روند فعلی A3: عدم توجه به حمل و نقل |
B | درآمد سرانه واقعی | B1: رشد و افزایش بالا B2: رشد تدریجی B3: ادامهی وضعیت فعلی B4: رشد منفی |
C | جمعیت فعال | C1: افزایش جمعیت فعال C2: رشد تدریجی C3: ادامه وضعیت فعلی C4: روند منفی |
D | طراحی ساختمانها | D1: طراحی بهینه ساختمانها D2: ادامهی روند فعلی :D3 عدم توجه به طراحی ساختمانها |
E | مکانیابی مراکز حمل و نقل | E1: مکانیابی بهینه مراکز حمل و نقل E2: ادامه روند منفی E3: عدم توجه به مکانیابی یهینه مراکز حمل و نقل |
F | دسترسی به حمل و نقل عمومی | F1: توسعه تجهیزات دسترسی به حمل و نقل عمومی F2: ادامه وضعیت فعلی F3: عدم توجه به تجهیزات دسترسی به حمل و نقل عمومی |
G | مدیریت شهری | :G1 مدیریت توسعه‌گرا G2: مدیریت محافظه‌کارانه :G3 ادامه وضعیت فعلی :G4 بحران مدیریتی |
H | اندازه جمعیت
| H1: پایداری جمعیت H2: ادامه روند فعلی H3: رشد منفی |
I | ارزش افزوده صنعت | I1: رشد بالای ارزش افزوده صنعت I2: رشد تدریجی و مستمر I3: ادامهی وضعیت فعلی I4: روند کاهشی |
J | زیرساخت و تجهیزات شهری | J1: توسعه زیرساخت‌ها و تجهیزات شهری J2: توسعه تدریجی J3: عدم توجه به تجهیزات شهری |
K | GPD | K1: رشد بالا K2: رشد مستمر و تدریجی :K3 ادامهی روند فعلی K4: رشد منفی :K5عدم توجه GPD |
L | ارزش افزوده کشاورزی | L1: رشد بالای ارزش افزوده کشاورزی L2: روند تدریجی و مستمر L3: ادامه وضعیت فعلی L4: روند کاهشی |
M | ارزش افزوده خدمات | M1: رشد بالای ارزش افزوده خدمات :M2رشد تدریجی و مستمر M3:ادامه روند فعلی M4:روند کاهشی |
N | قوانین حمل و نقل | N1: توسعه قوانین حمل و نقل N2:ادامه روند فعلی N3: عدم توجه به حمل و نقل |
O | تعداد روزهای نیاز به گرمایش | O1: کاهش روزهای نیاز به گرمایش O2:ادامه روند فعلی O3:رشد منفی و افزایش تعداد روزهای نیاز به گرمایش |
P | افزایش دمای متوسط سالانه | P1: افزایش دمای متوسط سالانه P2:ادامه روند فعلی P3:کاهش دمای متوسط سالانه |
مأخذ: یافتههای تحقیق
جدول 6- طیف رنگی و درجهی مطلوبیت وضعیتهای عوامل کلیدی
طیف رنگی وضعیتها | درجهی مطلوبیت وضعیتهای احتمالی | وضعیتهای احتمالی عوامل کلیدی |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | A1: توسعه زيرساخت هاي حمل و نقل A2: ادامه روند فعلی A3: عدم توجه به حمل و نقل |
سبز نسبتاً سبز نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت روندی مطلوب روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | B1: رشد و افزایش بالا B2: رشد تدریجی B3: ادامهی وضعیت فعلی B4: رشد منفی |
سبز زرد نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | C1: افزایش جمعیت فعال C2: رشد تدریجی C3: ادامه وضعیت فعلی C4: روند منفی |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | D1: طراحی بهینه ساختمانها D2: ادامهی روند فعلی :D3 عدم توجه به طراحی ساختمانها |
سبز نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | E1: مکانیابی بهینه مراکز حمل و نقل E2: ادامه روند منفی E3: عدم توجه به مکانیابی یهینه مراکز حمل و نقل |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | F1: توسعه تجهیزات دسترسی به حمل و نقل عمومی F2: ادامه وضعیت فعلی F3: عدم توجه به تجهیزات دسترسی به حمل و نقل عمومی |
سبز نسبتا سبز نسبتا قرمز قرمز | مطلوبیت روندی مطلوب روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | :G1 مدیریت توسعه گرا G2: مدیریت محافظه‌کارانه :G3 ادامه وضعیت فعلی :G4 بحران مدیریتی |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | H1: پایداری جمعیت H2: ادامه روند فعلی H3: رشد منفی |
سبز نسبتاً سبز نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت روندی مطلوب روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | I1: رشد بالای ارزش افزوده صنعت I2: رشد تدریجی و مستمر I3: ادامهی وضعیت فعلی I4: روند کاهشی |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | J1: توسعه زیرساخت‌ها و تجهیزات شهری J2: توسعه تدریجی J3: عدم توجه به تجهیزات شهری |
سبز نسبتاً سبز زرد نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت روندی مطلوب حفظ وضع موجود و حالتی بینابین روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | K1: رشد بالا K2: رشد مستمر و تدریجی :K3 ادامهی روند فعلی K4: رشد منفی :K5 عدم توجه GPD |
سبز نسبتاً سبز نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت روندی مطلوب روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | L1: رشد بالای ارزش افزوده کشاورزی L2: روند تدریجی و مستمر L3: ادامه وضعیت فعلی L4: روند کاهشی |
سبز نسبتاً سبز نسبتاً قرمز قرمز | مطلوبیت روندی مطلوب روندی نامطلوب و در آستانه بحران بحرانی | M1: رشد بالای ارزش افزوده خدمات :M2 رشد تدریجی و مستمر M3: ادامه روند فعلی M4: روند کاهشی |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | N1: توسعه قوانین حمل و نقل N2: ادامه روند فعلی N3: عدم توجه به حمل و نقل |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | O1: کاهش روزهای نیاز به گرمایش O2: ادامه روند فعلی O3: رشد منفی و افزایش تعداد روزهای نیاز به گرمایش |
سبز زرد قرمز | مطلوبیت حفظ وضع موجود و حالتی بینابین بحرانی | P1: افزایش دمای متوسط سالانه P2: ادامه روند فعلی P3: کاهش دمای متوسط سالانه |
مأخذ: یافتههای تحقیق
جدول7- طیف رنگی وضعیتهای احتمالی عوامل کلیدی در نرمافزار Scenariowizard
حالت 5 | حالت 4 | حالت 3 | حالت 2 | حالت 1 | شاخص‌ها |
|
| عدم توجه | ادامه روند فعلی | توسعه زیرساخت‌ها | تنوع شیوه‌های حمل و نقل |
| روند منفی | ادامه وضعیت فعلی | رشد تدریجی | رشد و افزایش بالا | درآمد سرانه واقعی |
| روند منفی | ادامه وضعیت فعلی | رشد تدریجی | افزایش جمعیت | جمعیت فعال |
|
| عدم توجه به طراحی | ادامه وضعیت فعلی | طراحی بهینه | طراحی ساختمانها |
|
| عدم توجه به مکانیابی | ادامه روند فعلی | مکانیابی بهینه | مکانیابی مراکز حمل و نقل |
|
| عدم توجه به توسعه حمل و نقل | ادامه وضعیت فعلی | توسعه تجهیزات دسترسی | دسترسی به حمل و نقل عمومی |
| بحران مدیریتی | ادامه وضعیت فعلی | مدیریت محافظه کارانه | مدیرت توسعه‌گرا | مدیریت شهری |
|
| رشد منفی جمعیت | ادامه روند فعلی | پایداری جمعیت | اندازه جمعیت |
| روند کاهشی | ادامه روند فعلی | رشد تدریجی و مستمر | رشد بالا | ارزش افزوده صنعت |
|
| عدم توجه به زیرساخت | توسعه تدریجی | توسعه زیرساخت‌ها | زیرساخت‌های شهری |
عدم توجه | روند کاهشی و منفی | ادامه وضعیت فعلی | رشد تدریجی و مستمر | رشد بالا | GDP |
| روند کاهشی | ادامه روند فعلی | رشد تدریجی و مستمر | رشد بالا | ارزش‌افزوده کشاورزی |
| روند کاهشی | ادامه روند فعلی | رشد تدریجی و مستمر | رشد بالا | ارزش‌افزوده خدمات |
|
| عدم توجه به حمل و نقل | ادامه روند فعلی | توسعه قوانین | قوانین حمل و نقل |
|
| رشد منفی و افزایش روزها | ادامه روند فعلی | کاهش روزها | روزهای نیاز به گرمایش |
|
| کاهش دما | ادامه روند فعلی | افزایش دما | دمای متوسط سالانه |
مأخذ: یافتههای تحقیق.
3-6- تهیه و تحلیل سناریوهای احتمالی در آینده
با توجه به مباحث گذشته و بر اساس وضعیتهای احتمالی آیندهی پیشروی مجموعاً 56 وضعیت مختلف برای 16 عامل کلیدی طراحی گردید که این وضعیتها طیفی از شرایط مطلوب تا نامطلوب را شامل میشدند تعداد وضعیتهای هر عامل متناسب با میزان پیچیدگی شرایط استان بین 3 تا 5 حالت متغیر بوده است. با طراحی وضعیتها و تهیهی ماتریس 56×56 مجدداً مانند مرحلهی قبل در تعیین عوامل کلیدی پرسشنامهی مفصلی با راهنمای کار تهیه و در اختیار متخصصان قرار گرفت. همانطوری که در بخش روششناسی به تفصیل بیان شد متخصصان با طرح این سؤال که «اگر هر یک از وضعیتهای 56 گانه اتفاق بیفتد چه تأثیری بر وقوع و یا عدم وقوع سایر وضعیتها خواهد داشت؟» به تکمیل پرسشنامه بر اساس سه ویژگی توانمند ساز، بیتأثیر و محدودیت ساز اقدام کردند و با درج ارقامی بین 3 تا 3- میزان تأثیرگذاری هر کدام از وضعیتها را بر سیستم مشخص کردند. برای بدست آوردن سناریوها کمک ارزشمند نرمافزارسناریوویزارد ضروری است. بر اساس دادههای وارد شدهی پرسشنامه تحلیل و تعداد سناریوهای زیر گزارش داد:
- سناریوهای قوی: 5 سناریو؛
- سناریوهای با سازگاری بالا (سناریوهای باورکردنی): 13 سناریو؛
- سناریوهای ضعیف: 292.
تحلیل سناریوهای قوی
نتایج حاکی از آن است؛ 5 سناریو با امتیاز بالا در شرایط پیشروی متصور هستند که از میان آنها دو سناریو شرایط امیدوار کننده و مطلوب، یک سناریو شرایط بحرانی و دو سناریوی دیگر شرایط بینابین را نشان میدهند.
تحلیل سناریوهای با سازگاری بالا
تحلیل دادههای مربوط به وضعیتهای مختلف با نرمافزار پیشرفتهی سناریوویزارد، احتمال وقوع 13 سناریو را بیش از سایر سناریوها دانسته و احتمال وقوع سایر سناریوها را در حد بسیار ناچیز و ضعیف ارزیابی کرده است. این سناریوها از همکنشی بین وضعیتهای هر یک از عوامل در ارتباط با وضعیتهای هر یک از عوامل دیگر استخراج میشوند. بررسیهای اولیهی سناریوهای 13گانه حاکی از سیطرهی نسبیت عداد وضعیتهای نامطلوب بر وضعیتهای مطلوب است غیر از چند سناریوی محدود که دارای ویژگیهای مطلوب و رو به پیشرفت هستند بقیهی سناریوها آیندهی مطلوبی ندارند. جهت تحلیل وضعیتهای احتمال در شهرستان به تحلیل هر یک از سناریوهای محتمل استان پرداخته میشود.
جدول 8- درجهی مطلوبیت وضعیتهای هر یک از عوامل به تفکیک هر سناریو بر اساس طیف پنجگانهی مطلوبیت تا بحران
| تنوع شیوه های حمل و نقل | درآمد سرانه واقعی | جمعیت فعال | طراحی ساختمانها | مکانیابی مراکز حمل و نقل | دسترسی به حمل و نقل عمومی | مدیریت شهری | اندازه جمعیت | ارزش افزوده صنعت | زیرساخت و تجهیزات شهری | GPD | ارزش افزوده کشاورزی | ارزش افزوده خدمات | قوانین حمل و نقل | تعداد روزهای نیاز به گرمایش | دمای متوسط سالانه |
سناریوی اول | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت |
سناریوی دوم | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | مطلوبیت | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | مطلوبیت | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | مطلوبیت | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | روندی مطلوب | روندی مطلوب | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | مطلوبیت | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین |
سناریوی سوم | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین |
سناریوی چهارم | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | روندی مطلوب | مطلوبیت | روندی مطلوب | روندی مطلوب | مطلوبیت | مطلوبیت | روندی مطلوب | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت |
سناریوی پنجم | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | روندی مطلوب | مطلوبیت | مطلوبیت | روندی مطلوب | روندی مطلوب | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت |
سناریوی ششم | مطلوبیت | روندی مطلوب | روندی مطلوب | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | روندی مطلوب | مطلوبیت | روندی مطلوب | مطلوبیت | روندی مطلوب | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت | مطلوبیت |
سناریوی هفتم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
سناریوی هشتم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
سناریوی نهم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
سناریوی دهم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
سناریوی یازدهم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
سناریوی دوازدهم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | حفظ وضع موجود و حالتی بینابین | بحرانی | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
سناریوی سیزدهم | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | روندی نامطلوب و درآستانه بحران | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی | بحرانی |
مأخذ: یافتههای پژوهش
4- بحث و نتیجهگیری
این پژوهش به بررسی و شناسایی مهمترین پیشرانها یا عوامل مؤثر، میزان و چگونگی تأثیرگذاری و تبیین وضعیتهای محتمل و نهایتاً تدوین سناریوهای احتمالی و شناسایی سناریوهای مطلوب و مؤثر در وضعیت آیندهی مصرف انرژی در شهرستان تبریز پرداخته است. سپس با روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری با نرمافزار MICMAC جهت استخراج عوامل اصلی تأثیرگذار بر وضعیت آیندهی منطقهی مورد مطالعه مورد تحلیل قرار گرفتند. نهایتاً در نتیجهی تحلیلهای ماتریس و ارزیابی پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل کلیدی با روشهای مستقیم و غیرمستقیم تعداد 16 عامل کلیدی که بیشترین نقش را در وضعیت آینده مصرف انرژی شهرستان تبریز ایفا میکند، انتخاب شدند که با تعریف وضعیتهای احتمالی هر عامل در آینده تعداد 56 وضعیت ممکن طراحی گردید. نرمافزار سناریو ویزارد با محاسبات پیچیده و بسیار سنگین، امکان استخراج سناریوهای با احتمال قوی، سناریوهای با احتمال ضعیف و سناریوهای با احتمال سازگاری و انطباق بالا را برای محقق فراهم میآورد.
- سناریوهای قوی: 5 سناریو؛ که از میان آنها دو سناریو شرایط امیدوار کننده و مطلوب، یک سناریو شرایط بحرانی و دو سناریوی دیگر شرایط بینابین را نشان میدهند.
- سناریوهای با سازگار بالا (سناریوهای باور کردنی): 13 سناریو؛ بررسیهای اولیهی سناریوهای 13گانه حاکی از سیطرهی نسبیت عداد وضعیتهای نامطلوب بر وضعیتهای مطلوب است غیر از چند سناریوی محدود که دارای ویژگیهای مطلوب و رو به پیشرفت هستند بقیهی سناریوها آیندهی مطلوبی ندارند.
- سناریوهای ضعیف: 292
در مجموع 13 سناریوی باورکردنی را با توجه به درجهی مطلوبیت آنها به 3 گروه تقسیم شدند که هر یک از گروهها شامل چند سناریو با ویژگیهای تقریباً مشترک با تفاوت کم در یک یا چند وضعیت از میان 16 عامل کلیدی هستند این گروهها به شرح ذیل میباشند:
- سناریوهای بسیار مطلوب و با روندی مطلوب: سناریوی اول، چهارم ، پنجم و ششم؛
- سناریوهای ادامهی وضع موجود با حالتی بینابین؛ دوم و سوم؛
- سناریوی دارای روندی نامطلوب، در آستانهی بحران و بحرانی: سناریوی هفتم، هشتم، نهم، دهم، یازدهم، دوازدهم و سیزدهم.
در مجموع باید گفت نتیجهی اصلی این تحقیق حاکی از آن است که وضعیت آینده مصرف انرژی در شهرستان تبریز بیشتر ادامه دهندهی شرایط فعلی با روندی نامطلوب و نامساعد شدن شرایط خواهد بود و از اینرو نیازمند توجه ویژه مسئولان و نهاد‌های مدیریتی و مرتبط در جهت بهبود شرایط میباشد و پیشنهاد میشود وضعیت مصرف انرژی شهرستان تبریز با استفاده از مدل‌های و الگوهای دیگر بررسی شود تا کارآیی مدل‌ها مشخص گردد و مدل‌ها و روشهای مناسب در جهت پیش‌بینی وضعیت مصرف انرژی مشخص گردد. نتایج تحقیق حاضر با نتایج اکثر تحقیق‌های انجام گرفته در این زمینه هم‌سو میباشد به گونه‌ای که با توجه به شرایط موجود در اکثر مناطق دنیا نتایج تحقیق‌های (بغزیان و نصرآبادی، 1385)، (صادقی و همکاران، 1391)، (گلستانی و همکاران، 1391) با نتایج این تحقیق مبنی بر نامساعد شدن وضعیت مصرف انرژی در آینده هم‌سو میباشد با این تفاوت کعه در بررسی و پیش‌بینی آینده از روشهای متفاوت از قبیل روشهای کمی و مدل‌های رگرسیونی، اقتصاد‌سنجی، شبکه عصبی و الگوریتم‌های ترکیبی و فازی استفاده کرده‌اند.
منابع
1- اکبری شهربندی، زهرا، رمضانی، فرهاد و همایون موتمنی (1394)، «پیش‌بینی مصرف انرژی الکتریکی با استفاده از مدل رگرسیون، مطالعه موردی شرکت توزیع نیروی برق مازندران»، کنفرانس ملی فن‌آوری، انرژی و داده با رویکرد مهندسی برق و کامپیوتر، تهران.
1. برانسون، ویلیام (1381)، تئوری و سیاست‌های اقتصاد کلان، ترجمه: عباس شاکری، تهران، نشر نی.
2. بغزیان، البری و ابراهیم نصرآبادی (1385)، «پیش‌بینی مصرف فراورده‌های نفتی: مقایسه سیستم معادلات اقتصاد‌سنجی و شبکه عصبی»، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی، سال سوم، شماره 10، صص 47-67.
3. پدرام، عبدالرحیم (1388)، «آینده‌پژوهی: مفاهیم، روش‌ها، مقاله اول: آینده‌پژوهی حوزه‌ای نو برای کندوکاو»، تهران، چاپ اول، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
4. تقی‌زاده مهرجردی، روح‌الله، فتاحی اردکانی، احمد، طهاری، محمدحسین و حمید بابایی (1394)، «پیش‌بینی مصرف انرژی بخش کشاورزی ایران با استفاده از مدل ترکیبی الگوریتم ژنتیک و شبکه عصبی مصنوعی»، نشریه اقتصاد کشاورزی، دوره 7، شماره 3، صص 149-166.
5. جلال آبادی، اسدالله و شراره رخشان (1384)، «تحلیل حامل‌های مصرف انرژی در ایران با استفاده از مدل خود‌رگرسیون برداری ( 1346-80)» ، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، شماره 22، صص 132-115.
6. جمالی‌جافی، حسین (1388)، «آینده‌پژوهی: مفاهیم، روش‌ها، مقاله پنجم: آشنایی با آیندهنگاری»، تهران، چاپ اول، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
7. دامن کشیده، مرجان، نظری، محسن و الهام سادات رضایی (1389)، «بررسی عوامل مؤثر بر انتشار در ایران، مطالعه موردی نیروگاه‌ها»، فصلنامه علوم اقتصادی، سال سوم، شماره 12، صص63-79.
8. صادقی، حسین، افضلیان، علی‌اکبر، حقانی، محمود و حسین سهرابی‌وفا (1391)، «پیش‌بینی تقاضای بلندمدت انرژی الکتریکی با استفاده از الگوریتم ترکیبی عصبی- فازی و انبوه ذرات»، فصلنامه تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، شماره 10، صص 21 -56.
9. عمادزاده، مصطفی و همکاران، (1382)، «تحلیلی از روند انرژی در کشورهای OECD»، فصلنامه پژوهش‌نامه بازرگانی، شماره 28، صص 118-95.
10. فطرس، محمدحسین و اسماعیل ترکمنی (1393)، «مصرف انرژی، مصرف الکتریسیته و توسعه انسانی در ایران (رویکرد آزمون باند)»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی، دوره 3، شماره 10، صص 127-144.
11. گلستانی، شهرام، گرگینی، مصطفی و فاطمه حاج عباسی (1391)، «مقایسه توانایی مدل‌های VAR, ARIMA و شبکه‌های عصبی: تقاضای جهانی نفت اوپکم»، فصلنامه اقتصاد محیط‌زیست و انرژی، سال اول، شماره 4، صص 145-168.
12. مقصدی، محمدامین (1395)، «عملکرد ساختمان با مصرف انرژی صفر با رویکرد پایدار»، ششمین همایش پژوهش‌های نوین در علوم و فناوری.
13. میرفخرالدینی، سید حیدر، بابایی میبدی، حمید و علی مروتی شریف آبادی (1391)، «پیش‌بینی مصرف انرژی ایران با استفاده از مدل ترکیبی الگوریتم ژنتیک-شبکه عصبی مصنوعی و مقایسه آن با الگوهای سنتی»، فصلنامه پژوهش‌های مدیریت در ایران، دوره 17، شماره 2، صص 196-222.
14. یاوری، کاظم و خالد احمدزاده (1389)، «بررسی رابطه مصرف انرژی و ساختار جمعیت (مطالعه موردی: کشورهای آسیایی جنوب غربی)»، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی، شماره 25، صص 62-33.
15. یوسفی‌نژاد، مریم (1394)، «تحلیل مصرف انرژی، رفاه و توسعه اقتصادی در کشورهای منتخب در حال توسعه (1995-2011)»، همایش ملی انرژی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی‌شهر، صص 1-8.
16. Alam, S., Ambreen, F. & B. Muhammad )2007(, “Sustainable Development in Pakistan in the Context of Energy Consumption Demand and Environmental Degradation”, Journal of Asian Economics, 18: pp. 825-837.
17. Liu, Xiuli. Moreno, Blanca, Garcia, Ana Salome (2016), “A grey neural network and input-output combined forecasting model. Primary energy consumption forecasts in Spanish economic sectors”, Energy, Volume 115, Part 1, 15, pp. 1042-1054.
18. Mat Daut, M. A., Hassan, M. Y., Hayati, A. & A. R. Hasimah (2017), “Building electrical energy consumption forecasting analysis using conventional and artificial intelligence methods: A review”, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Volume 70, pp. 1108-1118.
19. Pousinho, H. M. I., Mendes, V.M.F., Catalão, J.P.S (2012), “Short-term electricity prices forecasting in a comp etitive market by a hybrid PSO–ANFIS approach”, International Journal of Electrical Power & Energy Systems, 39, pp. 29-35.
20. Ruiz, L.G.B. Rueda, R. M.P. Cuéllar, Pegalajar, M.C (2018), “Energy consumption forecasting based on Elman neural networks with evolutive optimization”, Expert Systems with Applications, Volume 92, pp. 380-389.
21. Sajjad, S. H (2010), “The preliminary study of urbanization, fossil fuels consumptions and CO2 emission in Karachi”, African Journal of Biotechnology, 9(13), pp. 1941-1948.
22. Yaobin, L (2009), “Exploring the relationship between urbanization and energy consumption in China using ARDL (autoregressive distributed lag) and FDM (factor decomposition model)”, Energy, 34, pp. 1846–1854.
23. York, R., Rosa, E.A., & Dietz, T (2003), STIRPAT, IPAT and Impact: analytical tools forum packing the driving forces of environmental impacts. Ecological Economics 46, PP. 351–365.
24. Zhang, G. P (2003), “Time series forecasting using a hybrid ARIMA and neural network model”, Neuro computing, 50, pp. 159-175.
یادداشت‌ها
1- Keynes
2- Friedman
3- Modigliani
4- Duesenberry
5- Lifetime
6- LCH= Life Cycle Hypothesis
An Analysis of the Energy Consumption Status in the
Framework of Future Study Case Study: Tabriz City
Abstract
Background: The increasing importance of energy resources in the formation and growth of economic processes, as well as the need to exploit these resources, based on environmental considerations and sustainable economic and social development, highlights the issue of identifying and Future Study of the factors affecting energy consumption.
Objective: The present research studies the status of energy consumption in Tabriz city in the framework of Foresight.
Methods: This research is applied and descriptive-analytic. The Delphi method and the group of experts have been used to identify the factors affecting energy consumption. After analyzing the factors, 40 factors were identified and selected as influential factors. Using MICMAC software, the interactive effects analysis method has been identified. Finally, out of 40 factors, 16 main factors were selected as effective key proponents.
Findings: Based on the data included in the questionnaire and the Wizard scenario software analysis, there are five strong scenarios, of which two scenarios are desirable conditions, a scenario of critical conditions, and two other scenarios of intermediate conditions. 13 scenarios with high adaptability and 292 poor scenarios. Initial studies of 13 scenarios show that the relative relativity of undesirable numbers is favorable on desired conditions. Apart from a few limited scenarios that have the characteristics that are desirable and progressing, the rest of the scenarios do not have a good future.
Conclusion: The main result of this research is that the future energy consumption situation in Tabriz will continue to be a continuation of the current situation with an unfavorable and unfavorable situation.
Keywords: Energy Consumption, Prediction, Future Studies, Tabriz County.
