داروسازی محمد بن زکریای رازی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
محبوبه فرخنده زاده
1
(استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه معارف اسلامى، مشهد، ایران)
مصطفی گوهری فخرآباد
2
(استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه تاریخ و تمدن اسلامى، مشهد، ایران)
کلید واژه: آثار پزشکى رازی, داروسازی اسلامى, پزشکى اسلامى, الحاوى,
چکیده مقاله :
شماری از پزشکان مسلمان در کنار طبابت به داروسازی نیز می پرداختند. محمد بن زکریای رازی (د 313ﻫ) یکی از پزشکانی است که بخش مهم و قابل توجهی از آثار خود را به داروسازی اختصاص داده است. در این نوشتار، به شیوه توصیفی تحلیلی و با استناد به مدارک و شواهد موجود، نقش و جایگاه رازی در علم داروسازی از طریق بررسی آثار دارویی او بررسی شده است. یافته‌هاى این پژوهش نشان می دهد رازی به‌سبب احاطه بر دانش کیمیا و آگاهی از خواص سنگ های معدنی، توانست فراورده های شیمیایی جدیدی وارد علم داروسازی کند؛ هم‌چنین دستورالعمل های متعددی برای ساخت داروهای ترکیبی ارائه کرد که تا آن هنگام در بین مسلمانان بی سابقه بود. شیوه رازی در درمان بیماری‌ها، بسیار ساده بود و تا حد امکان به جای دارو، غذا تجویز می کرد؛ چه او به طبیعت داروها، سرد یا گرم، واقف بود و مضرات استفاده از داروها را نیز می شناخت. در دوره اسلامى وى نخستین پزشکى بود که از الکل برای گندزدایی، از جیوه به عنوان مسهل و از برخی ترکیبات دارویی در بی حسی استفاده کرد.
Pharmaceuticals were originated from herbal, animal and mineral sources in ancient medicine. Making syrups, Tablets and other drugs is a part of Islamic medicine. Some of the Muslim physicians were pharmacists as well. Muhammad ibn Zakariya Râzī was a great physician that a significant part of his works is devoted to pharmacy. This article is a study on the influence and role of Razi and his ideas about drugs. The results of this research shows that Râzī’s profession on Chemistry and properties of minerals, enabled him to produce new drugs. He presented numerous instructions for caking of compound drugs that was unprecedented among Muslims. Razi’s method was easy; he used food instead of drugs. He knew the drugs nature and harms. He was, firstly, used alcohol for disinfection, mercury as a laxative and also using some pharmaceutical compounds for abirritating. He also cited drugs for Veterinary. References Bihdāsht-i Ghazāyī yā Manāfil-Aghdhiya wa daf-i Maḍārr-hā Abubakr Muḥammad Zakariyyā Rāzī, Tehran: Tābān, 1964/1343. Azkaee (Spitman), Parviz, Ḥakīm Rāzī, Tehran: Ṭarḥ_i Nū, 2005/1384. Bīrūnī, Abū al-Rayḥān Aḥmad b. Muḥammad, Fihrist-i kitāb-hā-yi Rāzī, Revised by Mehdi Mohaghegh, University of Tehran Press, 1992/1371. Al- Daffāʿ, Alī Abdallāh, Ashām ulamā al-Arab wa al-Muslimīn fī Ilm l-Nabāt, Beirut, Mūʾsisa al-Risāla, 1985 AD/1405 AH. Dictionary.abadis.ir/ Elgood, Cyril, Tarīkh pizishki Iran (A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate: From the Earliest Times Until the Year A.D. 1932), Mohsen Javidan(trans.), Tehran: Eghbal Publications, 1973 /1352. Farshad, Mahdi, Tarikh Ilm dar Iran, Tehran: Amirkabir, 1988/1367. Goodman, L. E., “Al- Rāzī”, EI2, g Leiden: E.J. Brill, 1996. Ibn Abī Uṣaybiʿa, Uyūn al-anbā fī ṭabaḳāt al-aṭibbā, Beirut, Dār al-Maktaba al-Ḥayāt, 1965 AD/1384 AH. Ibn al-Nadīm, Muḥammad, al-Fihrist, Muhammad-Reza Tajadod (Trans.), Tehran: KitābKhāna-yi Ibn Sīnā, 1924 AD/ 1343 AH. Ḳifṭī,Tarīkh al-Ḥukamāth Century), Revised by Behin Daraei, Tehran: University of Tehran Press, 1968/1347. Nabavi, Saif al-Din, Muḥammad ZakariyyāRāzī wa Bardāsht hā-yi Dānishmandān-i Ilm-i Pizishkī, Tehran: Eghbal Publications, 1987 /1366. Najmabadi, Mahmud, Mualifāt wa Muṣannifat-i Muḥammad ZakariyyāRāzī, Tehran: University of Tehran Press, 1960/1339. Ibid, SharḥḤāl wa Maḳām-i Muḥammad ZakariyyāRāzī, Tehran: ʿIlmī, 1939/1318. Ibid, Tarīkh Ṭibb, Tehran: University of Tehran Press, 1988/1367. Qasemlou, Farid, Negar Naderi, Shamameh Muhammadi, “Dārūshināsī wa Dārūsāzī”, Dānīshnāma Djahān-i Islām (The Encyclopedia of the Islamic World), Gholam_Ali Haddad_Adel (as supervisor), Tehran,1392/2013. Rashīd ʿIzza, ʿUlayyā, “Maḳāla al-Rāzī wa ʿIlm al- Fārmākūlūdjī”, al-Rāzī wa Athara fī Ṭibb, Khalis al-AshRāzī, Muḥammad b. Zakariyyāʾ, al-Abdāl, Tehran: Research Institute for Islamic and Complementary Medicine (RICM), 2004/1383. Ibid, al-Asrār wa sirr al-asrār, Revised by Mohammad Taqi Danesh Pajouh, Tehran: čāp-i Ḥaydarī, 1964/1343. Ibid, Bāyastih-hā-yi Akhlāḳ-i Pizishkī az Nigah-i Rāzī (Adab al- Ṭabīb), Revised by ʿAbd al-Laṭif Muḥammad al-ʿAbd, Muhammad -Hossein Saket(Trans.), Tehran: Intishārāt-i al-Maʿyī, 2012/1391. Ibid, al-Ḥāwī, al-Djuz al-Thānī wa al-Ishrūn: Fī Ṣaydala, Muḥammad Abd al-Muʿīd Khān(ed.), Deccan: Dairatuʾl-maʾarif-i ʾUthmāniyya, 1971 AD/1390 AH. Ibid, al-Djadarī wa l-Ḥaṣba, Mahmud Najmabadi (Margins & Trans.), Tehran: University of Tehran Press, 1965/1344. Ibid, Khawāṣṣ al-Ashyā, Muḥammad b. Zakariyyāʾ, Qom: Association of Islamic Treasures, 2009/1388. Ibid, Risāla dar Fawāid Sikandjabin wa Khawaṣṣ Mūmīyāī, Ehsan Moghaddas(Trans.), Tehran: Nīlūbarg, 2012/1391. Ibid,Ṭibb al-Mulūkī, Yāsir Zikkūr(ed.), Beirut, Dār al-Minhādj, 2009 AD/1430 AH. Ibid, Al-Fuṣūl fī l-Ṭibb(al-Murshid), Revised by Yosef Beig Babapour, Tehran: Safir Ardehlal Publications: Specialist Publisher of Books on Traditional Medicine, 2013/1392. Ibid, al-Ḳawlandj, Ṣubḥī Maḥmūd Ḥammamī(ed.), Aleppo: Manshūrāt-i Djāmiʿa-yi Ḥalab Maʿhad al-Turāth ʾl-ʿilmī, 1983 AD, 1403 AH. Ibid, Miḥna al-Ṭabīb wa Tayīna, Revised by al-Bayir Zakī Iskandar, (with the preface by Ali_Akbar Velayati), Gholamreza Jamshid Nejad Aval (Trans.), Tehran: Intishārāt-i Huḳūḳī, 2010/1389. Ibid, Manāfil-Aghdhiya wa daf-i Maḍārr-hā, Revised by ʿĀṣim ʿIytānī, Beirut, Dār al-Iḥyāʾal-ʿUlūm, 1985 AD/1406 AH. Ibid, Al-Manṣūrī fī al-Ṭibb, Revised by Ḥāzim Barkī Ṣadīḳī, Kuwait, al-Munaẓẓama al-ʿArabīya al-Tarbīya, 1987 AD/1408 AH. Ibid, Man lā Yaḥḍuruhu al-Ṭabīb, Tehran: Shirkat-i Sahamī-yi Ṭabʿ-i Kitāb, (Un d.). Sezgin, Fuat, Tarikh Nigārish-Hā-yi Arabī, Vol.3, Chapter one, Tehran: Intishārāt-i Khāna-yi Kitāb, 2004/1383. Tabatabaei, Mahmoud, Khulāṣa-yi Kitab al-Ḥāwī, Mashhad:University of Medical Sciences, 2009/1388. Turkmani, Somayeh, Tarīkh-i Dārūshināsī dar Iran wa Bayn al- Nahrayn az Ṣadr-i Islām tā Ḥamla-yi Mughūl, (Master's Thesis) Ferdowsi University of Mashhad, Faculty of Theology, 2010/1389.
ابن ابی اصیبعة، عیون الأنباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1965م.
ابنندیم، محمد، الفهرست، ترجمه م. رضا تجدد، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1343ش.
اذکائی (سپیتمان)، پرویز، حکیم رازی، تهران، طرح نو، 1384ش.
الگود، سریل، تاریخ طب ایرانیان، ترجمه محسن جاویدان، تهران، انتشارات اقبال،1352ش.
بیرونی، ابوریحان احمد بن محمد، فهرست کتاب‌های رازی، تحقیق مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران، 1371ش.
ترکمنی، سمیه، تاریخ داروشناسى در ایران و بین‌النهرین از صدر اسلام تا حمله مغول، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات، 1389ش.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه. http://dictionary.abadis.ir
الدفاع، على عبدالله، اسهام علماء العرب و المسلمین فى علم النبات، بیروت، موسسة الرسالة، 1405ﻫ/1985م.
رازی، محمد بن زکریا، الابدال، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1383ش.
همو، الاسرار و سرّ الاسرار، تحقیق محمدتقی دانشپژوه، تهران، چاپخانه حیدری، 1343ش.
همو، بایستههای اخلاق پزشکی از نگاه رازی (ادب الطبیب)، تحقیق عبداللطیف محمدالعبد، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران، انتشارات المعی، 1391ش.
همو، الحاوی، الجزء الثانی و العشرون، فی صیدلة، چاپ محمد عبدالمعید خان، دکن، دائرة المعارف العثمانیة، 1390ﻫ-1971م.
همو، الجدری و الحصبة، با حواشی و ترجمه محمود نجمآبادی، تهران، دانشگاه تهران، 1344ش.
همو، خواص الاشیاء، ترجمه محمد بن زکریا، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1388ش.
همو، رسالة در فواید سکنجبین و خواص مومیایی، ترجمه احسان مقدس، تهران، نیلوبرگ، 1391ش.
همو، طب الملوکی، چاپ محمد یاسرزکّور، بیروت، دارالمنهاج، 1430ﻫ-2009م.
همو، الفصول فی الطب (المرشد)، تحقیق یوسف بیگباباپور، تهران، سفیراردهال، 1392ش.
همو، القولنج، چاپ صبحی محمود حمامی،حلب، منشورات جامعة حلب معهد التراث العلمی، 1403ﻫ- 1983م.
همو، محنة الطبیب و تعیینة، تصحیح البیرزکی اسکندر، با مقدمه علیاکبر ولایتی، ترجمه غلامرضا جمشید نژاد اول، تهران، انتشارات حقوقی، 1389ش.
همو، منافع الاغذیة و دفع مضارّها، تحقیق عاصم عیتابی، بیروت، دار الحیاء العلوم، 1406ﻫ-1985م.
همو، المنصوری فی الطب، تحقیق حازم برکی صدیقی، کویت، المنظمة العربیة التربیة، 1408ﻫ.
همو، من لایحضره الطبیب، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب.
رشید عزة، علیا، «الرازی و علم الفارماکولوجی»، الرازی و اثره فی الطب، چاپ خالص الاشعب، بغداد، وزارة التعلیم العالی و البحث العلمی، 1988م.
سزگین، فؤاد، تاریخ نگارشهای عربی، مجلد سوم، فصل اول، تهران، انتشارات خانه کتاب، 1383ش.
علوی نائینی، عبدالعلی، بهداشت غذایی یا منافع الاغذیه و دفع مضارّها ابوبکر محمد زکریای رازی، تهران، تابان، 1343ش.
طباطبایی، محمود، خلاصه کتاب الحاوی، مشهد، دانشگاه علوم پزشکی، 1388ش.
فرشاد، مهدی، تاریخ علم در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1367ش.
قاسملو، فرید، «داروشناسی: آثار»، دانشنامه جهان اسلام
http://rch.ac.ir/article/Details/9005
قفطى، تاریخ الحکما، ترجمه از قرن 11، تصحیح بهین دارایی، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1347ش.
نبوی، سیفالدین، محمد زکریای رازی و برداشتهای دانشمندان علم پزشکی، تهران، اقبال، 1366ش.
نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنفات محمد زکریای رازی، انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.
همو، شرح حال و مقام محمد زکریای رازی، تهران، علمی، 1318ش.
همو، تاریخ طب، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1367ش.
Goodman, L. E., “Al- Rāzī”, EI2, g Leiden: E.J. Brill, 1996.
