حلب: عوامل مؤثر بر گزینش این شهر به پایتختى حمدانیان شام
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
داوود یحیایی
1
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران)
آرمین دخت امین
2
(دانش‌آموخته دکتری گروه تاریخ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: سیف الدوله حمدانی, حلب, حمدانیان شام,
چکیده مقاله :
انتخاب مکانى معین به‌عنوان پایتخت فرمانروایان، در طول تاریخ تابع عوامل متعدد سیاسی و جغرافیایی بوده است. در قرن چهارم هجری در جهان اسلام، به شمار سلسله‌هاى حکومتگر پایتخت وجود داشت که هر یک به دلایل خاصی به پایتختی برگزیده شده بودند. یکی از مطرح ترین و پرآوازه ترین این پایتخت ها شهر حلب بود که در سال 333ﻫ پس از تصرف شام به‌دست سیف الدوله حمدانی به پایتختی برگزیده شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که عواملی چون پیشینه سکونت بنی تغلب، نیای حمدانیان در حلب، اهمیت حلب به‌عنوان خاستگاه قومی و تکیه گاه فرهنگی برای سیف الدوله، شرایط زیست محیطی و موقعیت جغرافیایی نظیر برخورداری از راه‌های مواصلاتی داخلی و خارجی، موقعیت استراتژیکى و دفاعی این شهر و نتایج ناشی از آنها، به‌ویژه سیاست های ناصرالدوله حمدانی، حاکم شاخه حمدانیان موصل، در جهت حفظ حکومت و متصرفات خود در جزیره، در این انتخاب مؤثر بوده است. جمع چنین اختصاصات و امکاناتى در این شهر، به‌عنوان پایتخت، مجال شکوفایى علوم و ادبیات را در روزگار حمدانیان، خاصه سیف الدوله، فراهم آورد.
Designation of a certain place as the capital has always been related to the numerous political and geographical factors. In fourth century AH in Islamic world, there were many capitals belonged to various dynasties had selected their capitals due to specific reasons. After the conquest of Syria by Sayf al-dawlah Hamdani in 333 AH (912), Halab was selected as the capital. The results of this study have indicated that the factors such as the history of settlement of Bani Taghleb the ancestor of Hamdanids in Halab, the importance of Halab as the ethnic origins and cultural mainstay for Sayf al-dawlah, the ecological and geographical situations such as the access to domestic and international transport ways, the strategic and defensive location of Halab and especially the strategies of Naser al-dawlah Hamadani -the governor of the branch of Hamdanids in Mosul- to protect his government and possessions in Jazireh have been effective in locating the Halab as a capital. The total allocations and facilities in this city, as the capital, led to flourish the sciences and literature at the time of Hamdanids especially in Sayf al-dawlah reign. References Abū ʿAlī Ibn Miskawayh, Tadjārib al- Umam, Vol. 1, Trans. Abolghasem Emami, Tehran, Surūsh, 1369/ 1990, Vol. 5 & 6: Ali Naghi Monzavi, Tehran, Tūs, 1376/ 1997. Ahmadi Por, Zahra & Gholi Zadeh, Ali Vali, Mabānī-i Djughrāfiyyā’ ī _ Siyāsī-i- Makān Guzīnī-i Pāyitakht- hā Dar Iran, Mashhad, Papulī, 1390/ 2011. Ashraf Ahmad, wīzhigī- Hāy-i-Tarīkhī-i- Shahr Nishīnī dar Iran dar Dawrih-i- Islāmī, Nāma-i ʿUlūm Idjtimāʿī, No. 4, Summer 1353/ 1974. al- Anṭākī, Yaḥyā b. Saʿīd, Tarīkh-i Yaḥyā b. Saīd al- Anṭākī, Beirut, Ābāʾ al- Yasūʿayn (Print),1909/ 1287. Balādhūrī, Aḥmad b. Yaḥyā, Futūḥ al- Buldān, Trans. Mohammad Tavakol, Tehran, Nashr-i Nuḳra(1st ed.), 1337/ 1958. Balʿamī, Abū ʿAlī Muḥammad, Tarīkh-i Balamī, Revised by Mohammad-Taqi Bahar & mohammad parvin Gonabadi, Tehran, Idarih Kul-i-Nigārish-i Wizārat-i Farhang, 1341/ 1962. Burūsawī, Muḥammad b. ʿAlī, Awḍaḥ al- Masālik Alā Marifa al- Buldān wa al- Mamālik, Revised by Mahdī ʿAbd al- Rawāḍiyya, Beirut, Dār al- Maghrib al- Islāmī, 1427 AH/ 2006 AD. Chelongar, MohammadAli, Tarīkh-i Fāṭimiyyān wa Ḥamdāniyyān, Tehran, Samt, 1390/ 2010. Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad, Akhbār al- Ṭiwāl, Trans. Mahmood Mahdavi Damghanī, Tehran, Nashr- i-Niy(4th ed.), 1371/ 1992. Freund, Julien, Djamia Shināsī-yi Weber Max( Weber Max de Sociologie), Trans. Abdolhossein Nikgohar, Nashr-i Nīkān (1st ed.), 1362/ 1983. Habibi, Mohsen, Az Shār Tā Shahr: Taḥlīlī Tarīkh-i Az Mafāhīm-i Shahr wa Sīmāy-i-Kālbudī ān Tafakkur wa Taththur, Tehran, University of Tehran, 1392/ 2012. Ḥafiẓ Ābrū, ʿAbdallah b. luṭfallāh, Djughrāfiyyāy-i Ḥāfiẓ Ābrū, Revised by Sadegh Sajadi, Tehran, Mīrāth Maktūb, 1375/ 1996. Hafez Nia, Mohammad Reza, Uṣūl wa Mafāhīm Zhiupulītīk, Mashhad, Paplī(4nd ed.), 1393/ 2014. Ḥalabī Ghazzī, Kāmil b. Ḥusayn, Nahr al- Dhahab fī Tarīkh-i Ḥalab, Revised by Shaʿth, Shawḳī, & Fākhūrī, Maḥmūd, Ḥalab, Dār al- Ḳalam, 1419 AH/ 1998 AD. Ḥudūd al- Ālam min al- Mashriḳ ilal-, Maghrib Revised by Yūsuf al- Ḥādī, Cairo, Dār al- Thaḳafiyya lil- Nashr, 1423 AH/ 2002 AD. Ḥusaynī Ḥanbalī, ʿAbd al- Raḥman b. Ibrāhīm, Ḳalāid al- Adjyād fī-mā Ittafaḳ fī al- Tasmiyya min al- Biḳā wa al- Bilād, Revised by Walīd ʿAbdallāh Manīs, Kuwait, Markaz al- Buḥūth wa al- Dirāsāt al- Kuwaytiya, 1430 AH/ 2009 AD. Ibn ʿAdīm, al- Ṣāḥib Kamāl al- Dīn ʿUmar b. Aḥmad b. Abī Djarāda, Bughyat al- Ṭalab fī Tarīkh Ḥalab, Revised by Suhayl Zakkār, Beirut, Dār al- Fikr(2nd ed.), ( Und.). Ibid, Zubdat al- Ḥalab Fī Tarīkh Ḥalab, Revised by Suhayl Zakkār, Damascus, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1425 AH/ 2004 AD. Ibn Athīr, al- Kāmil,( Kāmil) Tarīkh- i Buzurg- i Islām wa Iran), Trans. Abolghasem-e-Halat & Abbas Khalili, Tehran, Muʾassisa Maṭbūʿātī ʿIlmī, 1371/ 1992. Ibn Baṭṭūṭa, Safar-nāma-i Ibn Baṭṭūṭa, trans. Muhammad Ali Movahed, Markaz Intishārāt-i ʿIlmī wa Farhangī( ed.), 1361/ 1982. Ibn Ḥawḳal, Muḥammad, Ṣurat al- Arḍ, Beirut, Dār al- Ṣādir( 2nd ed.), 1938/ 1316. Ibn Ḥidjar ʿAsḳalānī, Aḥmad b. ʿAlī, al- Aṣāba fī Tamyīz al- Ṣaḥāba, Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawdjūd & ʿAlī Muḥammad Mʿawwaḍ, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya(1st ed.) 1995 AD/ 1415 AH. Ibn Khaldūn, al-Ibar, Tarīkh-i Ibn Khaldūn, Abd al_ Muhammad Ayati(trans.), Muassisa Muṭāliʾāt wa Taḥḳīḳāt-i Farhangī, (1st ed.), 1363/ 1984. Ibid, Muḳaddama-i Ibn Khaldūn, Trans. Mohammad Parvin-Gonabadi, Tehran, Intishārāt-i th ed.), 1375/ 1996. Ibn Khurdādhbih, al- Masālik wa al- Mamālik, Trans. Saeed Khakrand Beirut, Dār al- Ṣādir, 1889 AD/ 1306 AH(Offset Printing). Idrīsī, Muḥammad b. Idrīs, Nuzhat al- mushtāḳ fī khtirāḳ al- āfāḳ, Beirut, ʿĀlam al- kutub(1st ed.), 1989 AD/ 1409 AH. Iṣṭakhrī, Ibrāhīm b. Muḥammad, al- Masālik wa al- Mamālik, Revised by Abūzayd & Aḥmad b. Sahl, Beirut, Dār Ṣādir, 1927/ 1305. Javedani Moghaddam, Mahdi, "Hilāl Shīʿī Bāzyābī -i Huwiyyat Yā Tawṭiʾa- -i Tawahhūm" ,Dar Rahyāft-i Inḳilāb-i Islāmī, Spring 1387/ 2007, No. 4. Kaḥāla, ʿUmar Rezā, Mudjam Ḳabāil al- Arab al- Ḳadīma wa al- Ḥadītha, Muassisa al- Risāla (6th ed.), 1414 AH/ 1994 AD. Khāndjī, Muḥammad Amīn, Mundjam al- Imrān fī al- Mustadrak Alā Mudjam al- Buldān, Cairo, Maṭbaʿa Saʿāda(1st ed.), 1325 AH/ 1907 AD. Ḳudāma b. Djaʿfar, al- Kharādj, Trans. Hosein Gharachanlu, Tehran, Nashr-i Alburz (1st ed.), 1370/ 1991. Kurdalī, Muḥammad, Khiṭaṭ al- Shām, Beirut, Maktaba al- Nawrī(3rd ed.) 1403 AH/ 1982 AD. M.Lecke,"Taghlib B. Waii",El2(2000),Vol.x. Maḳrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, Kitāb al- Mawāiẓ wa al-Itibār Fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa l- Āthār, Revised by Sayyid, Aīman Fawād, London, Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1422 AH/ 2001 AD. al- Māwardī al- Baṣrī, Abū al- Ḥasan, Āyīn-i Ḥukmrānī, Revised by Hosein Saberi, Tehran, Intishārāt-i ʿIlmī wa Farhangī, (Und.). Moezzi, Maryam, Pīshgāmān-i Ḥukūmat- hāy-i Shīī Tarīkh-i Ḥamdānīyān wa Fāṭimīyān, Tehran, Samt (1st ed.), 1390/ 2011. Maḳdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Marifat al- Aḳālīm, Trans. Ali Naghi Monzavi, Tehran, Shirkat-i Mūʾalifān wa Mutardjimān (1st ed.) 1361/ 1990. Nāṣir Khusraw Ḳubādiyānī( Ḳubādhiyānī) Marwazī, Safarnāma- i Nāsir Khusraw, Revised by Mohammad Siaghi Dabir, Tehran, Zawwār (10th ed.), 1389/ 2010. Naṣr b. Muzāḥim, Piykār-i Ṣiffīn, Trans. Parviz Atabaki, Tehran, Intishārāt-i Inḳilāb-i Islāmī, 1370/ 1999. al- Nuwayrī, Shāb al- Dīn Aḥmad, Nihāyat al- Arab fī Funūn al-Adab, Cairo, Dār al- Kutub ,(1st ed.), 1423 AH/ 2002 AD. Sāmir, Fayṣal, Dawlat-i Ḥamdānīyān, Trans. Alireza Zekavati Gharagozloo, Qom, University Research Institute, 1388/ 2009. Sayf al- Dawla Sulṭān Muḥammad, Safarnāma-i Sayf al- Dawla Marūf Bih Safarnāma-i Makka, Revised by Ali- Akbar Khoda Parast, Tehran, Nashr-i Niy(1st ed.) 1364/ 1985. Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tārikh- i Ṭabarī, Trans. Abolghasem Payandeh, Tehran, Asāṭīr(5th ed.), 1375/ 1996. Ṭabbakh, Muḥammad Rāghib, Alām al- Nubalā bi- Tarīkh Ḥalabal-Shahbā, Dār al- Ḳalam al- Arabī(2nd ed.), 1408 AH/ 1987 AD. al- Tanūkhī, Abū ʿAlī al- Ḥasan b. ʿAlī b. Muḥammad b. Abī al- Fahm, Kitāb Djāmi al- Tawārīkh al- musammā Nishwar al- Muḥāḍara wa- Akhbār al- Mudhākara, Amīn( Print),Hind_ Egypt, 1921/ 1299. Tatawī, Ḳāḍī Aḥmad, Ḳazwīnī, Āṣif Khan, Tārīkh-i Alfī, Revised by Gholamreza Tabatabai Majd,Tehran, Intishārat-i ʿIlmī wa Farhangī, 1382/ 2002. Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Isḥāḳ, al- Buldān, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1422 AH/ 2002 AD. Ibid, Tārīkh-i Yaūbī, Trans. Mohammad Ebrahim Ayati,Tehran, Intishārāt-i ʿilmī wa Farhangī(6th ed.), 1371/ 1992. Yāḳūt Hamawī, Mudjam al- buldān, Trans. Mohammad Taghi Monzavi, Tehran, Cultural Heritage Organization(1st ed.), 1380/ 2009.
کتابشناسی
ابناثیر، عزالدین علی، الکامل (کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1371ش.
ابنبطوطه، سفرنامه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.
ابنحجر العسقلانی، احمدبن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، بهکوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ﻫ/1995م.
ابنحوقل، محمد، صورة الارض، بیروت، دارصادر، 1938م.
ابنخرداذبه، المسالک و الممالک، ترجمه سعید خاکرند، بیروت، دارصادر، 1889م.
ابنخلدون، عبدالرحمن، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، (بیجا)، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،1363ش.
همو، مقدمه ابنخلدون، ترجمه محمد پروینگنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم، 1375ش.
ابنعدیم، الصاحب کمالالدین عمربن احمدبن ابیجراده، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، بهکوشش سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، بیتا.
همو، زبدة الحلب من تاریخ حلب، بهکوشش سهیل زکار، دمشق، دارالکتاب العربی، 1425ﻫ .
ابوعلی ابنمسکویه رازی، تجارب الامم، ج 1، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1369ش، جلد 5 و 6، علی نقی منزوی، تهران، توس، 1376ش.
احمدی‌پور، زهرا، قلی‌زاده، علیولی، مبانی جغرافیایی ـ سیاسی مکان‌گزینی پایتخت‌ها در ایران، مشهد، پاپلی، 1390ش.
ادریسی، محمدبن ادریس، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم الکتب، 1409ﻫ .
اشرف، احمد، «ویژگیهای تاریخی شهرنشینی در ایران دوره اسلامی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 4، تیر 1353ش.
اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، بیروت، دارصادر، 1927م.
الانطاکی، یحییبن سعید، تاریخ یحیی بن سعید الانطاکی، بیروت، مطبعة آباء الیسوعیین، 1909 م.
التنوخی، ابوعلی الحسنبن علیبن محمدبن ابیالفهم، کتاب جامع التواریخ المسمی نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، مطبعة امین، مصر، 1921م.
الصولی، ابوبکر محمدبن یحیی، اخبار الراضی بالله و المتقی لله او تاریخ الدولة العباسیة من 333-322 ﻫ من کتاب الاوراق، نشر هیورت دن، قاهرة، 1935م.
الماوردی البصری، ابوالحسن، آیین حکمرانی، مصحح حسین صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
النویری، شهابالدین احمد، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهرة، دارالکتب و الوثائق القومیة، 1423ﻫ .
بروسوی، محمدبن علی، اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، مصحح مهدی عبدالرواضیة، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1427ﻫ .
بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران، نشر نقره، 1337ش.
بلعمی، ابوعلی محمد، تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، بهکوشش محمد پروین گنابادی، تهران، اداره کل نگارش وزارت فرهنگ، 1341ش.
تتوی، قاضی احمد، قزوینی، آصفخان، تاریخ الفی، بهکوشش غلامرضا طباطباییمجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1382ش.
جاودانیمقدم، مهدی، «هلال شیعی بازیابی هویت یا توطئه توهم»، رهیافت انقلاب اسلامی، شماره4، بهار 1387ش.
چلونگر، محمدعلی، تاریخ فاطمیان وحمدانیان، تهران، سمت،1390ش.
حافظابرو، عبداللهبن لطفالله، جغرافیای حافظ ابرو، بهکوشش صادق سجادی، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
حافظنیا، محمدرضا، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، پاپلی، 1393ش.
حبیبی، محسن، از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر، تهران، دانشگاه تهران، 1392ش.
حسینیحنبلی، عبدالرحمنبن ابراهیم، قلائد الاجیاد فیما اتفق فیالتسمیة من البقاع و البلاد، مقتضب من کتاب (المشترک وضعا و المختلف صقعا)، بهکوشش ولیدعبدالله منیس، کویت، مرکز البحوث و الدراسات الکویتیة، 1430ﻫ .
حدود العالم منالمشرق الیالمغرب، مصحح یوسفالهادی، قاهرة، دارالثقافیة للنشر،1423ﻫ .
حلبی غزی، کاملبن حسین، نهر الذهب فی تاریخ حلب، بهکوشش شعث شوقی/فاخوری، محمود، حلب، دارلقلم، 1419ﻫ .
خانجی، محمدامین، منجمالعمران فیالمستدرک علی معجم البلدان، قاهرة، مطبعة سعادة، 1325ﻫ .
دینوری، ابوحنیفه احمد، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشرنی، 1371ش.
سامر، فیصل، دولت حمدانیان، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388ش.
سیفالدوله سلطان محمد، سفرنامه سیفالدوله معروف به سفرنامه مکه، بهکوشش علیاکبر خداپرست، تهران، نشرنی، 1364ش.
طباخ، محمدراغب، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، حلب، دارالقلم العربی، 1408ﻫ .
طبری، محمدبنجریر، تاریخ الطبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375ش.
فرانک، آرین، و دیوید براونستون، جاده ابریشم، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، سروش، 1376ش.
فروند، ژولین، جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیکگهر، نشر نیکان، 1362ش.
قدامة بن جعفر، الخراج، ترجمه حسین قرهچانلو، تهران، نشر البرز،1370ش.
کحاله، عمررضا، معجم قبائلالعرب القدیمة و الحدیثة، بیروت، موسسة الرسالة، 1414ﻫ /1994م.
کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، مکتبهالنوری، 1403ﻫ .
معزی، مریم، پیشگامان حکومتهایشیعی تاریخ حمدانیان و فاطمیان، تهران، سمت،1390ش.
مقدسی، محمدبناحمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361ش.
مقریزی، احمدبن علی، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، بهکوشش ایمن فواد سید، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ﻫ .
ناصرخسرو قبادیانی مروزی، سفرنامه ناصرخسرو، بهکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، 1389ش.
نصربنمزاحم، پیکار صفین، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی،1370ش.
یاقوتحموی، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش.
یعقوبی، احمدبن اسحاق، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.
همو، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1371ش.
M. Lecke, “Taghlib B. Wa’il”, El2(2000
