دست‌اندازی بر زمین‌های وقفی مصر در عصر ممالیک: پیامدها و واکنش‌ها
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - ندارد
کلید واژه: مصر اسلامی, وقف در دورۀ ممالیک, زمین‌های وقفی,
چکیده مقاله :
بررسی زمین های وقفی مصر در عصر ممالیک موضوعی است که پژوهش حاضر بدان پرداخته است؛ در دوره ممالیک سپهسالاران نظامی به دلیل سلطه مطلق بر نواحی اقطاعی و نیز درآمدهای فراوان آن نوعی استبداد نظامی پدید آوردند و همواره قدرت سلاطین را محدود می‌کردند. پیامد منفی این اقدام آن بود که امرای قدرتمند به درآمد اراضی و سهم خویش بسنده نکردند بلکه به اراضی موقوفه نیز دست‌اندازی نمودند و برای افزایش ثروت و قدرت خویش از برخی ابزارهای سیاسی- اقتصادی مثل رشوه دادن به ناظر اوقاف نیز بهره جستند. در مقابل، سلاطین مملوکی با هدف مهار قدرتِ افسار گسیخته امیران و ممانعت از تعدی آنان سیاست‌های مختلفی اتخاذ کردند؛ خارج ساختن اوقاف و احباس از دست شافعیان، نظارت مستقیم سلطان و نایب السلطنه یا یکی از سران معتمد حکومتی مثل دوادار کبیر بر آن، تفکیک وظایف دیوان احباس و اوقاف با هدف اشراف بیشتر بر زمین‌های وقفی و انتصاب ناظر اوقاف به دستور شخص سلطان از جمله اقداماتی بود که تباهی بسیاری از زمین‌های وقفی و شورش‌های اجتماعی را در پی داشت.
This article is a study on the Egypt endowed lands in the Mamluks era. The Mamluk officers formed a type of military dictatorship by absolute control over their Iqta’at and their profits. Consequently, they had always curbed the power of Sultans and later on, the powerful emirs were not satisfied with their own incomes and farms and invaded some of endowed lands. Furthermore, the military nature of the generals leads them to employ other political-economic methods, such as bribery to the endowed supervisors, aiming to increase their wealth and power. Therefore, Mamluk sultans took various policies in order to restrain and control the excessive power of Emirs and prevent their encroachments. For instance: taking endowed and habous from Shaf’ids and instead, giving them to the sultan, regent or one of the country, s reliable leader, such as Davādār Kabir; separating the duties of the dīvāns of endowed and habous to control the endowed lands and appointing the supervisors of endowed lands by Sultan, were among the fruitless policies which caused the corruption and the social rebels.
ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، تحقیق محمد مصطفی، بولاق، 1311- 1312هـ .
ابن تغری بردی، جمال الدین ابوالمحاسن یوسف، حوادث الدهور فی مدی الایام و الشهور، تحقیق محمد کمال الدین عزالدین، بیروت، عالم الکتاب، 1410هـ .
همو، منتخبات من حوادث الدهور فی مدی الایام و الشهور، پوپر، کالیفرنیا، 1930- 1931م.
همو، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، الثقافة و الارشاد القومی، 1383/ 1963م.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباء الغمر بابناء العمر، تحقیق حسن حبشی، قاهرة، 1969- 1972م.
همو، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، حیدرآباد، 1348- 1356هـ .
همو، رفع الاصر عن قضاة مصر، تحقیق حامد عبدالمجید و محمد ابوسنة، قاهرة، 1957- 1961م.
ابن دقماق، ابراهیم بن محمد، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بولاق، 1309هـ.
همو، الجوهر الثمین فی سیر الملوک و السلاطین، تحقیق محمد کمال الدین عزالدین علی، بیروت، عالم الکتب، 1405/ 1985م.
ابن شاکر، محمد بن احمد، عیون التواریخ، تحقیق فیصل السامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد، 1984م.
ابن شاهین، خلیل، زبدة کشف الممالک و بیان طرق المسالک، نشر بولس راویس، پاریس، 1894م.
ابن عبدالظاهر، محی الدین، الروض الزاهر فی سیرة الملک الظاهر، تحقیق عبدالعزیز خویطر، ریاض، 1976م.
ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، قاهرة، 1358هـ .
اسحاقی، محمّد بن عبدالمعطی، لطائف الاخبار فیمن تصرف فی مصر من ارباب الدّول، قاهرة، المطبعة الشرقیّة، 1300هـ .
اسدی، محمد بن محمد بن خلیل، التیسیر و الاعتبار و التحریر و الاختبار، تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات، قاهرة، دارالفکر العربی، 1968م.
ربیع، حسنین محمد ربیع، النظم المالیة فی مصر زمن الایوبیین، قاهرة، 1964م.
سبکی، عبدالوهّاب بن تقی الدین، معید النعم و مبید النقم، تحقیق محمد علی النجار، ابوزید شلبی و محمد ابوالعیون، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1948م.
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهرة، قاهرة، 1881م.
شیال، جمال الدین، تاریخ مصر الاسلامیّة، دار المعارف، مصر، 1967م.
صیرفی، علی بن داوود، انباء الهصر بانباء العصر، تحقیق حسن حبشی، قاهرة، 1970م.
همو، نزهه النفوس و الابدان فی تواریخ الزّمان، تحقیق حسن حبشی، قاهرة، دارالکتب، 1970- 1973م.
عاشور، سعید عبدالفتاح، العصر الممالیکی فی مصر و الشام، قاهرة، 1965م.
فاسی، تقی الدین، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، به کوشش فؤاد سید، بیروت، 1405/ 1985م.
قاسم، حسن، المزارات الاسلامیّه و الآثار العربیّة فی مصر و القاهرة المعزیّة، قاهرة، 1359/ 1940م.
قاسم، عبده قاسم، اهل الذمّة فی مصر العصور الوسطی (دراسة وثائقیّة)، قاهرة، دارالمعارف، 1977م.
قلقشندی، ابوالعباس احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، قاهرة، 1913م.
مقریزی، تقی الدین، اغاثة الامة بکشف الغمة، تحقیق زیاده و شیّال، قاهرة، لجنة التّالیف و الترجمة و النّشر، 1940م.
همو، السلوک لمعرفة الدول و الملوک، قاهرة، 1376هـ .
همو، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط و الآثار، بی نا، بی تا.
نعمانی، فرهاد، تکامل فئودالیسم در ایران، تهران، خوارزمی، 1358ش.
نویری، احمد بن عبدالوهّاب، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهرة، دارالکتب المصریّة، 1923- 1943م.
یونینی، قطب الدین موسی بن محمد، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد، 1960م.
Ayalon, David, “The System of Payment in Mamluk Military Society”, J.E.HO, I, 1957- 1958.
Clavel, E, Le Wakf ou Habous, Le Caire, 1896.
Escovits, J.H, “The Establishment of four Chief Judgeships in the Mamluk Empire”, Journal of American Oriental Society, 1982, V. 102, pp. 529-531.
Lapidus, Ira. M, “The Grain Economy of Mamluk Egypt”, JESHO, v.7, part 1, Leiden, 1969, 1- 15.
Poliak, A.N, Feudalism in Egypt, Syria, Palestine and the Lebanon (1250- 1900), London, 1939.
Wiet, G, Cairo: City of Art and Commerce, Oklahoma, 1964.
