بازشناسی شخصیت و رفتار اجتماعی «قُصّاص»
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
یحیی میرحسینی
1
(استادیار دانشگاه آیت اللّه حائری میبد، گروه علوم قرآن و حدیث، میبد، ایران)
کلید واژه: قُصّاص, قصّه, واعظان و قصّاص,
چکیده مقاله :
قُصّاص (جمعِ قاصّ)، یکی از گروه‌های کمتر شناخته اما قدرتمند و پرنفوذ در دوره اسلامی بودند که یادکرد آنها را می‌توان در کتب تاریخی و مباحث مرتبط با رجال و تراجم، در کنار دیگر گروه‌ها هم‌چون فقها، متکلمان و اهل حدیث مشاهده نمود. فعالیت‌های قصّاص که با نقد بسیاری از صحابه، تابعین و عالمان مسلمان مواجه شد پس از چند سده به محاق رفت. سؤالاتی که این نوشتار در پی یافتن پاسخ یا پاسخ‌هایی بدانهاست این است که چه ویژگی‌های شخصیتی و اجتماعی سبب می‌گشت یک فرد در شمار قصّاص قلمداد شود؟ آنان در دین‌داری چه ویژگی‌هایی داشتند؟ و در تبلیغ و ترویج دین چه رویکردهایی در پیش گرفته بودند؟ در این مقاله که از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره گرفته شده، از ویژگی های اساسی و برجسته قصّاص مانند جذب مخاطبان بیشتر از میان توده مردم، توجه به سلایق عوام، درازه گویی، تحریک عواطف و رواشماری دخل و تصرف در آموزه های دینی بحث شده است.
Quṣṣās were one of the least known but strong and affective groups in the early and mid-Islamic centuries. The job title is frequently mentioned in historical books and the arguments relating to the Rijal and biographies along with other groups such as jurists, Hadith narrators and theologians. Quṣṣās duty as giving speeches to the public was strongly criticized by many Companions and Muslim scholars to the extent that after some centuries, the title was totally extinct and the historical as well as cultural contribution of the group was forgotten. This paper tries to answer these questions: what specifications in the character and social behavior of a person caused him to be called a Qāṣṣ? What religious characteristics did the Quṣṣās have? What approaches did they follow in preaching and promoting the religion? Based on a descriptive-analytical method, this paper considers five major specifications of the Quṣṣās which were mostly different from the approaches of other Muslim scholars. Keywords: Quṣṣās, Qaṣaṣ stream, character and social behavior, religious approach, preaching and promoting the religion. References Ḳurān, trans. Muhammad Mahdi Fouladvand, Tehran, dār al- Ḳurān al- karīm, 1994 AD/ 1415 AH. Abd b. Hamīd Kissī, Muntakhab musnad Abd b. Hamīd, Beirut, Maktaba al- nahḍa al- Arabiyya, 1987 AD/ 1408 AH. Abū Khathīma Nisāī, Kitāb al- ilm, (Und.), (Und.), (Und.). Abū Nuaym al- Iṣfahanī, Aḥmad, Ḥilyat al- awliyā wa- ṭabaḳāt al- asfiyā, Revised by Shafiei Kadkani, Cairo, Umm al- Ḳurā, (Und.). Abū Ṭalib Makkī, Muḥammad b. Alī, Ḳūt al- ḳulūb, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1996 AD/ 1417 AH. Adjdjādj Khaṭīb, Muḥammad, Uṣūl al- ḥadīth ulūma wa muṣṭalaḥa, Beirut, Dār al- Fikr, 1988 AD/ 1409 AH. Aḥmad b. Ḥanbal, al-ilal, Riyadh, Dār al- khānī, 1987 AD/ 1408 AH. Ibid, Musnad, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.) Aḳīlī, Muḥammad b. Amr, Kitāb al- ḍuafāl- kabīr, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1997 AD/ 1418 AH. Ālbānī, Muḥammad Nāṣir al- Dīn, silsila al- aḥādīth al-ḍaīfa wa al- mūḍūa, Riyadh, dār al- maārif, 1991 AD/ 1412. Aṣl alā b. Razīn, Dar madjmūa al- uṣūl sitta ashr,Qom, Dār al- Shabistarī lil- maṭbūāt, 1984/ 1363. Bādjī, Sulaymān b. Khalaf, al- tadīl wa al- tadjrīḥ, Morocco, Wizāra al- awḳaf, (Und.). Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb al- ashrāf, Beirut, Dār al-Fikr, 1996 AD/ 1417 AH. Bayhaḳī, Aḥmad b. Ḥusayn, Shuab al- Imān, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1989 AD/ 1410 AH. Boyce, Mary, “Gawsān pārtī wa sunnat-i khunyāgarī-yi Iranī”, dar madjmūa-yi dū guftār darbāra-yi khunyāgarī wa musīḳī-yi Iran, tran. Behzad Bashi, Tehran, Intishārāt-i Āgāh,1989 /1368. Bukhārī, Muḥammad b. Ismāīl, al- Tarikh al- kabīr, Turkey, (Und.). Ibid, al- DjamiṢaḥīḥ, , Beirut, Dār al- Fikr, 1980 AD/ 1401 AH. Culler, Jonathan, Naẓariyya adabī (Literary Theory, A very Short Introduction), trans. Farzaneh Taheri, Tehran, Nashr-i Markaz, 2003/ 1382. Dārimī, Abdallāh b. Abd al- Raḥmān, Sunan, Damascus, Maṭbaa al- Itidāl, 1930 AD/ 1349 AH. Daylamī, Abī Shudjā Shīrūya b. Shahrdār, al- Firdaws bimthūr al- khiṭāb, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1985 AH/ 1406 AD. Dehghan, Ali, Tafsīr-i Mawḍū-yi ilm dar Ḳurān- i Karīm bā Rūykard-i Insān Shināsī-yi Farhangī, Ahmad Pakatchi as Supervisor, Master's degree Thesis, Imam Sadiq University, 2012/ 1391. Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Tarikh al- Islām wa wafayāt (ṭabaḳāt) al- mashāhīr wa l- alām, Beirut, Dār al- Kitāb al- Arabī, 1986 AH/ 1407 AD. Ibid, Sayr alām al- nubalā, Revised by Shuayb al- arnaūt & Ḥusayn Asad, Beirut, al- Risāla, 1992 AD/ 1413 AH. Djawād Alī, al- mufaṣṣal fī Tarikh al-Arab ḳabl al- Islām, Beirut, Dār al- Sāḳī, 2001 AD/ 1422 AH. Djaḥiẓ, Amr b. Baḥr, al- Bayān wa al- tabayyan, Cairo, al- maktaba al- tudjdjariyya al- kubrā, 1926 AD/ 1345 AH. Ebadi, Sobhe, Ḳissa- gū-yī dar dū ḳarn-i awwal hidjrī: Ḳissa- gū-yān wa shiwa- hā-yi kār, Ahmad Badkoubeh as Supervisor, Master's degree Thesis, University of Tehran Faculty of theology & Islamic studies, 2007/ 1386. Ghazālī, Muḥammad b. Muḥammad, Iḥyāulūm al- dīn, Beirut, Dār al- kitāb al- Arabī, (Und.). Goldziher, Muslim Studies, trans. Barber C.R & Chicago, Aldine Publishing Company, 1971. ḤāfiẓʿIrāḳī, Zayn al- Ābidīn Abd al- Raḥīm b. al- Ḥusayn, al- Bāith alā al- khalāṣ man ḥawādith l- Ḳuṣṣaṣ,Beirut, Dār al- warrāḳ, 2001 AD/ 1422 AH. Ḥākim Nayshābūrī, Muḥammad b. Abdallāh, Mustadrak al- ṣaḥīḥayn ,(Und.), (Und.), (Und.). Haythamī, Nūr al- Dīn, Madjma al- zawāid, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1987 AD/ 1408 AH. Ibn Abd al-Barr, Yūsuf b. Abdallāh, Djāmi bayān al- ilm wa-faḍli-hi, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1977 AD/ 1398 AH. Ibn Abī Āṣim, Aḥmad, al- Mudhakkar wa al- tadhkīr wa al- dhikr, Riyadh, Dār al- Manār, 1992 AD/ 1413 AH. Ibn Abī al- Dūnya, Abdallāh, al- Ikhwān, Revised by Muḥammad Ṭawālaba, (Und.), Dār al- Itiṣām, (Und.). Ibn Abī Ḥatam, , ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad, al- djarḥ wa l- tadīl, Deccan Plateau, Maṭbaa madjlis dāʾirat al- maʿārif al- islāmiyya, 1951 AD/ 1371 AH. Ibn Abī Shayba, Abdallāh, al- Muṣannaf, Beirut, Dār al-fikr, 1988 AD/ 1409 AH. Ibn Abī yalā Mawṣilī, Aḥmad, Musnad, Damascus , Dār al- Mamūn lil-turath, (Und.). Ibn Abī yalā, Muḥammad b. Muḥammad, Ṭabaḳāt al- Ḥanābala, Beirut, Dār al- marifa, (Und.). Ibn Adīī, Abdallāh, al- kāmil, Beirut, Dār al- Fikr, 1988 AD/ 1409 AH. Ibn Asākir, Alī b. Ḥasan, Tarikh madīnat Dimashḳ, Beirut, Dār al- fikr, 1994 AD/ 1415 AH. Ibn Atham, Aḥmad b. Alī, al- Futūḥ, Beirut, Dār al- aḍwā, 1990 AD/ 1411 AH. Ibn Atiyya Andalusī, al- Muḥarrir al- wadjīz fī tafsīr l- kitāb al- Azīz, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 2001 AD/ 1422 AH. Ibn Baṭṭāl, Abū al- Ḥasan Alī b. Khalaf, Sharḥ-i Ṣaḥīḥ al- Bukhārī, Riyadh, (Und.), 2002 AD/ 1423 AH. Ibn Djad, Alī, Musnad, Beirut, Dār al- kutub al-ilmiyya, 1996 AD/ 1417 AH. Ibn Djawzī, Abd al-Raḥmān, al- Ḳuṣṣaṣ wa al- mudhakkirīn, Beirut, al- maktab l- Islāmī, 1988 AD/ 1409 AH. Ibid, Kashf al- mushkil man ḥadīth al- ṣaḥīḥayn, Riyadh, Dār al- waṭan, 1997 AD/ 1418 AH. Ibid, al- Mawḍūāt, Medina, al- maktaba al- salafiyya, 1966 AD/ 1386 AH. Ibn Ḥabbān, Muḥammad, al- Madjrūḥayn, Mecca, Dār al- bāz lil-nashr wa al- tawzī, (Und.). Ibn Ḥadjar al- Asḳalānī, Aḥmad b. Alī, Tadjīl al- manfaa, Beirut, Dār al- Kitāb al- arabī,(Und.). Ibn Ḥamdūn, Muḥammad b. Ḥasan, Tadhkira al- Ḥamdūniyya, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1996 AD/ 1417 AH. Ibn Kathīr, Ismāīl b. Umar, Tafsīr al-Ḳurān al- aẓīm, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1998 AD/ 1419 AH. Ibn Ḳūlūya, Djafar b. Muḥammad, Kāmil al- ziyārāt, Najaf, Dār al- Murtaḍawiyya, 1977/ 1356. Ibn Ḳutayba, Abdallāh b. Muslim, Tawīl Mukhtalif al- ḥadīth, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, (Und.). Ibn Sad, Muḥammad, al-ṭabaḳāt l- kubrā, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.). Jafarian, Rasul, Ḳiṣṣa Khwānān dar Tarikh islām wa Iran, Qom, Intishārāt-i Dalīl, 1999/ 1378. Khaṭīb Baghdādī, Aḥmad b. Alī, Tarikh al Baghdād, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1996 AD/ 1417 AH. Khilaī Shāfiī, Abu al- Ḥasan, al- Fawāid al- muntaḳā al- ḥussān al- Ṣiḥāḥ wa al- gharāib (al- Khiliyāt), (Und.), (Maktaba Shamila- Software). Kulīnī, Muḥammad b. Yaūb, al- Kāfī, Revised by Ali-Akbar Ghafari, Tehran, Dār al- kutub al- Islāmiyya, 1986/ 1365. Ḳushayrī, Abu l- Ḳasim Abd al- Karīm, al- Risāla l- Ḳushaīriyya, Qom, Intishārāt-i Bīdār, 1995/ 1374. Maḳatil b. Sulaymān, Tafsīr, Revised by Abdallāh Shaḥāta, Beirut, Dār al- iḥyā al- turāth al-Arabiyya, 2002 AD/ 1423 AH. Maḳrīzī, Aḥmad b. Alī, al- Mawāiẓ wa l- itibār, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1997 AD/ 1418 AH. Manāwī, Muḥammad Abd al- Raūf, Fayḍ al- ḳadīr sharḥ al- djāmi al- ṣaḳīr, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1994 AD/ 1415 AH. Maydānī, Aḥmad b. Muḥammad, Madjma al- amthāl, Mashhad, Astanprint, 1987/ 1365. Mehrvash, Farhang, “Āyīn- hā-yi dhikr dar rawāyāt-i Islāmī”, Ṣaḥīfa-yi mubīn, No. 53, 2013/ 1392. Mir Hossein, Yahya, Ulgū-hā-yi guftimānī-yi taṣarruf dar hadīth nazd-i Ḳuṣṣāṣ, Ahmad Pakatchi as Supervisor, PhD thesis, Faculty of Quran and Hadith, Imam Sadiq University,2015/ 1394. Ibid, Kār-kard-i idjtimāī-yi ḥirfa-yi ḳiṣaṣ dar sada-hā-yi nukhustīn-i islāmī kūshishī barā-yi taḥlīl-i zabān-shināsāna-yi tarikh-i yik angāra, Ṣaḥīfa-yi mubīn, No. 56, Fall & Winter 1393/ 2014 & 2015. Mizzī, Yūsuf b. Abd al- Raḥman, Tahdhīb al- Kamāl, Beirut, Mawassisa al- Risala, 1985 AD/ 1406 AH. Mohsenian Rad, Mehdi, " Tarwidj-i dīn az ṭarīḳ-i taḥrīk-i āṭifa dar risāna-hā-yi muāṣir dar muḳāyisa bā tarwidj-i mubtanī bar taul dar ṣadr-i Islām", Iranian Association of Cultural Students & Communication, No. 5, Spring & Summer 2006/ 1385. Muslim b. Ḥadjdjādj, Ṣaḥīḥ, Beirut, Dār al- Fikr, (Und.). Pakatchi, Ahmad, “Masʾala bidat dar Sada-yi nukhust-i Islāmī”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Kazem Mousavi-Bojnourdi(as supervisor), Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopedia, Vol. 11, 2002/ 1381. Pellat, Charles, “al- ḳāṣṣ”, The Encyclopaedia of Islam, 2 nd ed., Vol. IV, Leiden, Brill, 1997. Rāghib Iṣfahānī, Ḥusayn, Muḥāḍarāt al- udabā wa- muḥāwarāt al- shuarā wa l- bulaghā, Beirut, Shirka dār al- arḳam, 1999 AD/ 1420 AH. Ṣafadī, Khalīl, al- wāfī bi l- wafayāt, Revised by Shuayb al- arnaūt & Turkī Muṣṭafā, Beirut, Dār al- iḥyā al- turāth, 1999 AD/ 1420 AH. Ṣanānī, Abd al- Razzāḳ, al- Musannif, (Und.), Manshurāt al- madjlis al- ilmī, (Und.). Subkī, Abd al- Wahhab b. Alī, Tabaḳāt al- shāfiiyya al- kubrā, Beirut, Dār iḥyā al- kutub al- Arabiyya, (Und.). Sulamī, Muḥammad b. Ḥusayn, Ṭabaḳāt al- sūfiyya, Cairo, Maktaba al- Khandjī, 1969 AD/ 1389 AH. Suyūṭī, Djalāl al- Dīn Abd al- Raḥmān, Sharḥ sunan nisāī, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, (Und.). Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥmad, al- Duā, Beirut, Dār al- kutub al- ilmiyya, 1992 AD/ 1413 AH. Ibid, al- Mudjam al- kabīr, Beirut, Dār al- iḥyā al- turāth al-Arabī, (Und.). Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Djāmi al- bayān an tawīl al- Ḳurān, Beirut, Dār al- Fikr, 1994 AD/ 1415 AH. Wadīa Tāhā al- Nadjm, al- Ḳiṣaṣ wa al- Ḳuṣṣāṣ fī al- adab l- islāmī, Kuwait, Maṭbaa ḥukūma, 1972 AD/ 1350AH. Yāḳūt Hamawī, Mudjam al- buldān, Beirut, Dār al- iḥyā al- turāth al-Arabiyya, 1978 AD/ 1399 AH.
کتابشناسی
قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران، دار القرآن الکریم، 1415ﻫ .
آلبانی، محمد ناصر الدین، سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة، ریاض، دار المعارف، 1412ﻫ .
ابن ابی الدنیا، عبدالله، الإخوان، به کوشش محمد طوالبة، بی‌جا، دار الإعتصام، بی‌تا.
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، دکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف الإسلامیة، 1371ﻫ .
ابن ابی شیبة، عبدالله، المصنف، بیروت، دار الفکر، 1409ﻫ .
ابن ابی عاصم، احمد، المذکّر و التذکیر و الذکر، ریاض، دار المنار، 1413ﻫ .
ابن ابی یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
ابن اعثم، احمد بن علی، الفتوح، بیروت، دار الأضواء، 1411ﻫ .
ابن بطال، ابوالحسن علی بن خلف، شرح صحیح البخاری، ریاض، بی‌نا، 1423ﻫ .
ابن جعد، علی، مسند، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ .
ابن جوزی، عبدالرحمان، القصّاص و المذکرین، بیروت، المکتب الإسلامی، 1409ﻫ .
همو، الموضوعات، مدینة، المکتبة السلفیة، 1386ﻫ .
همو، کشف المشکل من حدیث الصحیحین، ریاض، دار الوطن، 1418ﻫ .
ابن حِبّان، محمد، المجروحین، مکه، دار الباز للنشر و التوزیع، بی‌تا.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تعجیل المنفعة، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
ابن حمدون، محمد بن حسن، التذکرة الحمدونیة، بیروت، دار صادر، 1996م.
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، جامع بیان العلم و فضله، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1398ﻫ .
ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، دار الفکر، 1409ﻫ .
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، 1415ﻫ .
ابن عطیة آندلسى، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ﻫ .
ابن قتیبة، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، دار المرتضویة، 1356ش.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ﻫ .
ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، به کوشش شفیعی کدکنی، قاهره، أم‌القری، بی‌تا.
ابوخیثمة نسایی، کتاب العلم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
ابوطالب مکی، محمد بن علی، قوت القلوب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ .
ابو یعلی موصلی، احمد، المسند، دمشق، دار المأمون للتراث، بی‌تا.
احمد بن حنبل، العلل، ریاض، دار الخانی، 1408ﻫ .
همو، مسند، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
أصل علاء بن رزین، در مجموعه الأصول الستة عشر، قم، دار الشبستری للمطبوعات، 1363ش.
باجی، سلیمان بن خلف، التعدیل و التجریح، مراکش، وزارة الأوقاف، بی‌تا.
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، ترکیة، بی‌تا.
همو، الجامع صحیح، بیروت، دار الفکر، 1401ﻫ .
بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، بیروت، دار الفکر، 1417ﻫ .
بویس، مری، «گوسان پارتی و سنت خنیاگری ایرانی»، در مجموعه دو گفتار درباره خنیاگری و موسیقی ایران، ترجمه بهزاد باشی، تهران، انتشارات آگاه، 1368ش.
بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410ﻫ .
پاکتچی، احمد، «مسأله بدعت در سده نخست اسلامی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دائرة المعارف، ج11، 1381ش.
جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، قاهرة، المکتبة التجاریة الکبری، 1345ﻫ .
جواد علی، المفصل فى تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت، دار الساقی، 1422ﻫ .
حافظ عراقی، زین الدین عبدالرحیم بن الحسین، الباعث علی الخلاص من حوادث القصّاص، بیروت، دار الوراق، 1422ﻫ .
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک الصحیحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ .
خِلَعی شافعی، ابوالحسن، الفوائد المنتقاة الحسان الصحاح والغرائب (الخلعیات)، بی‌تا (نسخه نرم‌افزاری مکتبة الشاملة).
دارمی، عبدالله بن عبدالرحمان، سنن، دمشق، مطبعة الإعتدال، 1349ﻫ .
دهقان، علی، تفسیر موضوعی علم در قرآن کریم با رویکرد انسان‌شناسی فرهنگی، استاد راهنما دکتر احمد پاکتچی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، 1391ش.
دیلمی، ابی شجاع شیرویه بن شهردار، الفردوس بمأثور الخطاب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ﻫ .
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربى، 1407ﻫ .
همو، سیر أعلام النبلاء، به کوشش شعیب الأرنؤوط و حسین أسد، بیروت، الرسالة، 1413ﻫ .
راغب اصفهانی، حسین، محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، بیروت، شرکة دار الأرقم، 1420ﻫ .
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
سلمی، محمد بن حسین، طبقات الصوفیة، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1389ﻫ .
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، شرح سنن النسائی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار الإحیاء التراث، 1420ﻫ .
صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، بی‌جا، منشورات المجلس العلمی، بی‌تا.
طبرانی، سلیمان بن احمد، الدعاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1413ﻫ .
همو، المعجم الکبیر، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار الفکر، 1415ﻫ .
عبد بن حمید کسّی، منتخب مسند عبد بن حمید، بیروت، مکتبة النهضة العربیة، 1408ﻫ .
عجاج خطیب، محمد، أصول الحدیث علومه و مصطلحه، بیروت، دار الفکر، 1409ﻫ .
عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ﻫ .
غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
قشیرى، ابوالقاسم عبد الکریم، الرسالة القشیریة، قم، انتشارات بیدار، 1374ش.
کالر، جاناتان، نظریه ادبی، ترجمه فرزانه طاهری، تهران، نشر مرکز، 1382ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365ش.
محسنیان راد، مهدی، «ترویج دین از طریق تحریک عاطفه در رسانه‌های معاصر در مقایسه با ترویج مبتنی بر تعقل در صدر اسلام»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش 5، بهار و تابستان 1385ش.
مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1406ﻫ .
مسلم بن حجاج، صحیح، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر، به کوشش عبدالله شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث العربیة، 1423ﻫ .
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ﻫ .
مناوی، محمد عبدالرئوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ﻫ .
مهروش، فرهنگ، «آیین‌هاى ذکر در روایات اسلامى»، صحیفۀ مبین، ش 53، 1392ش.
میدانی، احمد بن محمد، مجمع الأمثال، مشهد، مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی، 1366ش.
میرحسینی، یحیی، الگوهای گفتمانی تصرف در حدیث نزد قصّاص، رساله دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، استاد راهنما دکتر احمد پاکتچی، دیماه 1394ش.
همو، کارکرد اجتماعی حرفه قصص در سده‌های نخستین اسلامی، «کوششی برای تحلیل زبانشناسانه تاریخ یک انگاره»، صحیفه مبین، ش 56، پاییز و زمستان 1393ش.
هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ﻫ .
یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1399ﻫ .
Goldziher, Ignaz, Muslim Studies, tr. Barber C.R & Stern S.M, Chicago, Aldine Publishing Company, 1971.
Pellat, Charles, “al-Ḳāṣṣ”, The Encyclopaedia of Islam, 2 nd ed., vol. IV, Leiden, Brill, 1997.
