خوانشی نو از کتاب الفروق حکیم تِرمِذی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

شمس‌الدین عزیزپور ¹ , حامد (فرهنگ) خانی(مهروش) ²

1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد گرگان، گرگان، ایران
2 - دانشیار گروه الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد گرگان، گرگان، ایران

تاریخ دریافت : 1348/10/11 تاریخ پذیرش : 1348/10/11 تاریخ انتشار : 1398/06/01

کلید واژه: الفروق و منع الترادف, الفروق و معنی الترادف, منازل القربة, الفروق اللغویة, وجوه و نظائر, علم النفس اسلامی, تاریخ اخلاق اسلامی,

چکیده مقاله :

حکیم ابوعبدالله محمد بن علی تِرمِذی (زیسته در حدود 230-320ﻫ) اثری با نام کتاب الفروق دارد که در آن مباحثی از جنس اخلاق صوفیانه و سلوک را با تحلیل های روان‌شناسانه درباره ماهیت رفتار انسان آمیخته، و ازهمین‌رو مطالعه آن از جهات مختلف شایان توجه است. اغلب کسانی که از دیرباز درباره این کتاب سخن گفته‌اند، مضمون اصلی و هدف تألیف آن را نفی ترادف معنای کلمات شناسانده، و آن را در کنار تحصیل نظائر القرآن وی تألیفی در مخالفت با وجود وجوه و نظائر در قرآن دانسته‌اند. مطالعه پیشِ‌‌رو سنجش این دیدگاه و شناخت دقیق‌تر ماهیت و هدف و موضوع کتاب الفروق را پی می‌گیرد. بناست با تحلیل محتوای اثر نشان دهیم کتاب الفروق امتداد بحث های تحصیل نظائر القرآن نیست؛ بلکه هدف پنهان و نامُصَرَّحِ مؤلف از نگارش آن تفکیک میان اصناف مردم بر اساس پایگاه اجتماعی ایشان در ماوراءالنهر سده 4ﻫ، و یادکرد مسائلی است که هر صنف در سلوک معنوی خود با آن روبه‌رو هستند. وی در این اثر به تعریض تام و بدون آن که نامی از گروهی ببرد، به‌واقع میان شیوه سلوک اصناف مختلف تمایز می‌نهد؛ اصنافی که در دیگر آثارش گاه با عناوینی همچون عوام، روحانیان یا خواص، و علماء بزرگ یا خاص‌الخواص یاد کرده است.

چکیده انگلیسی:

Kitab al-Furūq by al_Hakīm al-Tirmidhī (ca. 230-320 AH) is comprising the spiritual norms and moral values of Islamic Sufism with psycho analysis of Human nature. The book approach has made it significant in the history of Psycho analysis in Islamic Civilization. Although, almost all traditional and modern scholars disscussed the book, they were not familiar with it and introduced it as an structureless encyclopedia containing twofold controversial words, to be like the author's another work: Tahsīl Nazāir al-Qur'ān. This study aimed to criticize this presupposition. we are going to survey the book by different methods of content analysis to find out author's real aim in compilation such a book. Without naming any group, it seems that al-Hakim al-Tirmidhi divided people into three different types: ordinary people, ordinary clergy men, and high rank clergy men, the typology he mentions in his another books by terms like al-‘amma, al-Khawāṣ, and Khāṣ al-Khawāṣ. 

منابع و مأخذ:

کتابشناسی

ابن قَیِّم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، الروح، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1395ﻫ/1975م.

ابن نَحّاس، احمد بن ابراهیم، تنبیه الغافلین، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1407ﻫ/1987م.

ابوالاجفان، محمد و ابوفارس، حمزة، مقدمه بر الفروق الفقهیة مسلم بن علی دمشقی، طرابلس، دار الحکمة، 2007م.

پاکتچی، احمد، «انسان‌شناسی حکیم ترمذی»، دوفصل‌نامه پژوهش­های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی، سال هفدهم، شماره 46، بهار و تابستان 1395ش.

تمیمی، یعقوب بن عبدالوهاب، الفروق الفقهیة والاصولیة، ریاض، مکتبة الرشد، 1419ﻫ/1998م.

جیوشی، ابراهیم، الحکیم الترمذی، قاهرة، دار النهضة العربیة.

همو، حاشیه بر الفروق حکیم ترمذی (نک. همین منبع).

همو، مقدمه بر الفروق حکیم ترمذی (نک. همین منبع).

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، بغداد، مکتبة المثنی، 1941م.

حاجی‌زاده، فاطمه و فرع شیرازی، حیدر، «دراسة تحلیلیة احصائیة فی النظائر اللغویة فی تفسیر مجمع البیان: الترادف و التباین و الاشتراک»، دراسات فی اللغة العربیة و آدابها، شماره 18، تابستان 1393ش.

حکیم ترمذی، محمد بن علی، اثبات العلل، ضمن کیفیة السلوک الی رب العالمین، به کوشش عاصم ابراهیم کیالی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2007م.

همو، ختم الاولیاء، به کوشش عبدالوارث محمد علی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420ﻫ/1999م.

همو، الفروق، به کوشش ابراهیم جیوشی، قاهرة، دار النهار للنشر، 1419ﻫ/1998م؛ نیز، نسخه خطی شماره 3179 در کتابخانه مزار جلال‌الدین رومی (قونیه)؛ نیز، نسخه خطی شماره 2251 کتابخانه وحیدپاشا (کوتاهیه)، نیز نسخه شماره 172 از مجموعه اهدایی طباطبایی به کتابخانه مجلس شورای اسلامی با شماره ثبت 30879.

همو، نوادر الاصول، به کوشش عبدالرحمان عمیرة، بیروت، دار الجیل، 1992م.

خزانة التراث، لوح فشرده تهیه‌ شده توسط مرکز الملک فیصل، عربستان سعودی.

ریسونی، احمد، نظریة المقاصد عند الإمام الشاطبی، الدار العالمیة للکتاب الإسلامی، 1412ﻫ/1992م.

زهری، خالد، مقدمه بر اثبات العلل حکیم ترمذی، رباط، منشورات کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، 1998م.

سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة، به کوشش محمود محمد طناحی، بیروت، دار هجر، 1413ﻫ.

سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمه محمود فهمی حجازی و دیگران، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود، 1411ﻫ/1991م.

سلمی، محمد بن حسین، طبقات الصوفیة، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ﻫ/2003م.

صلاحیة، احمد عبدالقادر، «تأصیل ظاهرة الفروق اللغویة و دراسة الکتب المؤلفة فیها»، التراث العربی، شماره 44، محرم 1412ﻫ.

غریب، عثمان محمد، «الترادف فی القرآن الکریم»، النور للدراسات الحضاریة و الفکریة، سال ششم، شماره 12، جولای 2015م.

قره‌بلوط، علی‌رضا و طوران، احمد، التراث الاسلامی فی مکتبات العالم، قیصریه، دار العقبة، 1422ﻫ/2001م.

مجتبایی، فتح‌الله، «حکیم ترمذی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد بیست و یکم، تهران، 1392ش.

مزینی، عبدالرحمان بن سلامة، مقدمه بر الجمع و الفرق جوینی (د 438ﻫ)، بیروت، دار الجیل، 1424ﻫ.

منیع بن عبد الحلیم محمود، مناهج المفسرین، قاهرة/بیروت، دار الکتاب المصرى/دار الکتاب اللبنانى، 1421ﻫ/2000م.

مهروش، فرهنگ، حاشیه بر الفروق حکیم ترمذی، ضمیمه پایان‌نامه دکتری شمس‌الدین عزیزپور با عنوان تصحیح و تحلیل محتوای کتاب الفروق الصغیر حکیم ترمذی، دانشگاه آزاد اسلامی گرگان، 1398ش.

همو، «روش تفسیری حکیم ترمذی»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال اول، شماره 1، بهار 1396ش.

میرحسینی، یحیی، «مروری تفصیلی بر آثار حدیثی حکیم ترمذی»، دوفصل‌نامه پژوهش­های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی، سال هفدهم، شماره 46، بهار و تابستان 1395ش.

صدقی، حامد و سیفی، طیبه، «قضیة الترادف بین الاثبات و الانکار»، اللغة العربیة و آدابها، سال اول، شماره 3، زمستان 1427ﻫ.

عترت‌دوست (جانی‌پور)، محمد، «کارکردهای کیفی استفاده از روش تحلیل محتوا در فهم احادیث»، رهیافت­هایی در علوم قرآن و حدیث، شماره 98، بهار و تابستان 1396ش.

نصرالدین فرید محمد واصل، مقدمه بر مطالع الدقائق فی تحریر الجوامع و الفوارق اِسنَوی، قاهرة، دار الشروق، 2007م.