تدوین سناریوهای پیشگیری و مبارزه با مواد مخدر

محورهای موضوعی : آینده پژوهی

عبداله هندیانی ¹ (استاد)

تاریخ دریافت : 1398/05/27 تاریخ پذیرش : 1399/04/24 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: آینده‌پژوهی, مواد مخدر, پلیس مبارزه با مواد مخدر, سناریو نگاری, دلفی,

چکیده مقاله :

سیاست‌گذاری در حوزۀ مبارزه با مواد مخدر نیازمند برآوردهای مناسب از روندهای مرتبط با مسئله مواد مخدر است. این موضوع لزوم توجه به تحقیقات آینده‌پژوهی را در این حوزه آشکار می‌سازد. در این راستا پژوهش حاضر به دنبال آینده‌پژوهی رویکردهای پلیس مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی بود. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات ترکیبی ار روش اسنادی و پیمایشی است. برای گرداوری داده ها از مطالعات کتابخانه ای و پرسشنامه و تکنیک دلفی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر کلیه مدیران، معاونین، کارشناسان ارشد و کارشناسان پلیس مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی می‌باشند، که در این حوزه تصمیم‌گیرنده یا مشغول به فعالیت بوده و نیز مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری در استان یادشده حدوداً تعداد 50 نفر می‌باشند. در پژوهش حاضر از نظرات 13 تن از خبرگان به صورت هدفمند بهره گرفته شده است. در پژوهش حاضر از میان روش‌های آینده‌پژوهی و بنا بر ماهیت پژوهش از دو روش دلفی و سناریو نگاری استفاده گردید. ابتدا با استفاده از روش دلفی ۷ عدم قطعیت که در آینده پلیس مبارزه با مواد مخدر با آن‌ها مواجه است شناسایی شدند. سپس دو عدم قطعیت کلیدی شناسایی شده و بر مبنای سناریو نگاری دو دویی سناریو ها بیان شده اند.

چکیده انگلیسی:

Drug policy-making requires proper estimates of drug-related trends. This reveals the necessity of paying attention to future research in this field. In this regard, the present study seeks to investigate the future of the approaches of the Police against Drugs in Khorasan Razavi province. This research is a mixed research of documentary and survey method. Library studies and questionnaires and Delphi techniques were used to collect the data. The statistical population of the present study is all managers, deputies, senior experts and experts of police in Khorasan Razavi province, who are either decision makers or activists in this field, as well as officials of the Presidential Counter Narcotics Headquarters in the said province. Are people. The purpose of this study was to obtain the opinions of 13 experts. In the present study, Delphi and scenario-based methods were used among the future research methods and according to the nature of the research. They were first identified using the Delphi-uncertainty approach that the drug police will face in the future. Then, two key uncertainties are identified and expressed on the basis of binary scenario scenarios.

متن کامل:



 

تدوین سناریوهای پیشگیری و مبارزه با مواد مخدر

 

چکيده

هدف: تغییرات وسیع در علل و عوامل مصرف مواد مخدر و گروه­های درگیر با این پدیده از یک‌سو و به‌تبع آن تحولات سیاست­گذاری در این حوزه در دهه­های گذشته چه در ایران و چه در نقاط مختلف دنیا بیانگر آن است که این حوزه در آینده نیز دستخوش تغییرات و تحولات فراوانی خواهد شد. به‌علاوه سیاست­گذاری در حوزۀ مبارزه با مواد مخدر نیازمند برآوردهای مناسب از روندهای مرتبط با مسئله مواد مخدر است.  این موضوع لزوم توجه به تحقیقات آینده‌پژوهی را در این حوزه آشکار می­سازد. در این راستا پژوهش حاضر به دنبال آینده‌پژوهی رویکردهای پلیس مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی بود.

روش تحقیق: پژوهش حاضر از نوع تحقیقات ترکیبی ار روش اسنادی و پیمایشی است. برای گرداوری داده ها از مطالعات کتابخانه ای و پرسشنامه و تکنیک دلفی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر کلیه مدیران، معاونین، کارشناسان ارشد و کارشناسان پلیس مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی می‌باشند، که در این حوزه تصمیم‌گیرنده یا مشغول به فعالیت بوده و نیز مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری در استان یادشده حدوداً تعداد 50 نفر می‌باشند. در پژوهش حاضر از نظرات 13 تن از خبرگان به صورت هدفمند بهره گرفته شده است. در پژوهش حاضر از میان روش‌های آینده‌پژوهی و بنا بر ماهیت پژوهش از دو روش دلفی و سناریو نگاری استفاده گردید. ابتدا با استفاده از روش دلفی ۷ عدم قطعیت که در آینده پلیس مبارزه با مواد مخدر با آن‌ها مواجه است شناسایی شدند. سپس دو عدم قطعیت کلیدی شناسایی شده و بر مبنای سنارویو نگاری دو دویی سناریو ها بیان شده اند.

 

یافته ها و نتایج: در این پژوهش ۷ عدم قطعیت (۱- افزایش یا کاهش جمعیت جوان در آینده، ۲- رشد تولید مواد مخدر صنعتی در داخل کشور، ۳- افزایش نابرابری و رشد شکاف اقتصادی یا برقراری عدالت اقتصادی، ۴- افزایش یا کاهش رشد شهرنشینی و رشد کلان‌شهرها، ۵- گسترش زندگی مجازی مردم جامعه در مقابل رشد ناچیز یا کنار گذاشتن فضای مجازی، ۶- پایین آمدن نرخ ازدواج و رواج زندگی‌های مجردی و ازدواج سفید و ۷- کاهش قوانین سخت‌گیرانه در مقابله با مواد مخدر) شناسایی شده است.  از میان این ۷ عدم قطعیت ۲ عامل یعنی عوامل دوم و سوم به‌عنوان عوامل کلیدی شناسایی و بر اساس ان ها سناریو ها طراحی شدند. چهار سناریو به‌عنوان سناریوهای پیش روی پلیس مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی مطرح هستند، سناریوی اول فاجعه مصرف نام گرفت. سناریوی دوم تنوع مصرف نامیده شد، سناریوی سوم مصارف خاص و نهایتاً سناریوی چهارم جامعه­ی آرمانی نامیده شدند.

 

واژگان کلیدی:آینده‌پژوهی، مواد مخدر، پلیس مبارزه با مواد مخدر، سناریو نگاری، دلفی

 مقدمه

پیش­بینی آنچه در آینده رخ می‌دهد، بدون تردید یکی از جذاب‌ترین موضوعاتی است که بشر از دیرباز در پی آن بوده است. وندل بل¹، آینده‌پژوه معروف، معتقد است آدمی و علاقه به آگاهی از فردا یا فرداهای خویش از ابتدا همزاد هم بوده‌اند (بل، 1997). آنچه تغییر کرده است روش‌های دستیابی به تصاویر آینده است که در زمان‌های گوناگون تابع پارادایم‌های آن زمان است (ناظمی، قدیری، 1385). ضرورت آگاهی از تغییرات احتمالی آینده در دنیای پرتلاطم کنونی تا حدی است که امروزه تکنیک‌های آینده‌نگاری به‌عنوان رشته­ای دانشگاهی در معتبرترین دانشگاه­های جهان آموزش داده می­شوند (مظفری، 1388). پویایی و عدم اطمینان محیطِ امروز، برنامه ریزان و مدیران را ملزم به تجهیز به ابزار پیش­بینی کرده است. پیش­­بینی سعی دارد تا با تکیه‌بر مشاهدات قبلی و بر پایه­ی وضعیت گذشته و حال، آینده را پیش‌گویی کند(ناظمی، قدیری، 1385). اما آنچه مسلم است آینده­ی قابل پیش­بینی، قطعی نیست (مظفری، 1388). همین عدم قطعیت در مباحث برنامه‌ریزی، تغییر از رویکرد پیش­بینی به رویکرد آینده‌نگاری را اجتناب‌ناپذیر ساخته است(پورمحمدی و همکاران، 1389). آینده‌نگاری تجلی اراده و اختیار آدمی در معماری آینده است که از الگوی هنجاری تبعیت می­کند به‌طوری‌که در آن، برنامه‌ریزی ابتدا به افق آینده­ی مطلوب می­رود و با حضور در آن و دیده‌بانی حال و گذشته، مسیرهایی مشخص برای معماری توسعه از آینده به حال را تعیین و تحقیق می­کند. هدف برنامه‌ریزی بر پایه سناریو کمک به رهبران و مدیران برای تغییر نگرش آن‌ها نسبت به «واقعیت‌های پنداری» و نزدیک کردن هرچه بیشتر دیدگاه آن‌ها به «واقعیت‌های موجود» یا «واقعیت‌های در حال ظهور» است (بلالی، 1391).

امروزه با توجه به تغییرات سریع محیطی و عدم اطمینان حاصل از آن، ضرورت برنامه­ریزی استراتژیک و آینده­پژوهی برای مقابله با تغییرات احتمالی آتی، بیش‌ازپیش آشکار می­گردد(هوور²، ۲۰۰۹) و این مقوله، بررسی فراوانی را می­طلبد تا کشور و بالأخص نیروهای نظامی و انتظامی کشور بتوانند با در نظر گرفتن شرایط محیطی از منابع انسانی، مالی و مدیریتی استفاده بهینه به عمل‌آورده و در جهت توسعه گام بردارند. شیوه طراحی سیاست­های روز بر اساس بینش و درک ما از تهدیدها و فرصت­های آینده، نیاز به مهارت و عزم فراوان دارد. آینده­نگاری به معنای فرآیندی سامان­مند و مشارکتی برای ساخت چشم­اندازهای میان­مدت و بلندمدت ازجمله این مهارت­ها است(کورنیش³، ۲۰۰۷). درواقع، آینده­پژوهی فرایندی است که از طریق ایجاد ارتباط، هماهنگی و هم­اندیشی­ها بین سازمان­ها و نهادهای جامعه، به سیاست­گذاران و سیاستمداران کمک می­کند تا برنامه­های مناسبی را طراحی نمایند(ناظمی، 1386). در کشورمان ایران، پس از نزدیک به شصت سال برنامه­ریزی­های بلندمدت توسعه، در اویل دهه 1380 با بهره‌گیری از مفاهیم و ابزارهای نوین سیاست­گذاری کلان، تلاش­هایی برای ترسیم آینده مطلوب کشور صورت پذیرفت که نتیجه آن تدوین و ابلاغ سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی است. دستیابی به آرمان­هایی که در سند چشم‌انداز 1404 آمده است، منوط به شناسایی نقاط اصلی عزیمت و تعیین مسیر راه برای تحقق آن اهداف است. در این میان پليس، به‌عنوان سازمان مسئول برقراركننده امنيت نقشي كليدي در فراهم ساختن بستري مناسب براي توسعه كشور دارد. چراکه توسعه علمي، فناورانه، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و زیست‌محیطی تنها در سايه امنيت امكان­پذير است. اين واقعيت بيانگر نقش برجسته پليس در تحقق آينده مطلوب كشور (سند چشم‌انداز بیست‌ساله) است. مسئوليت مبارزه با اخلال‌گران نظم و امنيت عمومي در همه جوامع بر عهده پليس و نيروي انتظامي است و پليس مظهر عدالت نمادين است. پليس از منظر جامعه، سازماني براي حراست و نگهباني از امنيت، برقراري نظم و دستگيري متخلفان است. از طرف ديگر سازمان پليس براي پاسخگويي و برخورداري از بيشترين كارايي نيازمند تحول و همراه شدن با تحولات و پيچيدگي‌هاي جامعه و اتخاذ برنامه‌ها و روش‌هاي جديد و مطابق با تحولات علمي روز است. در حال حاضر نيروي انتظامي با درك شرايط و ويژگي‌هاي جامعه نوين، اتخاذ سياست‌ها، برنامه‌ها و شيوه‌هاي جديد تأمين و مراقبت از امنيت را در دستور كار خود قرار داده‌است كه يكي از نمونه‌هاي آن مبارزه و برخورد قاطع با توزيع‌كنندگان، فروشندگان و مصرف‌كنندگان مواد مخدر است(ترابي و همكاران، 1387).

سوء‌مصرف مواد يكي از مشكلات اساسي جوامع امروزي در كشورهاي توسعه‌یافته و درحال‌توسعه مي‌باشد، مشكلي كه ميليون‌ها زندگي را ويران و سرمايه‌هاي كلان ملي را صرف هزينه مبارزه، درمان و صدمات ناشي از آن مي‌نمايد. سوء‌مصرف مواد علاوه بر اينكه به‌سلامتی جسمي افراد ضرر مي‌رساند، با تزريق مواد توسط معتادان، خطر انتقال بيماري ايدز را در جامعه بالا مي‌برد. سوء‌مصرف مواد باعث افزايش ميزان خودكشي، فحشا، ترك تحصيل، خشونت در خانواده، جرم و جنايت در جامعه مي‌شود. علاوه بر اين مشكلات، ابتكار و نوآوري در قاچاق و توليد مواد مخدر منجر به افزايش فعاليت‌هاي مجرمانه، خشونت و ترس عمومي در جامعه خواهد شد(لوو و همكاران⁴، 1996).

جمهوري اسلامي ايران در سال 2009 بيشترين مواد افيوني را، ترياك 89 درصد و هروئين 33 درصد، نسبت به ساير كشورهاي دنيا كشف كرد. هرچند كه ميزان كشفيات مواد در ايران از حدود 702 تن در سال 2009 به حدود 508 تن در سال 2010 کاهش‌یافته ولي در مقايسه با ساير كشورهاي دنيا، ايران داراي كشفيات بالاي مواد مي‌باشد (گزارش سالانه مصرف مواد سازمان ملل⁵، 2011). علاوه بر قاچاق ترياك و هروئين، ايران در خصوص روند روبه رشد قاچاق و توليد غير‌قانوني محرك‌هاي از نوع آمفتامين با مشكلات جديدي رو‌به‌رو است. كشفيات شيشه در ايران در چند سال اخير افزايش يافت. كشفيات شيشه در سال 2009، 2010 و 2011 به ترتيب 891، 1371 و 3917 كيلوگرم مي‌باشد (گزارش تحليل موقعيت ايران در مبارزه با مواد⁶، 2011). ايران يكي از جدي‌ترين مشكلات اعتياد را در دنيا دارد و آخرين ارزيابي سريع وضعيت، كه در سال 2010 توسط مسئولين كشوري انجام شد، تعداد مصرف‌كنندگان مواد -هم سوءمصرف و هم مصرف‌كننده تفنني- را در ايران 1/2ميليون نفر برآورد مي‌كند(همان: 15).

با توجه به اينكه مسائل مربوط به مواد مخدر باعث افزايش ميزان خودكشي، فحشا، ترك تحصيل، خشونت در خانواده، جرم و جنايت در جامعه مي‌شود. علاوه بر اين مشكلات، ابتكار و نوآوري در قاچاق و توليد مواد مخدر منجر به افزايش فعاليت‌هاي مجرمانه، خشونت و ترس عمومي در سطح جامعه خواهد شد و از طرفي ديگر نيروي انتظامي و پليس وظيفه حفظ نظم و امنيت را در جامعه بر عهده‌دارند. اين تحقیق به آینده‌نگاری رویکردهای پلیس مبارزه با مواد مخدر دریکی از استان‌های مرزی کشور که به طبع چالش­های بیشتری در زمینه مبارزه با این پدیده شوم دارد، خواهد پرداخت. و در این راستا ابتدا وضعيت مواد مخدر در استان موردمطالعه را ازلحاظ ميزان كشف، چگونگي و ميزان قاچاق و ترانزيت، بهاي مواد مخدر در سال‌هاي اخير و تعداد مصرف‌كنندگان مواد مخدر بررسي کرده و همچنين عملكرد نيروي انتظامي و پليس به‌عنوان يكي از اركان مهم مبارزه باعرضه مواد مخدر در ايران را مورد کاوش قرار می‌دهد و با شناخت روندهای موجود به آینده‌نگاری رویکردهای پلیس مبارزه به مواد مخدر خواهد پرداخت. در پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به سؤالات زیر هستیم. رویکردهای پیش روی پلیس مبارزه با مواد مخدر کدم‌اند؟ عدم قطعیت‌های کلیدی در رویکردهای پلیس مبارزه با مواد مخدرکدامند؟ پیشران‌های پلیس مبارز با مواد مخدرکدامند؟ سناریوهای پیش روی پلیس مبارزه با مواد مخدر کدم‌اند؟

مفاهیم و چارچوب نظری

آینده‌نگاری⁷ : آینده‌نگاری تلاشی است سیستماتیک برای بررسی آینده بلندمدت علم، تکنولوژی، اقتصاد، محیط و جامعه به‌منظور شناسایی تکنولوژی­های عام نوظهور و همچنین حوزه‌های زیربنایی تحقیقات استراتژیک که شاید بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهند داشت (علی­احمدی، قاضی­نوری، 1382). در تحقیق حاضر به‌منظور عملیاتی کردن مفهوم آینده‌نگاری، از روش سناریونویسی و دلفی استفاده‌شده است.

سناریو⁸: سناریوها روایت محیط‌های بدیلی در آینده هستند که تصمیم‌های امروز در تحقق آن‌ها نقش دارند. سناریوها نه از جنس پیش‌گویی‌اند و نه راهبرد، بلکه بیشتر به فرضیه‌هایی درباره آینده‌های متفاوت شباهت دارند که به‌صورت ویژه برای برجسته‌سازی مخاطرات و فرصت‌های موجود در آینده تدوین می‌شوند. رویکردهای متفاوتی در سناریو نگاری پیشنهادشده است که هر یک بر اساس موضوع اصلی سناریو نگاری، میزان دسترسی به داده‌ها، تعداد و میزان تخصص خبرگان انتخاب می‌شوند. سه رویکرد اصلی منطق شهودي⁹، تحليل آثار بر گذر¹⁰ و تحليل تأثير بر روند¹¹ در تدوین سناریو وجود دارد. سناریونویسی یا برنامه‌ریزی بر پایه سناریو، ابزاری است شامل چندین نگرش‌ متفاوت که بر اساس عدم قطعیت‌های کلیدی و روندها به خلق تصاویر بدیل و جایگزین از آینده می‌پردازد (کوک¹² و همکاران، 2014).

روندها : تغييرات منظم در داده‌ها يا پدیده‌ها در خلال زمان را روند می‌نامند.روندها از گذشته شروع می‌شوند و تا آينده ادامه می‌یابند.(شوارتز، 228:1390-227، عليزاده و همکاران، 36:1389-32).

نیروهای پیشران: نیروهایی هستند که بر پیامد رویدادها تأثیر دارند. به‌عبارت‌دیگر، پیشران‌ها عناصری هستند که باعث حرکت و تغییر در طرح اصلی سناریوها شده و سرانجامِ داستان‌ها را مشخص می‌کنند (شوارتز، 1390).

آینده‌پژوهی: آینده‌پژوهی معادل لغت لاتين studies  Futuresاست. از كلمه جمع Futures  به اين دليل استفاده‌شده است كه با بهره‌گیری از طيف وسيعي از متدلوژی‌ها و به‌جای تصور "فقط يك آينده"، به گمانه‌زنی‌های سيسماتيك و خردورزانه، در مورد " نه‌فقط يك آينده " بلكه " چندين تصور آينده" مبادرت می‌شود. بنا به تعریف دیگر، آینده‌پژوهی فرآیندی است که به پیش‌بینی چندین رویداد محتمل در آینده می‌پردازد، و به‌طور خلاصه شناخت آینده بامطالعه آینده‌های ممکن و مطلوب یک جامعه تعریف می‌گردد. برخی دیگر از دانشمندان از اصطلاح چشم‌انداز راهبردی بهره می‌گیرند. بر این اساس آینده علت وجودی حال و گذشته است راهی است برای همگان تا کنترل آینده خویش را به دست‌گیرند. به‌عبارت‌دیگر هدف تفکر بر پایه چشم‌انداز، روشن ساختن گزینش‌های حال و گذشته در پرتو آینده‌های ممکن است(زالی 1390). آینده‌نگاری به‌عنوان یک ابزار مهم در توسعه و مدیریت سیستم‌های نوآور آینده محور است که بر پایه‌ی زمینه گسترده‌ای از فعالیت‌های هماهنگ آینده محور در یک جامعه بنا می‌شود. این تعریف با نام استراتا¹³ شناخته‌شده است. (ناظمی و قدیری، 1385: 29).

 

مواد مخدر و سیاست­گذاری در این حوزه

مواد مخدر یکی از مشکلات اصلی در بسیاری از کشورهای جهان است. آسیب­های ناشی از سوءمصرف مواد مخدر را می­توان به سه دسته تقسیم کرد: آسیب­های فیزیکی، آسیب وابستگی و آسیب­های اجتماعی. اگر آسیب­های فیزیکی و وابستگی آسیب­هایی هستند که فرد دچار سوءمصرف مواد مخدر را درگیر می­كند، آسیب­های اجتماعی آن متوجه کل اجتماع است. آسیب­های اجتماعی این پدیده عبارت­اند از آسیب­های وارد به خانواده و زندگی اجتماعی و نیز هزینه­های وارد به سیستم بهداشتی-درمانی، مراقبت­های اجتماعی و پلیس. بعضی از محققان و سیاست­گذاران مواد مخدر را مادر بسیاری از جرائم یا دست­کم عامل بسیار تشدیدکننده جرائم می­دانند به‌نحوی‌که به‌طور مثال در آمریکای دهه 80 و 90 به دلیل گسترش مصرف مواد مخدر به‌ویژه «کراک» و درنتیجه گسترش انفجارگونه بزهکاری بسیاری از سیاست­گذاران علت بزهکاری را ناشی از مواد مخدر می­دانستند. و به همین دلیل به‌منظور مقابلۀ کلی با جرائم، حجم زیادی از منابع مالی صرف مبارزه با مواد مخدر شد. اگرچه بعضی تحقیقات بعدی نشان دادند که اولاً این ارتباط علت و معلولی میان مواد مخدر و سایر جرائم چندان اثبات‌شده نیست (گرچه همبستگی مثبت در بعضی از حوزه­های مشاهده می­شود و ثانیاً عواملي مثل افزایش تعداد مأموران پلیس مرتبط با آن جرائم، عوامل بسیار مؤثرتری در کنترل این جرائم هستند تا اختصاص بودجه بیشتر برای، مبارزه با مواد مخدر. اما بااین‌حال همچنان جرائم مرتبط با مواد مخدر و نیز تأثیرگذاری سوءمصرف مواد مخدر در ارتکاب جرائم دیگر عاملی است که لزوم توجه به این حوزه را برجسته می­کند. در دهه­های گذشته، نوع مواد مخدر غالب در جامعه، چگونگی تأمین این مواد توسط سوداگران مرگ، گروه­های متأثر از این مواد و از همه مهم‌تر سیاست­های دولت در مواجهه با این پدیده تحولات فراوانی در ایران و نیز سایر نقاط جهان داشته است(احسانی و انعامی، ۱۳۹۰).

شکل مواد مخدر از حالت مشتقات طبیعی به ترکیبات صنعتی و کم‌حجم با اثر تخریبی زیاد و نیز گروه اصلی مصرف‌کننده از افراد بزرگ‌سال به جوانان و حتی نوجوانان تغییر کرده است. زنجیرۀ تأمین این مواد نیز از حالت زنجیره­های کوچک محلی به زنجیره­های اصلی و بین­المللی درآمده است و گزارش­های غیررسمی از دخالت بعضی دولت­ها و سرویس­های اطلاعاتی این کشورها در این زنجیره­ها حکایت دارد و کشورهای متخاصم مرتب اتهام حمایت از تجارب مواد مخدر را به‌طرف مقابل وارد می­کنند. سیاست­های مواجهه با این پدیده نیز در سراسر جهان تحولات فراوانی داشته است. از  سیاست­های حمایتی و ترویجی در دورۀ پهلوی اول تا سیاست­های مجرم انگارانه در دهه­های بعدی و درنهایت حرکت به سمت نگاه دوگانه بیمار/  مجرم­انگاری که هم­اکنون هنوز موضوع داغ بسیاری از گفتگوها در میان سازمان­ها و مسئولان مربوطه در کشور است. اگرچه باید پذیرفت نگاه بیمار انگارانه از این قشر و پذیرش در نظر گرفتن سیاست­های درمانی در کنار سیاست­های تنبیهی، حتی در میان طرفداران سنتی دیدگاه مجرم انگارانه به مصرف‌کنندگان مواد مخدر به اصلی بدیهی تبدیل‌شده است. مقابله با مواد مخدر و آثار آن نیز به‌تناسب تغییرات در سیاست­گذاری­های این حوزه تکامل‌یافته است. اگر در دهه پیش اصلی­ترین و شاید تنها اقدام رسمی در مبارزه با این پدیده، برخورد انتظامی- قضائی بوده است، و بسیاری از اقدامات درمانی نیز محدود به قطع دسترسی به مواد مخدر بوده است، امروزه دیدگاه غالب، رویکرد فرهنگی و کل­نگر در مبارزه با این پدیده است. امروزه سوءمصرف مواد مخدر در افراد را معلول شرایطی می­دانند که تا زمان تغییر ننمودن آن این مشکل حل نخواهد شد. به‌عبارت‌دیگر سوءمصرف مواد مخدر در افراد را ناشی از ناتوانی آن‌ها در مواجهه با مسائل و مشکلات زندگی فرد می­دانند که تنها در سایۀ آموزش مهارت­های اجتماعی می­توان امیدوار بود که فرد به‌جای پناه آوردن به مواد مخدر، به‌منظور فراموش کردن مشکلات خود، به حل این مشکلات بپردازد. دیدگاه مرتبط با آموزش مهارت­های اجتماعی نیز کاملاً جوابگوی حل مشکلات مرتبط با سوءمصرف مواد مخدر نیست. گسترش مصرف مواد مخدر جدید و صنعتی به­ویژه در میان  بخشی از قشر جوان و زنان که بیشتر به دلیل حاکم شدن دیدگاه­های لذت­جویانه و کوتاه نگر است، اتخاذ دیدگاه­های جدیدتر در مبارزه با این پدیده شوم را طلب می­کند(احسانی و انعامی، ۱۳۹۰).

 در این پژوهش با توجه به اهمیت مبارزه با مواد مخدر و اثرات جبران ناپذیر آن در جامعه، ابتدا به بیان مقدمه و مساله‌ی پژوهش پرداخته، سپس مفاهیم و ادبیات نظری پژوهش بیان گردیده، در ادامه خلاصه‌ای از پیشینه پژوهش بیان شده است. پس از ان روش تحقیق بیان گردیده است در انها به اجرای پژهش و بیان نتایج و پیشنهادات پرداخته ایم.

پیشینه پژوهش

خلاصه‌ای از پیشینه پژوهش در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1 مطالعات انجام‌شده

نام محقق	سال تحقیق	خلاصه پژوهش
نامدار و همکاران	1398	اهداف کشور ایران در سال ۱۴۰۴ تمرکز بر سه هدف اصلی دارد: رشد پایدار، رشد جامع و تبدیل‌شدن به یک اقتصاددانشی. در ایران، نیروی کار توسط سه روند جمعیت شناختی اصلی در حال شکل‌گیری است: پیر شدن نسلی که با رشد سریع جمعیت در مدت کوتاهی به وجود آمده‌اند؛ زنانه شدن نیروی کار؛ و افزایش تنوع فرهنگی با ورود نیروی کار مهاجر. با توجه به این سه منظر در ادامه به تجمیع و اجماع نظرات خبرگان و حذف و اضافات در این زمینه پرداخته‌اند و درنهایت برای این یافته‌ها  ذهنیاتی که از این موارد می‌توان استخراج کرده‌اند سناریوسازی کرده‌اند. در پژوهش آن‌ها ازنظرات ۳۲ متخصص در راندهای دلفی استفاده‌شده است که در ابتدا ۶ نفر از اعضا انتخاب شدند و توسط نمونه‌گیری گلوله برفی نفرات بعدی معرفی‌شده‌اند و در فرایند پژوهش مشارکت کرده‌اند.رویکرد این مقاله عمدتاً توصیفی و اکتشافی است. درنهایت با توجه به یافته‌های پژوهش دو سناریو ساخته‌شده است که عبارت‌اند از: در سناریو اول، تعادل کار و زندگی، یک نکته ضروری در زندگی کارکنان است و یک ارتباط نزدیک بین کارکنان و کارفرمایان ایجاد می‌کند. در سناریوی دوم، تعادل کار و زندگی برای اکثریت کارکنانی که تلاش می‌کنند شغل خود را حفظ کنند مهم نیست و ازاین‌رو تنها در دسترس کارکنان ممتاز و دارای مزایا است.
اسماعیلی زری و نصر اصفهانی	1397	مطالعه و برنامه‌ریزی برای دستیابی به آینده اقتصادی بهتر جایگاه مهمی در تفکرات سیاست‌گذاران اقتصادی هر کشور ازجمله ایران دارد. اما دستیابی به آینده مطلوب و پایدار اقتصادی نیازمند پاسخ به این سؤالات است که گذشته اقتصاد ایران از طریق چه عوامل و سیاست‌هایی تحت تأثیر قرارگرفته است؟ و یا چه عواملی مسیر آینده اقتصاد ایران را تعیین می‌کنند؟ بر این اساس مطالعه روندهای گذشته اقتصاد ایران و شناسایی برخی از عوامل تأثیرگذار بر آینده اقتصادی ایران باهدف نگارش سناریوهای اقتصاد ایران و اثرات امنیتی این سناریوها در افق زمانی ۵ ساله موردتوجه قرار گرفت. به این منظور، از روش سناریو نگاری با رویکرد عدم قطعیت بحرانی استفاده شد. جهت تدوین سناریوهای آینده اقتصاد ایران، نیروهای پیشران دارای عدم قطعیت بحرانی با استفاده از پرسشنامه‌های تکمیل‌شده توسط خبرگان اقتصادی شناسایی شدند. بر این اساس، دو عدم قطعیت تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی و قیمت نفت به‌عنوان عدم قطعیت‌های بحرانی اقتصاد ایران انتخاب شدند تا از تلاقی حالت‌های حدی این دو عدم قطعیت چهار فضای سناریویی از آینده اقتصاد ایران ایجاد شود.  بر اساس نتایج حاصل از نگارش این سناریوها، اقتصاد ایران در سه سناریو و با شدت و ضعف با کاهش رشد اقتصاد در آینده روبرو خواهد شد و تنها در یک سناریو شرایط رشد و توسعه اقتصادی بدون وجود مانع جدی فراهم می‌شود. ازنقطه‌نظر امنیتی نیز در سه سناریو ذکرشده و به‌تبع تغییرات صورت گرفته در اقتصاد، ایران با مشکلات امنیتی با منبع منطقه‌ای، فرا منطقه‌ای و داخلی روبرو خواهد شد.
زالی و پور سهراب	1396	وی در پژوهشی به توسعه استان گیلان در افق ۱۴۰۴، با رویکرد سناریونویسی می‌پردازد. با توجه به ماهیت پژوهش حاضر و افقی که برای برنامه‌ریزی در نظر گرفته‌شده است، روش پژوهش مبتنی بر رویکرد آینده‌پژوهی است و از تکنیک‌هایی مانند روش دلفی، تحلیل اثرات متقاطع، نرم‌افزار سناریو ویزارد و مدل تحلیلی SWOT جهت تحلیل یافته‌ها بهره گرفته‌شده است. نتایج نشان می‌دهد که ۱۶ عامل کلیدی در توسعه منطقه‌ای استان گیلان نقش دارد که ۴۸ وضعیت محتمل در آینده برای آن‌ها در نظر گرفته شد و به‌صورت ماتریس اثرات متقاطع ۴۸×۴۸ طراحی گردید؛ سپس با اخذ نظرات کارشناسان و بر اساس تحلیل‌های نرم‌افزار سناریو ویزارد، ۱۷ سناریو باورکردنی و ۵ سناریو قوی استخراج گردید. بر اساس تحلیل‌های انجام‌شده بروی سناریوهای قوی، سه سناریو اول شرایط مطلوب و دو سناریو آخر شرایط بحرانی را برای آینده استان نشان می‌دهد. درواقع سناریوی سوم با ۵/۸۷ درصد مطلوبیت، در رتبه اول و سناریو پنجم با ۱۶ فرض بحرانی (۱۰۰ درصد) در رتبه آخر قرارگرفته است. درنهایت بر اساس نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهای ارائه‌شده برای هریک از سناریوهای قوی و با بهره‌گیری از نتایج مدل تحلیلی SWOT، به ارائه راهبردها و جهت‌گیری‌های کلان جهت تحقق سناریوهای مطلوب توسعه استان مبادرت ورزیده شد.
علی پور و قیطاسی	1396	مطالعه و شناخت گذشته، حال و آینده مبنا و اساس تصمیم‌گیری در سیاست بین‌الملل و اتخاذ استراتژی‌های مناسب است. شناخت آینده، در چارچوب آینده‌پژوهی و بر اساس روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد. هدف این مقاله بررسی بازیگران درگیر در بحران سوریه در سه سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به‌منظور تبیین و ترسیم سناریوهای مختلف برای آینده‌این بحران است. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، پژوهش‌های علمی و گزارش‌ها مستند در چارچوب آینده‌پژوهی و با روش سناریونویسی تلاش می‌کند تا آینده‌های مختلف را برای بحران سوریه ترسیم نماید. در پاسخ به این سؤال که با توجه به شرایط گذشته و حال و بازیگران دخیل متعدد در این بحران، چه آینده‌ای را می‌توان برای بحران سیاسی- امنیتی سوریه پیش‌بینی کرد، مقاله حاضر این فرضیه را مطرح می‌کند که بر پایه آینده‌پژوهی، سه دسته سناریو شامل سناریوهای مطلوب، محتمل و ممکن را می‌توان برای آینده سوریه ترسیم کرد. بنابراین، در قالب این سه دسته، پنج سناریو، یعنی نابودی داعش و دیگر گروه‌های مخالف حکومت بشار اسد، تداوم جنگ داخلی، تجزیه سوریه، سقوط حکومت بشار اسد و شروع یک جنگ منطقه‌ای پیش‌بینی می‌شود. مطلوب‌ترین سناریو برای آمریکا و متحدان داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی آن، سقوط حکومت بشار اسد است که برای رسیدن به این مهم در مقابل حامیان اصلی بشار اسد (ایران و روسیه) از تمام اهرم‌ها بهره می‌برند.
مینو و همکاران	1396	با توجه به اهمیت استخراج عدم قطعیت‌ها و پیشران‌ها به‌ویژه در محیط‌های پویا و متلاطم کنونی جهت انجام طیف وسیعی از مطالعات در بستر آینده‌پژوهی مانند تدوین راهبرد، ارزیابی راهبرد، تدوین سناریو و... طراحی چارچوب فرایندی شناسایی عدم قطعیت‌ها و پیشران‌ها ضروری است. مدیران و تصمیم گیران در چنین محیط‌هایی نیازمند روش‌هایی هستند که امکان شناسایی عوامل تأثیرگذار در آینده را در حداقل زمان ممکن و بر اساس نتایج پژوهش‌های موجود فراهم آورد. روش‌های رایج در حوزه شناسایی عدم قطعیت‌ها و پیشران‌ها نیاز مطروحه را برآورده نمی‌نماید لذا این مقاله به دنبال ارائه چارچوبی فرآیندی جهت شناسایی عدم قطعیت‌ها و پیشران‌ها در حداقل زمان ممکن و با استفاده حداکثری از نتایج مطالعات پیشین می‌باشد. باهدف ارزیابی مدل پیشنهادی در محیط‌های عملیاتی نسبت به به‌کارگیری چارچوب مذکور در حوزه نفت و انرژی اقدام گردید. نتایج حاصله نشانگر کارایی و اثربخشی مدل پیشنهادی جهت شناسایی عدم قطعیت‌ها و پیشران‌های مرتبط می‌باشد.
رستمی و همکاران	1395	تحقیق حاضر به دنبال آینده‌پژوهی روابط خارجی ایران و عربستان مبتنی بر تحولات منطقه عربی است. به‌منظور انجام صحیح و علمی پژوهش، ابتدا این سؤال طرح می‌گردد که مهم‌ترین آینده‌های مطرح در روابط خارجی ایران و عربستان مبتنی بر تحولات ژئوپلیتیکی منطقه عربی چیست؟ نوع تحقیق، کاربردی و روش تحقیق تحلیلی- تبیینی(با استفاده از روش گلوله برفی) می‌باشد. در این روش ۲۵ نفر از اساتید و افراد نخبه با ویژگی‌های خاص انتخاب و از طریق پرسشنامه مورد سؤال قرار گرفتند که از طریق این خبرگان مؤلفه‌ها، شاخص‌ها و گویه ها ارزیابی‌شده و درنهایت پرسشنامه برای آن‌ها ارسال گردید.پس از تائید پایایی و روایی پرسشنامه، جهت تحلیل نتایج از آزمون فریدمن استفاده شد. مهم‌ترین نتایج حاصله از تحلیل گویه ها و شاخص‌ها نشان می‌دهد که : آینده محتمل در روابط خارجی ایران و عربستان با تأثیرپذیری از تحولات منطقه‌ای عربی متصور خواهد بود و مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار در آینده‌پژوهی روابط خارجی ایران و عربستان به ترتیب اهمیت؛ دفاعی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می‌باشد که سناریوهای محتمل هم بر همین مبنا نوشته‌شده است. همچنین محقق به این نتیجه می‌رسد که دورنمای روشنی در روابط میان ایران و عربستان دیده نمی‌شود بلکه به‌صراحت گفت که روابط در آینده تیره‌تر نیز خواهد شد. پیشنهاد می‌گردد ملاحظات راهبردی در خصوص تنظیم روابط با عربستان سعودی با ترسیم اهداف مرحله‌ای و حرکت‌های گام‌به‌گام و تدریجی اتخاذ گردد.
گوهری فر و همکاران	1394	آینده‌پژوهی یک حوزه‌ی پژوهشی نسبتاً جدید است که قلمرو آن، همه عرصه‌های معرفت نظری و تکاپوهای عملی آدمی را درمی‌نوردد و نتایج حاصل از آن می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای در هر یک از این عرصه‌ها داشته باشد. هرچند که هر نوع پیش‌بینی می‌تواند غلط از آب درآید، ولی این مطلب نباید باعث شود که تلاش علمی و عقلانی برای مطالعه آینده صورت نگیرد و برنامه‌ریزی فقط بر اساس تجربه‌های قبلی یا سلیقه شخصی انجام گیرد. برنامه‌ریزی سناریو روشی برای بهبود تصمیم‌گیری در برابر آینده‌های ممکن و محتمل است. برنامه‌ریزی سناریو یک ابزار آینده‌پژوهی مؤثر است که برنامه ریزان را قادر می‌سازد که آنچه اتفاق افتادنش محتمل است و آنچه اتفاق افتادنش غیرمحتمل است را موردبررسی قرار دهند. هدف این پژوهش ارائه تصویری از آینده مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۰ می‌باشد. نتایج حاصل از این پژوهش که با استفاده از مدل شوارتز استخراج‌شده‌اند، چهار سناریوی اصلی آینده مرکز آمار ایران را در قالب سناریوهای «استقلال»، «تمرکز»، «انحلال» و «نظام ثبتی» تشریح می‌نماید. تصویرهای چهارگانه تشریح شده می‌تواند در جهت تدوین چشم‌انداز و برنامه‌ریزی استراتژیک این مرکز مورداستفاده قرار گیرد.
مؤمنی و نایب	1393	هدف از نگارش این مقاله، ارائه تبیینی از آینده اقتصاد ایران است. مهم‌ترین ویژگی مقاله، بهره‌گیری از چهارچوب نظری نهادگرایی جدید و تطبیق آن با یک الگوی مبتنی بر سناریو است. بر این اساس، فناوری مفهوم کلیدی توضیح‌دهنده ماهیت توسعه است و کارآمدی ساختار حقوق مالکیت علت موفقیت یک اقتصاد ملی در حوزه فناوری. در این زمینه تلاش شده است در چهارچوب دستگاه نظری نهادگرایی جدید، از طریق الزامات مربوط به تغییر در ساختار حقوق مالکیت و از مسیر تغییرات نهادی، تصویری از آینده اقتصاد ایران ارائه شود. در الگوی مبتنی بر سناریو چنین بیان‌شده که هرگونه تغییر در ساختار حقوق مالکیت باهدف ارتقای فناوری، نیازمند توانایی اقتصاد ملی در پرداخت هزینه‌های تغییرات نهادی است؛ هزینه‌هایی که ناشی از بازدهی صعودی ماتریس نهادی است؛ به‌عبارت‌دیگر، برندگان ماتریس نهادی باید توانایی پرداخت چنین هزینه‌ای را داشته باشند. در چنین مسیری، کارآمدی نظام قضایی و کنترل سیاسی اقتصادی نظامیان شاخص راهنمای حرکت است؛ و به نظر می‌رسد روندها در اقتصاد ایران به‌گونه‌ای است که هزینه‌های تغییر ساختار حقوق مالکیت به‌منظور ارتقای فناوری در حال افزایش است.
حاجیانی و قصاع	1392	هدف از این مقاله، شرح مختصر دیدگاه و تبیین اندیشمندان درباره مفهوم آینده‌پژوهی و به دست دادن شناخت فراگیرتر حول این موضوع و روش‌هایی است که در مطالعه آینده به کار می‌روند و بدین منظور انواع چینش و دسته‌بندی این روش‌ها نیز مرور شده و یک شیوه که به مقایسه و ارزیابی کاربردی این روش‌ها نسبت به یکدیگر پرداخته، نیز معرفی می‌شود. همین مسیر برای مقوله اصلی موردنظر، که شناخت مفهوم سناریو و دسته‌بندی انواع سناریوها است، دنبال می‌شود و ضمن مرور پیشینه و نحوه شکل‌گیری روش سناریو نگاری و خاستگاه آن، تعاریف متنوعی که از این مفهوم ارائه‌شده و انواع دسته‌بندی‌های سناریوها، مرور می‌شوند تا شناخت بهتری نسبت به‌جایگاه این روش در آینده‌پژوهی حاصل شود. در این مسیر روشن می‌شود که اغلب تعاریف موجود، جامع مفهوم سناریو و تبیینی فراگیر از آن به نظر نمی‌رسند، بنابراین تلاش می‌شود با ارائه تعریفی ساده ولی فراگیر، درک عمیق‌تری نسبت به این مفهوم ایجاد شود.

 

 

روش تحقیق

این تحقیق ازنظر نوع تحقیق ترکیبی از روش­های اسنادی و پیمایشی است و ازنظر ماهیت بر اساس روش­های جدید علم آینده­پژوهی، تحلیلی و اکتشافی است که با استفاده ترکیبی از مدل­های کیفی و کمی انجام‌شده است(خاکی 1392). برای جمع‌آوری اطلاعات از روش مطالعات کتابخانه‌ای، پرسشنامه و تکنیک دلفی استفاده خواهد شد و پرسشنامه­ها صرفاً با نظرسنجی از متخصصین حوزه مبارزه با مواد مخدر که به مسائل ناجا احاطه دارند تکمیل خواهند شد. پیشران‌ها و روندها با مطالعات کتابخانه‌ای و نظرات خبرگان تعیین خواهد شد، عدم قطعیت‌ها از طریق پرسش‌نامه دلفی شناسایی خواهند شد. سپس سناریوها به کمک پیشران‌ها و عدم قطعیت‌هایی که در طول دلفی، استخراج‌شده‌اند، تکمیل خواهند شد. سناریوها باید فضای عدم قطعیت آینده را پوشش دهند. لازم به ذکر است که سناریوها پایان فرایند سناریو نگاری نیستند، بلکه از آن‌ها در گام­های بعدی برنامه‌ریزی هم استفاده می‌شود.

به‌طورکلی داده­هاي مورداستفاده در تمامي پژوهش­هاي علمي، به 2 دسته عمده تقسيم مي­شوند:

داده­هاي اوليه: داده­هايي هستند كه از قبل وجود ندارند و بايد توسط خود محقق ايجاد شوند.

داده­هاي ثانويه: داده­هايي هستند که قبلاً تولیدشده‌اند و از طريق منابع مختلف قابل‌دسترسی مي­باشند.

براي گردآوري داده­هاي موردنیاز پژوهش حاضر، هم از روش گردآوري داده­هاي اوليه و هم از روش گردآوري داده­هاي ثانويه استفاده‌شده است. در اين پژوهش داده­هاي اوليه، با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه با جامعه آماری پژوهش گردآوري خواهد شد. داده­هاي ثانويه نيز، از داده­ها و اطلاعات موجود در آرشیو گزارش‌های ناجا، اينترنت، كتب، مجلات، سمينارها و  ارگان­هاي مرتبط با موضوع پژوهش، جمع‌آوری‌شده است. در پرسش‌نامه دلفی، تعدادی از مهم‌ترین عدم قطعیت‌های مرتبط با موضوع خواهند آمد. علاوه بر این عدم قطعیت‌ها به‌صورت دوگانه و با توصیف دو وضعیت مختلف ممکن از آینده خواهند آمد. و از خبرگان خواسته خواهد شد تا میزان موافقت خود را درباره هر یک از دو وضعیت اعلام کنند. در خصوص هر عدم قطعیت، ‌سه پرسش درباره میزان تخصص پاسخ‌دهنده درباره عدم قطعیت، موافقت پاسخ‌دهنده با هر یک از حالت‌های عدم قطعیت و اهمیت عدم قطعیت در رویکردهای پلیس مبارزه با مواد مخدر مورد پرسش قرار خواهد گرفت. برای تجزیه‌وتحلیل داده­های به‌دست‌آمده در این مرحله از روش‌های آماری استفاده خواهد شد. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه مدیران، معاونین، کارشناسان ارشد و کارشناسان پلیس مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی می‌باشند، که در این حوزه تصمیم‌گیرنده یا مشغول به فعالیت بوده و نیز مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری در استان یادشده حدوداً تعداد 50 نفر می‌باشند.  در این پژوهش از 13 نفر از خبرگان به صورت هدفمند نظرخواهی به عمل امده است.

 

روندهای شکل­دهنده به آیندۀ سوءمصرف مواد مخدر و سیاست­گذاری در حوزه مواد مخدر

تغییرات وسیع در علل و عوامل مصرف مواد مخدر و گروه­های درگیر با این پدیده از یک‌سو و به‌تبع آن تحولات سیاست­گذاری در این حوزه در دهه­های گذشته چه در ایران و چه در نقاط مختلف دنیا بیانگر آن است که این حوزه در آینده نیز دستخوش تغییرات و تحولات فراوانی خواهد شد. به‌علاوه سیاست­گذاری در حوزۀ مبارزه با مواد مخدر نیازمند برآوردهای مناسب از روندهای مرتبط با مسئله مواد مخدر است و این موضوع لزوم توجه به تحقیقات آینده‌پژوهی را در این حوزه آشکار می­سازد. تنها در سایۀ کسب شناخت نسبی از آیندۀ تحولات این حوزه است که می­توان امیدوار بود بتوان با طراحی راهبردها و برنامه­های مناسب زمینۀ لازم برای مقابلۀ اصولی و مؤثر با این پدیدۀ شوم را در کشور فراهم کرد. مضافاً اینکه تکامل روند سیاست­گذاری در این حوزه باید به شکلی باشد که به‌جای توجه به نتایج مثبت مقطعی و ظاهری، تأثیرگذاری واقعی و درازمدت را پدیدآورند. به این منظور و برای شناخت بهتر روندهای شکل­دهنده به آیندۀ پدیدۀ سوءمصرف مواد مخدر و سیاست­گذاری­های مرتبط با آن لازم است به‌اختصار به معرفی و توضیح این روندها پرداخت. معرفی این روندهای مهم و تأثیرگذار کمک می­کند تا تصویر مناسبی از آیندۀ این حوزه مشخص شود. یکی از گسترده­ترین مطالعات انجام‌شده در این خصوص مربوط به مؤسسه رند¹⁴ است. در سال 2003 مؤسسه رند، که از شناخته‌شده­ترین سازمان­های فعال در حوزۀ تحقیقات سیاست­گذاری است، گزارشی را در خصوص آینده­پژوهی موضوع روندهای شکل‌دهنده به سوءمصرف مواد مخدر در آینده و نیز سیاست­گذاری در این حوزه منتشر کرد. این گزارش اگرچه برای استفادۀ نهادهای سیاست­گذاری کشور امریکا تهیه‌شده است اما بسیاری از روندهای معرفی‌شده در آن حالت جهانی دارد و برای کشور ما نیز قابل‌استفاده است. در این گزارش عوامل تعیین‌کنندۀ آیندۀ این حوزه به پیش­ران­ها، پیش­فرض­ها و شگفتی‌سازی‌ها تقسیم­بندی شده است. عمده مطالب این گزارش را می­توان به شکل جدول2 جمع­بندی کرد: در ادامه در جدول 3 پیش‌فرض‌ها و در جدول 4 شگفتی‌های مرتبط با این زمینه بیان‌شده است.

جدول 2: پیش­ران­های مرتبط با موضوع مواد مخدر و سیاست­گذاری در این حوزه

عنوان پیش­ران­ها	شرح
اصول اخلاقی	طی 40 سال گذشته در اکثر نقاط جهان از اصول مطلق و دینی / مبتنی بر دین به اصول فردگرایانه و نسبی حرکت شده است اینکه اخلاقیات در یک جامعه بر چه پایه­ای قرار خواهد داشت نقش تعیین‌کننده در مصرف مواد مخدر خواهد داشت.
روندهای مربوط به مصرف مواد مجاز	هرقدر مصرف مواد مجاز (مانند تنباکو یا سیگار) بیشتر باشد، احتمال مصرف مواد غیرمجاز نیز بالا می­رود.
تأثیر گروه­های ذی­نفع	میزان نفوذ گروه­های ذی­نفع در تغییر قوانین مربوط به مصرف مواد مخدر حائز اهمیت است. به‌طور مثال آزاد شدن مصرف درمانی بعضی از مواد مخدر یا به‌طورکلی آزاد شدن مصرف مواد مخدر آن‌چنان‌که در بعضی کشورهای اروپایی اتفاق افتاده است می­تواند گسترش بیشتری یافته و تبعاتی برای سایر کشورها نیز داشته باشد.
تجربۀ مصرف مواد مخدر	تجارب موجود در سایر کشورها نشان می­دهد هرقدر تجربه مصرف مواد مخدر در بین افراد تأثیرگذار بر قانون­گذاری بیشتر باشد، به‌طور ناخودآگاه حمایت از قوانین سخت­گیرانه در این حوزه افت می­کند.
مواد مخدر به‌عنوان منبع تأمین مای گروه­های تروریست	حرکت آغازشده در چند سال اخیر که گروه­های تروریست از تجارت مواد مخدر به‌عنوان ابزار تأمین مالی فعالیت‌های خود بهره می­گیرند، ابعاد مسئله تجارت مواد مخدر را پیچیده­تر کرده است.
جهانی‌شدن اقتصاد	حرکت به سمت جهانی‌شدن اقتصاد، ناخودآگاه سیاست­های کنترل شدید در مرزها را خنثی می­کند و این موضوع می­تواند سبب کاهش موانع در مسیر تجارت مواد مخدر باشد.
تأثیر مصرف مواد مخدر بر ارتکاب جرائم خشن	آمارها خبر از وجود همبستگی میان مصرف مواد مخدر و ارتکاب به جرائم مختلف دارد. هرقدر وضعیت ارتکاب این جرائم در جامعه وخیم­تر باشد، حمایت از سیاست­های سخت­گیرانه در حوزه مواد مخدر بیشتر خواهد بود.

 

جدول 3: پیش­فرض­های مرتبط با موضوع مواد مخدر و سیاست‌گذاری در این حوزه که احتمال تغییر آن‌ها وجود دارد.

عنوان پیش­فرض­ها	شرح
نوع مواد مخدر اصلی مصرفی در جامعه	هم­اکنون هروئین، حشیش و کوکائین اصلی­ترین مواد مخدر غیرقانونی در کشورهای جهان و عامل اصلی بسیاری از مرگ­ها و جرائم ناشی از مصرف مواد مخدر هستند. متأسفانه در بین زنان نیز شیوع زیادی پیداکرده و زنان نیز از این بلای خانمان­سوز در امن نبوده­اند و به‌طور روزافزون گرفتار این بلا می­شوند. این مواد مخدر به‌سرعت در حال جایگزینی با ترکیبات اکستاسی و ترکیبات صنعتی و مصنوعی و ازجمله کراک هستند و این روند جانشینی با ورود مواد جدید دیگر می­تواند مجدداً اتفاق بیافتد.
تشابه در سیاست­ها در برخورد با انواع مواد مخدر	سیاست­های یکسان در خصوص انواع مواد مخدر در شرف تغییر است. مصرف داروئی بعضی مواد مخدر یکی از این سیاست­های در حال تغییر است. به‌عبارت‌دیگر به‌جای سیاست قدیمی ممنوع کردن هرگونه مصرف مواد مخدر، استثنا قائل شدن و امکان مصرف درمانی بعضی از این مواد (در قالب ترکیبات داروئی) در حال پذیرش است.
حمایت کم از درمان سوءمصرف مواد مخدر	حمایت کم از درمان مواد مخدر در شرف تغییر است. یکی از دیدگاه­های غالب در جامعه این است که آسانی درمان و حمایت از آن ناخودآگاه سبب کاهش موانع مصرف مواد مخدر می­شود. بهبود و افزایش اثربخشی شیوه­های درمانی که هم­اکنون قابل‌مشاهده است، سبب رفع نگرانی­ها و افزایش حمایت­ها خواهد شد.
کاهش حمایت سیاست­مداران از قوانین سخت­گیرانه	حمایت سیاست­مداران از قوانین سخت­گیرانه در حوزۀ مواد مخدر در حال کاهش است. یکی از دلایل این موضوع گسترش استفاده درمانی از مواد مخدر است.

 

جدول4: شگفتی سازهای مرتبط با موضوع مواد مخدر و سیاست­گذاری در این حوزه در آینده

عنوان شگفتی‌سازی‌ها	شرح
توسعه در علم عصب­شناسی	طی دهه­های گذشته علم عصب­شناسی پیشرفت­های فراوانی کرده است و می­توان انتظار داشت که در سال­های آینده یک داروی درمانی بسیار مؤثر برای حل مشکل سوءمصرف مواد مخدر در افراد یافت شود.
رویدادهایی که برای افراد شناخته‌شده می­تواند اتفاق بیافتد یا به‌وسیله آن‌ها انجام شود.	تجارب موجود سایر کشورها نشان می­دهد که در اثر حوادث ناگواری که برای افراد شناخته‌شده در جامعه اتفاق می­افتد واکنش­های عمومی زیادی را به دنبال دارد. به‌طور مثال مرگ یکی از خوانندگان آمریکایی در اثر سوءمصرف مواد مخدری که جامعه تصور می­کرد کم­خطر است. در خلال دهۀ 80 سبب شد که جامعۀ امریکا دیگر کوکائین را یک مادۀ کم‌خطر نداند. قتل بانوی روزنامه­نگار ایرلندی توسط مافیای مواد مخدر سبب واکنش بسیار شدید مردم دوبلین، شروع راهپیمایی­های خیابانی علیه سران مافیا، اخراج آن‌ها از شهر توسط مردم و درنهایت تصویب قانون ضبط اموال قاچاقچیان مواد مخدر توسط دولت این کشور بود که سبب شد میزان مصرف مواد مخدر در شهر دوبلین به‌صورت شگفت‌انگیزی به‌سرعت کاهش یابد. این تجارب نشان می­دهد که ورود افراد شناخته‌شده و معروف به موضوع مبارزه با مواد مخدر چه اتفاقی باشد و چه خودخواسته می­تواند تأثیرات زیادی بر جامعه گذارد.
خطر فراگیر شدن داروهای افزایش عملکرد که بعداً تبدیل به‌نوعی ماده مخدر جدید شود.	بعضی از مواد مخدر جدید ابتدا به‌عنوان داروهای مجاز یا اثربخشی قابل‌قبول به کار گرفته شدند و تنها پس از آثار منفی و / یا وابسته کننده شدید آن‌ها بود که غیرقانونی شدند. این موضوع می­تواند برای داروهای آینده که مثلاً برای افزایش حافظه، کاهش وزن، از بین بردن افسردگی، افزایش طول قد ابداع خواهد شد اتفاق بیافتد.
پیشرفت فناوری در حوزه آزمایش اعتیاد	می­توان انتظار داشت که در آیندۀ نزدیک به‌جای آزمایش­های فعلی تشخیص اعتیاد، به‌طور مثال از یک آشکارساز که تنها برای چند دقیقه بر روی پوست نصب می­شود استفاده شود. این نوع فناوری­ها می­تواند سیاست­های تنبیهی، قضایی را تبدیل به سیاست­های مراقبتی توسط والدین، کارفرما، مربیان و سایر ناظران نماید.

 

شناسایی عدم قطعیت‌ها

پژوهش حاضر درصدد است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که سناریوهای متصور پیش روی پلیس مبارزه با مواد مخدر کدم‌اند؟ در کنار این سؤال اصلی و برای استخراج سناریوها لازم است تا به این سؤال که عدم قطعیت‌های اساسی در رویکردهای پلیس مبارزه با مواد مخدر چیست؟ نیز پاسخ دهیم.

سناريوها در مكاتب مختلف به صورت‌های گوناگون تهيه مي‌شوند اما در معروف‌ترين مدل سناریونویسی كه با نام سناريو‌هاي دو در دو (2×2) شناخته می‌شود، هر سناريو از تقاطع دو پيش‌ران داراي عدم قطعيت شكل مي‌گيرد و به همين دليل لازم است تا ابتدا فهرستي از پيش‌ران‌ها شناسايي شود.

بعضي از نيروهاي پيش‌ران از پيش مشخص هستند و بعضي با عدم قطعيت همراه‌اند. براي مثال مي‌توان با احتمال بالايي پيش‌بيني كرد كه تعداد افراد باسواد در آينده افزايش می‌یابد اما درباره وضعيت تحصیل کنندگان براي مثال رشته مهندسی صنایع نمي‌توان وضعيت معيني را پيش‌بيني كرد. بنابراين مي‌توان حالت‌هاي دوگانه‌اي را در دو سر يك طيف در نظر گرفت كه هر يك از اين دو حالت طرفداران و دلايل توجيه‌كننده خود را دارند.

در این تحقیق ابتدا در جلسه پنل خبرگان و بر مبنای نظر خبرگان در پنل، به شناسایی عدم قطعیت‌ها پرداخته شد: عدم قطعیت‌ها عبارت‌اند از:

1-        افزایش یا کاهش جمعیت جوان در آینده  

2-        رشد تولید مواد مخدر صنعتی در داخل کشور

3-        افزایش نابرابری و رشد شکاف اقتصادی یا برقراری عدالت اقتصادی

4-        افزایش یا کاهش رشد شهرنشینی و رشد کلان‌شهرها

5-        گسترش زندگی مجازی مردم جامعه در مقابل رشد ناچیز یا کنار گذاشتن فضای مجازی

6-        پایین آمدن نرخ ازدواج و رواج زندگی‌های مجردی و ازدواج سفید

7-        کاهش قوانین سخت‌گیرانه در مقابله با مواد مخدر

 

شناسایی عدم قطعیت‌های کلیدی

درواقع انتخاب پيش‌ران‌هاي سازنده سناريوها بر اساس دو معيار است: نخست درجه عدم قطعيت. نكته اصلي، شناسايي دو يا سه عاملي است كه از بقيه غیرقطعی‌تر باشند. دومين شاخص عبارت از درجه اهميت موضوع شناسایی‌شده است. براي سنجش عدم قطعيت از شاخص اِجماع استفاده‌شده است. براي اِجماع دو معنا قابل‌تصور است:

1.       اِجماع به معناي وحدت نظرات: در اين معنا شاخصي كه موردتوجه قرار مي‌گيرد، واريانس نظرات خبرگان است.

2.       اِجماع به معناي برآيند نظرات: در اين معنا شاخصي كه موردتوجه قرار مي‌گيرد، ميانگين نظرات خبرگان است(غفاری قدیر و همکاران، ۱۳۹۲).

در تحقيق حاضر، اِجماع به معناي اخير مدنظر است؛ لذا در محاسبه شاخص اِجماع از مفهوم بنيادين ميانگين استفاده‌شده است.

پس از شناسایی پیشران‌ها پرسش‌نامه‌ای از آن‌ها تهیه شد. در پرسشنامه، عدم قطعيت‌هاي مرتبط با موضوع آمده است. علاوه بر اين، عدم قطعيت‌ها به‌صورت دوگانه و با توصيف دو وضعيت مختلف ممكن از آينده آمده ‌است. از کارشناسان خواسته شد تا ميزان موافقت خود را درباره هر يك از دو وضعيت اعلام كنند. در خصوص هر عدم قطعيت، سه پرسش درباره ((ميزان تخصص پاسخ‌دهنده درباره عدم قطعيت))، ((موافقت پاسخ‌دهنده با هريك از حالت‌هاي عدم قطعيت)) و ((اهميت عدم قطعيت در سياست‌گذاري )) به‌صورت زير مورد پرسش قرار گرفت:

 

در خصوص پاسخ‌دهي به مسئله تا چه حد خود را خبره مي‌دانيد؟

الف) زياد                        ب) متوسط                پ) كم                        ت) هيچ        

 

صرف‌نظر از دلايل ذکرشده، با کدام‌یک از دو حالت موافق هستيد؟

الف) شدیداً باحالت اول موافقم                                ب) تا حدي باحالت اول موافقم

پ) شدیداً باحالت دوم موافقم                                ت) تا حدي باحالت دوم موافقم

ث) هردو حالت را يكسان مي‌دانم (ممتنع)                        ج) نمي‌دانم

 

انتخاب يكي از دو حالت فوق براي سياست‌گذاري در این حوزه تا چه میزانی اهميت دارد؟

الف) زياد                        ب) متوسط                پ) كم                        ت) هيچ

 

براي هر عدم قطعيت بر اساس سه پرسش مطرح‌شده، سه شاخص تخصص، اِجماع و اهميت نيز محاسبه گرديد:

 

                         (تعداد پاسخ‌ها به گزينه الف×100)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه ب×50)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه پ×25)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه ت×0)

شاخص تخصص =

                                                       تعداد كل پاسخ‌ها به گزينه‌هاي الف، ب، پ

 

              (تعداد پاسخ‌ها به گزينه الف×2)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه ب×1)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه پ×2-)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه ت×1-)

شاخص اِجماع =

                                                       تعداد كل پاسخ‌ها به گزينه‌هاي الف، ب، پ، ت، ث

 

 

         (تعداد پاسخ‌ها به گزينه الف×100)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه ب×50)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه پ×25)+(تعداد پاسخ‌ها به گزينه ت×0)

شاخص اهميت =

                                                       تعداد كل پاسخ‌ها به گزينه‌هاي الف، ب، پ، ت

 

 

در این مرحله پرسش‌نامه‌ای تهیه و بین نمونه 13 نفر از خبرگان ستاد مبارزه با مواد مخدر در استان خراسان رضوی توزیع شد.

عدم قطعیت 1: افزایش یا کاهش جمعیت جوان در آینده

-       وضعیت ۱: جمعیت جوان کشور در آینده افزایش پیدا خواهد کرد.

-       وضعیت ۲: جمعیت جوان کشور در آینده افزایش پیدا نخواهد کرد.

عدم قطعیت شماره ۲: رشد تولید مواد مخدر صنعتی در داخل کشور

-       وضعیت ۱: تولید مواد مخدر صنعتی در کشور رشد چشمگیری خواهد داشت.

-       وضعیت ۲: تولید مواد مخدر صنعتی در کشور رشد زیادی نخواهد داشت.

عدم قطعیت شماره ۳: افزایش نابرابری و رشد شکاف اقتصادی یا برقراری عدالت اقتصادی

-       وضعیت ۱: شکاف بین غنی و فقیر در کشور بیشتر و بیشتر خواهد شد.

-       وضعیت ۲: جامعه به سمت عدالت اقتصادی پیش خواهد رفت.

عدم قطعیت شماره ۴: افزایش یا کاهش رشد شهرنشینی و رشد کلان‌شهرها

-       وضعیت ۱: شهرنشینی رشد خواهد کرد و جمعیت کشور در کلان‌شهرها متمرکز خواهد شد.

-       وضعیت ۲: شهرنشینی رشد نخواهد کرد و جمعیت کشور در شهرها و روستاها پخش خواهند شد.

عدم قطعیت شماره ۵: گسترش زندگی مجازی مردم جامعه در مقابل رشد ناچیز یا کنار گذاشتن فضای مجازی

-       وضعیت ۱: فضای مجازی در همه عرصه‌های زندگی مردم رشد چشم‌گیری خواهد داشت و این باعث آشنایی بیشتر جوانان با مواد مخدر می‌شود.

-       وضعیت ۲: فضای مجازی از زندگی مردم کنار گذاشته خواهد شد یا رشد ناچیزی خواهد داشت.

عدم قطعیت شماره ۶: پایین آمدن نرخ ازدواج و رواج زندگی‌های مجردی و ازدواج سفید

-       وضعیت ۱: فردگرایی و زندگی مجردی در آینده رو به رشد خواهد بود.

-       وضعیت ۲: فردگرایی و زندگی مجردی رشد چندانی نخواهد داشت و تشکیل خانواده هنوز یک پدیده فراگیر خواهد بود.

عدم قطعیت شماره ۷: کاهش قوانین سخت‌گیرانه در مقابله با مواد مخدر

-       وضعیت ۱: حمایت سیاست‌گذاران از قوانین سخت‌گیرانه مبارزه با مواد مخدر کاهش خواهد یافت.

-       وضعیت ۲: حمایت سیاست‌گذاران از قوانین سخت‌گیرانه مبارزه با مواد مخدر کاهش نخواهد یافت.

-       میزان توافق خبرگان در هر یک از دو حالت با سنجه‌ای موسوم به شاخص اجماع اندازه‌گیری شد. این نتایج در جدول 5 نشان داده‌شده است.

جدول 5: شاخص اجماع عدم قطعیت‌ها

	موافقان گزینه الف	موافقان گزینه ب	موافقان گزینه پ	موافقان گزینه ت	موافقان گزینه ث	موافقان گزینه ج	شاخص اجماع
عدم قطعیت 1	۹ درصد	۵۸ درصد	۵ درصد	۵ درصد	۲۳ درصد	۰ درصد	۵۷/.
عدم قطعیت 2	۹ درصد	۴۱ درصد	۵ درصد	۲۳ درصد	۲۲ درصد	۰ درصد	۰.۰۹
عدم قطعیت 3	۴۱ درصد	۱۴ درصد	۵ درصد	۹ درصد	۳۱ درصد	۰ درصد	۰.۲۳
عدم قطعیت 4	۲۷ درصد	۵۴ درصد	۵ درصد	۹ درصد	۵ درصد	۰ درصد	۰.۹۱
عدم قطعیت 5	۱۸ درصد	۴۵ درصد	۰ درصد	۵ درصد	۳۲ درصد	۰ درصد	۰.۱۴
عدم قطعیت 6	۱۷ درصد	۵۵ درصد	۵ درصد	۹ درصد	۱۴ درصد	۰ درصد	۰.۵۵
عدم قطعیت 7	۱۸ درصد	۳۲ درصد	۵ درصد	۵ درصد	۴۱ درصد	۰ درصد	۰.۱۸

 

-       شاخص تخصص و اهمیت این عدم قطعیت در جدول 6 بیان گردید.

جدول 6: شاخص تخصص و اهمیت عدم قطعیت‌ها

شاخص تخصص		موافقان گزینه الف	موافقان گزینه ب	موافقان گزینه پ	موافقان گزینه ت	شاخص تخصص
عدم قطعیت 1	تخصص	۲۷ درصد	۶۸ درصد	۵ درصد	۰درصد	۵۰/۶۲
	اهمیت	۷۳ درصد	۲۲ درصد	۵ درصد	۰درصد	۲۳/۸۵
عدم قطعیت 2	تخصص	۳۶ درصد	۵۵ درصد	۹ درصد	۰درصد	۹۱/۶۵
	اهمیت	۷۷ درصد	۹ درصد	۹ درصد	۵ درصد	۰۹/۸۴
عدم قطعیت 3	تخصص	۲۷ درصد	۶۸ درصد	۵ درصد	۰درصد	۵۰/۶۲
	اهمیت	۵۶ درصد	۱۹ درصد	۱۳ درصد	۱۲ درصد	۰۵/۹۲
عدم قطعیت 4	تخصص	۴۱ درصد	۴۵ درصد	۹ درصد	۵ درصد	۹۱/۶۵
	اهمیت	۷۷ درصد	۲۳ درصد	۰ درصد	۰ درصد	۶۴/۸۸
عدم قطعیت 5	تخصص	۲۷درصد	۷۳ درصد	۰ درصد	۰ درصد	۶۴/۶۳
	اهمیت	۵۵ درصد	۲۲ درصد	۱۸ درصد	۵ درصد	۷۵/۷۰
عدم قطعیت 6	تخصص	۳۲ درصد	۶۳ درصد	۵ درصد	۰ درصد	۷۷/۶۴
	اهمیت	۵۹ درصد	۲۷ درصد	۹ درصد	۵ درصد	۰۰/۷۵
عدم قطعیت 7	تخصص	۴۱ درصد	۵۴ درصد	۵ درصد	۰ درصد	۳۲/۶۹
	اهمیت	۵۴ درصد	۳۶ درصد	۵ درصد	۵ درصد	۸۶/۷۳

 

جمع‌بندی نتایج حاصل از بررسی عدم قطعیت‌ها

دو معیار برای انتخاب عدم قطعیت‌های اساسی موردتوجه قرار می‌گیرد. معیار اول شاخص اجماع است که هر چه به صفر نزدیک‌تر باشد یک عدم قطعیت اساسی تلقی می‌شود. بر این اساس ۴ عدم قطعیت (۲، ۳ ، ۵ و ۷) وجود دارند. که بر اساس این معیار اساسی تلقی می‌شوند.

معیار دوم برای انتخاب عدم قطعیت‌های اساسی، شاخص اهمیت است که هر چه شاخص اهمیت عدم قطعیتی از میانگین شاخص اهمیت عدم قطعیت‌ها بالاتر باشد یک عدم قطعیت اساسی به شمار می‌رود. بر این اساس عدم قطعیت‌های (۱، ۲، ۳ و ۴) به‌عنوان شاخص‌های اساسی به لحاظ اهمیت به شمار می‌آیند. با ترکیب این دو معیار و استخراج اشتراک آن‌ها ( یعنی مواردی که شاخص اجماع پایین و شاخص اهمیت بالایی نسبت به سایر شاخص‌های دارند) عدم قطعیت‌های ۲ و ۳ به‌عنوان عدم قطعیت‌های اساسی در زمینه مبارزه با مواد مخدر شناخته‌شده‌اند.

 

 سناریونویسی

در این بخش سناریوها به کمک پیشران‌ها که در طول دلفی، استخراج‌شده‌اند، تکمیل خواهد شد. سناریوها باید فضای عدم قطعیت مسئله را پوشش دهند. این سناریوها در جلسه دوم پنل خبرگان به دست آمد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1: سناریوهای مستخرج از پنل خبرگان

 

 بحث و نتیجه‌گیری

نتایج تحقیق حاضر نشان داد که ستاد مبارزه با مواد مخدر با ۷ عدم قطعیت مواجه است. این ۷ عدم قطعیت عبارت بودند از:

1.        افزایش یا کاهش جمعیت جوان در آینده  

2.        رشد تولید مواد مخدر صنعتی در داخل کشور

3.        افزایش نابرابری و رشد شکاف اقتصادی یا برقراری عدالت اقتصادی

4.        افزایش یا کاهش رشد شهرنشینی و رشد کلان‌شهرها

5.        گسترش زندگی مجازی مردم جامعه در مقابل رشد ناچیز یا کنار گذاشتن فضای مجازی

6.        پایین آمدن نرخ ازدواج و رواج زندگی‌های مجردی و ازدواج سفید

7.        کاهش قوانین سخت‌گیرانه در مقابله با مواد مخدر

از این میان دو عدم قطعیت شماره ۲ و ۳ به‌عنوان عدم قطعیت‌های کلیدی انتخاب شدند. به‌منظور سناریونویسی از این دو عدم قطعیت استفاده شد. و به‌طور کل ۴ سناریو استخراج گردید. این چهار سناریو عبارت بودند از:

۱) فاجعه‌ی مصرف: یکی از بیشترین دلایل رو آوردن به اعتیاد فقر و بیکاری است. از طرفی شکل مواد مخدر از حالت مشتقات طبیعی به ترکیبات صنعتی و کم‌حجم با اثر تخریبی زیاد و نیز گروه اصلی مصرف‌کننده از افراد بزرگ‌سال به جوانان و حتی نوجوانان تغییر کرده است. زنجیرۀ تأمین این مواد نیز از حالت زنجیره­های کوچک محلی به زنجیره­های اصلی و بین­المللی درآمده است و گزارش­های غیررسمی از دخالت بعضی دولت­ها و سرویس­های اطلاعاتی این کشورها در این زنجیره­ها حکایت دارد و کشورهای متخاصم مرتب اتهام حمایت از تجارب مواد مخدر را به‌طرف مقابل وارد می­کنند.

در این سناریو که به‌نوعی می‌توان آن را سناریو فاجعه نامید، علاوه بر آنکه مواد مخدر صنعتی تولید بیشتری نسبت به زمان کنونی خواهند داشت، وضعیت اقتصادی جامعه بدتر و شکاف رفاهی میان سطوح بالا و پایین جامعه بیشتر خواهد شد. این شکاف به دلیل فقر و بیکاری بر تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر می‌افزاید و ازآنجاکه قیمت مواد مخدر صنعتی به دلیل بیشتر شدن تولید، به نسبت پایین‌تر خواهد رفت، مواد مخدر جامعه و بخصوص جوانان را احاطه خواهد کرد.

۲)تنوع مصرف: در این سناریو نیروی انتظامی با بهبود اوضاع اقتصادی جامعه و کم شدن فقر در کنار تولید بیشتر مواد مخدر صنعتی با پدیده تنوع مصرف روبرو خواهد شد. بدین ترتیب تولیدکنندگان مواد مخدر به‌منظور جواب‌گویی به نیازهایی کسانی که به‌تازگی ازنظر اقتصادی به رفاه نسبی دست پیداکرده‌اند، تنوع خود را بیشتر خواهند کرد تا بتوانند نیازهای متنوع افرادی که به‌تازگی ازنظر اقتصادی نیز وضعیت بهتری نسبت به گذشته پیداکرده‌اند را پوشش دهند.

۳)مصارف خاص: در این سناریو شکاف اقتصادی بیشتر و وضعیت اقتصادی جامعه بدتر خواهد شد، اما از طرفی تنوع و افزایشی در تولید مواد مخدر صنعتی نخواهد بود. بدین لحاظ با بیشتر شدن مصرف به دلیل افزایش فقر، مواد مخدر سنتی مانند تریاک، مصرف بیشتری پیدا خواهند کرد. در این حالت بازار این‌گونه مواد مخدر رونق خواهد گرفت. و برای کنترل آن باید کنترل بیشتری در مرزهای شرقی کشور اعمال شود.

۴)جامعه­ی آرمانی: در این سناریو ضمن بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، تولید مواد مخدر صنعتی افزایشی نخواهد داشت. با این تفاسیر بهترین سناریو یا سناریو ایده ال، این سناریو است. 

 

پیشنهاد‌های پژوهش

عصاره هر پژوهش و ماحصل پژوهش پیشنهادهای کاربردی و چراغ هدایت محقیق در اینده پیشنهادهای اتی پژوهش است. در پژوهش حاضر با توجه به تجربه و یافته های محقق پیشنهاد هایی در ادامه بیان می‌شود.

1-       با توجه به اینکه عدم قطعیت رشد تولید مواد مخدر صنعتی در داخل کشور به عنوان مهمترین عدم قطعیت شناسایی گردیده لذا توصیه می‌شود در راستای کاهش تولید مواد مخدر صنعتی در داخل کشور گام برداشته و عوامل تاثیر گذار در این راستا مورد بررسی قرار گیرند.

2-       افزایش نابرابری و رشد شکاف اقتصادی یا برقراری عدالت اقتصادی از دومین عدم قطعیت تاثیر گذار در پژوهش حاضر است. در این راستا اهتمام به رونق اقتصادی، برقراری عدالت اقتصادی و کاهش شکاف طبقاتی با برنامه ریزی های دقیق و سرمایه گذاری های لازم، توجه شود.

3-       مصرف مواد مخدر مخصوصا مواد مخدر صنعتی به سنین نوجوانی گرایش پیدا کرده است. لذا فرهنگ سازی و اگاه سازی خانواده ها، توجه به بنیان اقتصادی خانوادهها و .. مهم ترین گام در راستای مبارزه با این مقوله است.

4-       در دوره ی کنونی مواد مخدر متعددی در حال ساخت و عرضه به بازار هستند. بسیاری از افراد در وحله ی اول مصرف از مضرات و اسیب های شدید مواد های صنعتی مطلع نبوده و اگاه سازی عموم مردم از طریق رسانه ها نقش مهمی در کاهش مصرف مواد مخدر در جامعه دارد.

5-       حرکت آغازشده در چند سال اخیر که گروه­های تروریست از تجارت مواد مخدر به‌عنوان ابزار تأمین مالی فعالیت‌های خود بهره می­گیرند، ابعاد مسئله تجارت مواد مخدر را پیچیده­تر کرده است. بدین لحاظ باید در برنامه‌ریزی‌های مربوط به مبارزه با مواد مخدر، به مبارزه با تروریسم نیز پرداخته شود.

همچنین برای محققین در اینده پیشنهاد‌های زیر در بیان میگردد:

1-       استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل در ترکیب با سناریونویسی

2-       استفاده از روش‌های رتبه‌بندی مانند تاپسیس و یا دیمتل در رتبه بندی سناریوها

3-       بررسی نقش تروریسم در بازار مواد مخدر

 

منابع

 

1.       اسماعیلی رزی. حسین ، نصر اصفهانی. علیرضا ،(1397)، بررسی سناریوهای آینده اقتصاد ایران و اثرات امنیتی آن: رویکرد عدم قطعیت بحرانی، نشریه آینده‌پژوهی مدیریت، 29(2)، ۸۷-۱۰۶

2.       احسانی. بهمن ، انعامی. علی ،(1391). دیده‌بانی آینده مواد مخدر و روان‌گردان و جایگاه پلیس زن ایران در مواجهه با روندهای تأثیرگذار بر آن، نشریه پلیس زن، 5(14)، ۱۰۳.

3.       بلالی، مجید (1391)، شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر آینده سازمان صداوسیما به روش تحلیل تأثیر متقابل روندها، فصلنامه پژوهشهای ارتباطی، سال نوزدهم، شماره 3، ص 9-37.

4.        پورمحمدی، محمدرضا، حسین زاده دلیر، کریم، رسول، قربانی، زالی، نادر(1389)، مهندسی مجدد فرآیند برنامه‌ریزی با تاکید بر کاربرد آینده‌نگاری، نشریه جغرافیا و توسعه، سال هشتم، شماره 20، 58-37.

5.        ترابي، يوسف، پاينده، علي، حاجي‌زاده، محسن (1387)، عملكرد پليس در اجراي طرح ارتقاي امنيت اجتماعي با رويكرد مواد مخدر از ديدگاه مردم يزد، فصلنامه مطالعات مديريت انتظامي، سال سوم، شماره اول: 65-53.

6.       حاجیانی. ابراهیم ، قصاع. محمود ،(1392). آینده و سناریو نگاری؛ طبقه بندی روش‌ها و دسته‌بندی سناریوها، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی،2(8)، ۳۳

7.        خاکی، غلامرضا (۱۳۹۲)، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، تهران: نشر بازتاب

8.       رستمی. محسن ، فرجی راد. عبدالرضا ، سرور. رحیم (1395). سناریوهای محتمل درآینده‌پژوهی روابط خارجی ایران و عربستان مبتنی بر تحولات منطقه عربی، نشریه مطالعات سیاسی جهان اسلام، 5(17).

9.       زالی. نادر ، پور سهراب. آناهید ،(1396). آینده‌نگاری توسعه منطقه‌ای با رویکرد تلفیقی سناریونویسی و مدل تحلیلی SWOT مطالعه موردی: استان گیلان، فصلنامه مدرس علوم انسانی (برنامه‌ریزی و آمایش فضا)، ۲۱(3)، ۱۸۹-۲۲۰

10.       زالی، نادر(1390)، آینده‌نگاری راهبردی و سیاستگذاری منطقه­ای با رویکرد سناریونویسی،                      فصلنامه  مطالعات راهبردی، 4(مسلسل54)، 54-33.

11.        شوارتز، پیتر(1390)، هنر دورنگری: برنامه‌ریزی برای آینده در دنیایی با عدم قطعیت (ترجمه عزیز علیزاده)، تهران: مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی. 

12.        علی‌احمدی، علی‌رضا، قاضی نوری، سید سیروس(1382)، آینده‌نگاری تکنولوژی و کاربرد آن در سیاست گذاری و مدیریت تکنولوژی، نشریه مدیریت فردا، تابستان 1382، شماره 2، 12-5

13.        علیزاده، عزیز، وحیدی مطلق، وحید، ناظمی، امیر(1389)، سناریو نگاری یا برنامه‌ریزی بر پایه سناریوها، تهران: موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی.                             

14.       علی پور. جواد ، قیطاسی. سجاد ،(1396). آینده‌پژوهی بحران سیاسی- امنیتی سوریه بر پایه سناریونویسی، فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام،7(4)، ۲۳۳-۲۶۳.

15.        غفاری قدیر، جلال؛ روشندل اربطانی، طاهر؛ ضیائی، محمدصادق(۱۳۹۲)، تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی، دوره ۱۹، شماره۳، صص ۲۹۵ تا ۳۲۸.

16.       گوهری فر. مصطفی ، آذر. عادل ، مشبکی. اصغر ،(1394). آینده‌پژوهی: ارائه تصویر آینده سازمان با استفاده از رویکرد برنامه‌ریزی سناریو (موردمطالعه: مرکز آمار ایران)، فصلنامه علوم مدیریت ایران، 10(38).

17.        مظفری، علی(1388)، آینده‌پژوهی بسترعبور از مرزهای دانش، فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، سال دوم، شماره 4، 47-25.

18.       مؤمنی. فرشاد ، نایب. سعید ،(1393). تبیین آینده اقتصاد ایران: تطبیق چهارچوب نظری نهادگرایی جدید با الگوی مبتنی بر سناریو، دو فصلنامه اقتصاد تطبیقی، ۱(1)، ۱۶۱-۱۹۵.

19.       مینو. فرزین ، شاوردی. تهمینه ، چاوشی. سیدکاظم ،(1396) ارایه چارچوب فرآیندی شناسایی عدم قطعیت‌ها و پیشران‌ها (موردمطالعه: نفت و انرژی)، نشریه آینده‌پژوهی مدیریت، 28(3)، ۵۵-۶۹.

20.       نامدار جویمی. احسان ، روشن. سید علیقلی ، یعقوبی. نور محمد (1398). آینده‌نگاری زندگی کاری و ارتباط کار و زندگی با رویکرد دلفی، نشریه راهبرد توسعه، ۵۷، ۲۰۵-۲۲۳.

21.       ناظمی، امیر. (1386)، آینده‌نگاری منطقه­ای به مثابه آمایش سرزمین، اندیشکده آتی نگار.

22.       ناظمی، امیر. قدیری، روح اله.(1385)، آینده‌نگاری از مفهوم تا اجرا، مرکز صنایع نوین، وزارت صنایع و معادن، تهران

23.        Bell, Wendell (2003, Paperback edition) Foundations of Futures Studies I: History, Purposes, Knowledge. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 1997

24.       Cook, Carly N. Inayatullah, Sohail, Burgman, Mark A. Sutherland, William J. Wintle, Brendan A. (2014), Strategic foresight: how planning for the unpredictable can improve environmental decision-making, Trends in Ecology & Evolution, volume 29, Issue 9, September 2014

25.       Cornish, Edward (2007). The Study of the Future: An Introduction To the Art and Scienceof Understanding And Shaping Tomorrow’s World. USA: World Future Society.

26.       Hoover, W. (2009). The Future Of Human Resources: Technology Assists In Streamliing Your HR Department. Colorado Biz, 29, 4, 27.

27.       Low, Wah Yun, Zulkifli,Siti Norazah, Yusof, Khairuddin, Batumalail,Saroj, Aye, Khin Win(1996), "The drug abuse problem in Peninsular Malaysia: parent and child differences in knowledge, attitudes and perceptions", Drug and Alcohol Dependence,Vol. 42: 105-115.

28.       United Nations (2011), "World Drug Report", New York: United NationsPublication. United Nations Office on Drugs and Crime (2011), " Drug Situation Analysis Report Islamiic Republic

1

 

---

[1] 1Wendell Bell

[2] 1. Hoover

[3] 1. Cornish

[4] 3.Low and et al

[5] 4. UN Drug Report, 2011

[6] 5. Drug Situation Report in the Islamic Republic of Iran

[7]  Forsight

[8]  Scenario Planning

[9]  Intutive Logic

[10]  Cross Impact Analysis

[11]  Trend Impact Analysis

[12]  Cook

[13]  Strata

[14]  RAND