تحلیل تاریخی القاب مرتبط با مهدی (با تأکید بر «منصور»، «سفاح» و «حجت»)

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

رضا برادران ¹ (دانش‌آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران)
نعمت اله صفری فروشانی ² (استاد مجتمع عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی وابسته به جامعة المصطفی العالمیه)
خدامراد سلیمیان ³ (استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران)

تاریخ دریافت : 1399/11/20 تاریخ پذیرش : 1400/04/20 تاریخ انتشار : 1400/09/28

کلید واژه: اسماعیلیان, امامیه, حجت, مهدی, سفاح, عباسیان, لقب, منصور,

چکیده مقاله :

یکی از محورهای اخبار آخرالزمانی به القاب و عناوینی بازمی‌گردد که برای منجی موعود یا شخصیت‌های پیرامونی او به کار رفته است. در این تحقیق تلاش شده است سه مورد از این القاب یعنی منصور، سفاح و حجت با رویکردی تاریخی و فرایندی بررسی گردد. ضرورت و هدف به‌کارگیری چنین رویکردی که کمتر در آثار مهدوی و تاریخی دیده می‌شود، به جهت بازسازی ذهنیت مسلمانان سده‌های نخست در مسأله مهدویت و ارائه تفسیرهای نو از تکاپوهای موعودگرایانه به خصوص در نیمه قرن دوم است که با ریشه‌یابی، معناشناسی و کاربست‌پژوهشی القاب و از ره گذر مطالعه منابع متقدم تاریخی و حدیثی و ارائه تحلیل‌های مستند به دست خواهد آمد. به نظر می‌رسد القاب یادشده که طیف‌ها و جریان‌های مختلف آن‌ها را به کار می گرفتند، کارکردهای تاریخی قابل‌توجهی به خصوص در قرون نخستین اسلامی داشته‌اند؛ زیرا القاب منصور و سفاح بعدها جایگاه پررنگی در حرکت عباسیان یافتند و حجت نیز به لقبی مشترک در بین امامیان و اسماعیلیان با کاربست‌هایی متفاوت بدل شد.

چکیده انگلیسی:

One of the focal points of apocalyptic news goes back to the titles that have been used for the promised savior or the characters around him. In this research, three titles namely “Mansur”, “Saffāh” and “Hojjat” have been studied with a historical processing approach .The necessity and purpose of using such an approach, which is rarely seen in Mahdavi and historical works, is to reconstruct the mentality of Muslims in the first centuries on Mahdism and to present new interpretations of the promised endeavors, especially in the half of the second century A.H. That will be obtained by finding the roots, semantics and research application of the titles and by studying the earlier historical and hadith sources and presenting documentary analyzes. It seems that the mentioned titles, which were used by different parties and currents, had significant historical functions, especially in the first centuries of Islam. Because the titles Mansur and Safah later found a prominent place in the Abbasid movement and Hojjat also became a common title among the Shiites, Twelvers and the Isma’ilis, with different utilizations

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

عهدین.

آیتی، نصرت‌الله، «خسف بیداء»، مشرق موعود، ش14، تابستان 1389.

ابن‌اثیر، علی‌بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ﻫ.

ابن‌اعثم، أحمدبن اعثم الکوفی، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، 1411ﻫ.

ابن‌بابویه، علی‌بن حسین، الإمامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة الإمام المهدی(ع)، چاپ اول، 1404ﻫ.

ابن‌حبیب، ابوجعفر محمدبن حبیب‌بن امیة، کتاب المحبر، تحقیق ایلزة لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

ابن‌حزم، علی‌بن احمد، جمهرة أنساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1403ﻫ.

ابن‌حماد، نعیم‌بن حماد، الفتن، تحقیق مجدی‌بن منصور الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، 1423ﻫ.

ابن‌حنبل، احمدبن محمد، مسند الإمام أحمدبن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1416ﻫ.

ابن‌درید، أبو بکر محمدبن الحسن‌بن درید الأزدی، الاشتقاق، قاهرة، چاپ سوم، 1378ﻫ.

همو، جمهرة اللغة، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، 1988م.

ابن‌سعد، محمدبن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ﻫ.

ابن‌سیده، علی‌بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، بی‌تا.

همو، المخصص، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، بی‌تا.

ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1404ﻫ.

ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن (الملاحم و الفتن)، قم، مؤسسة صاحب الأمر(ع)، چاپ اول، 1416ﻫ.

همو، الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر(ع)، قم، الشریف الرضی، چاپ پنجم، 1398ﻫ.

ابن‌عساکر، علی‌بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1415ﻫ.

ابن‌عقده کوفی، احمدبن محمد، فضائل أمیر المؤمنین(ع)، قم، دلیل ما، چاپ اول، 1424ﻫ.

ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله‌بن مسلم (منسوب)، الإمامة و السیاسة (تاریخ الخلفاء)، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ دوم، 1410ﻫ.

همو، عیون الأخبار، بیروت، دار الکتب العلمیة، ‏1418ﻫ.

ابن‌قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.

ابن‌کلبی، هشام‌بن محمد، جمهرة النسب،‏ تحقیق ناجی حسن، ‏بی‌جا، عالم الکتب، چاپ اول، 1407ﻫ.

ابن‌منادی، احمدبن جعفر، الملاحم، قم، دار السیرة، چاپ اول، 1418ﻫ.

ابن‌منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ﻫ.

ابن‌هشام الحمیری، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن الحسین، الأغانی، بیروت، چاپ اول، 1415ﻫ.

همو، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

اربلی، علی‌بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنی‌هاشمی، چاپ اول، 1381ﻫ.

ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1421ﻫ.

اشعری قمی، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1360ش.

انصاری، حسن، «ابو سهل نوبختی»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی بجنوردی، ج 5.

برادران، رضا و دیگران، «بررسی تحلیلی رویکردهای امویان به مسئله مهدویت»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، ش24، زمستان 1395.

بلاذری، أحمدبن یحیی‌بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ﻫ.

بهنیا، محمدکاظم، نام‌نامه حضرت مهدی(ع)، تهران، رایحه، 1376ش.

بیهقی، احمدبن الحسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق عبد المعطی قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1405ﻫ.

جعفربن منصور، ابوالحسن جعفربن حسن‌بن حوشب، کتاب الکشف، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس، 1404ﻫ.

جوهری، اسماعیل‌بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، 1376ﻫ.

جوینی شافعی، ‏ابراهیم‌بن سعد الدین، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الأئمة من ذریتهم(ع)‏، تحقیق محمد باقر المحمودی، بیروت، مؤسسة المحمود، چاپ اول، 1400ﻫ.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ﻫ.

حسینیان مقدم، حسین، «مناسبات مکه و مدینه پیش از اسلام در چشم‌انداز روابط قحطانی - عدنانی»، نامه علوم انسانی، سال دوم، ش6، زمستان 1381 و بهار 1382.

حکیم، سید محمدحسن، «همسانی مفهوم پایه «حجت» در لغت با قرآن و دانش‌های اسلامی»، دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، سال اول، ش3، زمستان 1397.

حمیری، عبدالله‌بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، 1413ﻫ.

حمیری، نشوان‌بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، دمشق، دار الفکر، چاپ اول، 1420ﻫ.

خزاز رازی، علی‌بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، 1401ﻫ.

خصیبی، حسین‌بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت، مؤسسة البلاغ، چاپ اول، 1419ﻫ.

خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، أو، مدینة السلام، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1417ﻫ.

دانی، ابوعمرو عثمان‌بن سعید، السنن الواردة فی الفتن و غوائلها و الساعة و أشراطها، تحقیق رضاءالله‌بن محمد إدریس المبارکفوری، ریاض، دار العاصمة، 1416ﻫ.

دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فروزان روز، چاپ پنجم، 1386ش.

همو، «حجت»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل، ج 12.

دینوری، احمدبن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قم، منشورات الرضی، 1368ش.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، تحقیق عمر فاروق، بیروت، شرکة الارقم‌بن ابی‌الارقم، 1420ﻫ.

سامانی، سید محمود، «پژوهشی در موقعیت بیداء و رویدادهای واقع در آن از محل احرام تا فرونشست آن از منظر فریقین»، پژوهش‌های مهدوی، ش29، تابستان 1398.

سلیمیان، خدامراد، فرهنگ نامه مهدویت، تهران،‏ بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، چاپ اول، 1388ش.

شمشاطی، علی‌بن محمدبن مطهر عدوی، الأنوار و محاسن الأشعار، بغداد، دار الحریة لطباعة، 1396ﻫ.

شوشتری، قاضی نورالله مرعشی، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1409ﻫ.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، 1364ش.

صاحب‌بن عباد، اسماعیل‌بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب‏، چاپ اول، بی‌تا.

صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه‏های ظهور، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1385ش.

صادقی تهرانی، محمد،‌ بشارات‌ عهدین، تهران، شکرانه، 1396ش.

صدوق، محمد‌بن علی‌بن بابویه، علل الشرائع‏، قم، کتاب فروشی داوری‏، 1966م.

همو، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ﻫ.

همو، کمال‌الدین و تمام النعمة، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1359ش.

صفار، محمدبن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(ص)، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404ﻫ.

طبرانی، سلیمان‌بن احمد، المعجم الأوسط، تحقیق طارق‌بن عوض‌الله و عبدالمحسن‌بن إبراهیم الحسینی، قاهره، دار الحرمین، 1415ﻫ.

طبرسی، احمدبن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ﻫ.

همو، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، 1390ﻫ.

طبری آملی صغیر، محمدبن جریربن رستم، دلائل الإمامة، قم، بعثت، چاپ اول، 1413ﻫ.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ﻫ.

طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۴۱۶ﻫ.

طوسی، محمدبن الحسن، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ﻫ.

همو، الغیبة (کتاب الغیبة للحجة)، قم، دار المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1411ﻫ.

همو، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ﻫ.

عسکری، نجم‏الدین جعفر، المهدی الموعود المنتظر(ع) عند علماء اهل السنة و الإمامیة، قم، مؤسسة الإمام المهدی(ع)، چاپ اول، 1360ش.

عظیم زاده، طاهره، «یادکرد از حسین‌بن روح نوبختی در منابع کهن (سده‌های 4 تا 8 هجری)»، مطالعات اسلامی تاریخ و فرهنگ، ش89، پاییزوزمستان 1391.

عمر، فاروق، بحوث فی التاریخ العباسی، بیروت، دار القلم، 1977م.

همو، «فرهنگ مهدویت در لقب‌های خلفای عباسی»، ترجمه غلامحسن محرمی، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال اول، ش1، بهار 1393.

عیاشی، محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ﻫ.

غفوری، محمد، «بررسی ماهیت حدیث جابر و جایگاه آن در اثبات نام دوازده امام(ع)»، سیره پژوهی اهل‌بیت (ع)، ش4، بهاروتابستان 1396.

فراهیدی، خلیل‌بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، بی‌تا.

فرمانیان آرانی، مهدی و حامد قرائتی، «گونه شناسی کارکردی مفهوم مهدویت با تکیه بر گزارشات تاریخی»، مشرق موعود، ش30، تابستان 1393.

فقهی زاده، عبدالهادی و سید جعفر صادقی، «نقش عباسیان در جعل و تحریف روایات مهدوی»، مشرق موعود، سال هشتم، ش29، بهار 1393.

قاضی نعمان، محمدبن حیون، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1409ﻫ.

کرمانی کجور، محمد و حامد منتظری مقدم، «نقد مقاله بررسی ماهیت حدیث جابر و جایگاه آن در اثبات نام دوازده امام»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش45، پاییزوزمستان 1397.

کلینی، محمدبن یعقوب‌بن اسحاق، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ﻫ.

کورانی، علی، المعجم الموضوعی لإحادیث الإمام المهدی(ع)، بیروت، دار المرتضی، چاپ اول، 1430ﻫ.

کوفی، فرات‌بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، چاپ اول، 1410ﻫ.

مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ﻫ.

مجهول، أخبار الدولة العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت، دار الطلیعة، 1391ﻫ.

مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، 1386ش.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن الحسین‌بن علی، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبد الله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.

همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ﻫ.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ سوم، بی‌تا.

معارف، مجید و مهین خمارلو، «تحقیق و بررسی موضوعی حدیث قدسی لوح حضرت زهرا(ع)»، سفینه، ش35، تابستان 1391.

مفید، محمدبن محمد، (منسوب)، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، 1413ﻫ.

همو، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ﻫ.

همو، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، تحقیق علی میرشریفی، ‏قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ﻫ.

مقدسی، مطهربن طاهر، البدء و التاریخ، تحقیق بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.

مقریزی، أحمدبن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ﻫ.

موسسه معارف اسلامی، معجم أحادیث الإمام المهدی(ع)، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ دوم، 1428ﻫ.

مهدوی راد، محمدعلی و دیگران، «بررسی تطبیقی روایات یمانی از منظر فریقین»، حدیث پژوهی، سال ششم، ش12، پاییزوزمستان 1393.

نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، چاپ اول، 1397ﻫ.

نوبختی، حسن‌بن موسی، فرق الشیعة، قم، دار الأضواء، چاپ دوم، 1404ﻫ.

نوری، حسین‌بن محمد تقی، نجم ثاقب در احوال امام غایب(ع)، تحقیق صادق برزگر، ‏قم، مسجد جمکران، چاپ دهم، 1384ش.

نویری، شهاب‌الدین احمدبن عبدالوهاب، نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومیة، چاپ اول، 1423ﻫ.

واقدی، محمدبن عمر، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، 1409ﻫ.

یاقوت حموی، یاقوت‌بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، بی‌تا.

یزدی حائری، علی‌بن زین‌العابدین، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب(ع)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1422ﻫ.

یعقوبی، محمدبن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

 

Qurʾān-i Karīm.

ʿAhdayn.

Abū ʾl- Faraj Iṣfahānī,ʿAlī b. ʾl-Ḥusayn, al- Aghānī, Beirut, 1st ed., 1415 AH/ 1994.

Idem, Maqātil al- Ṭālibiyyīn, Revised by Sayyid Aḥmad Ṣaqr, Beirut, Dār al- Maʿrafat, (Und.).

Akhbār al-dawla al-ʿAbbāsiyya wa-fī-hi Akhbār al-ʿAbbās wa-wuldi-hi, Revised by ʿAbd al-ʿAzīz al-Dūrī & ʿAbd al-Jabbār al-Mutṭạlibī. Beirut, Dār al- Ṭalīʿa, 1391 AH/ 1971.

Ansari, Hasan, “Abū Sahl Nawbakhtī”, The Great Islamic Encyclopedia, Kazem Mousavi Bojnourdi (as supervisor), Vol. 5.

Ashʿarī Qumī, Saʿd b. ʿAbd Allāh , al-Maqālāt wa al-Firaq, Tehrān, Markaz Intishārāt- i ʿIlmī va Farhangī, 2nd ed., 1360/ 1981.

ʿAskarī, Najm al- Dīn Jaʿfar, al-Mahdī al-Mawʿūd al-Muntaẓir,  ʿAnd ʿUlamāʾ Ahl al- Sunnat wa al- Imāmiyya, Qom, Mawʾassisa al- Imām al- Mahdī, 1st ed., 1360/ 1981.

Ayati, Nosratollah, “Khasf - e – Byda”, Mashriq- i Mawʿūd , No.14, Summer 1389/ 2010.

ʿAyyāshī, Muḥammad b. Masʿūd, Tafsīr al- ʿAyyāshī, Tehran, al- Maṭbaʿa al- ʿIlmiyya, 1st ed., 1380 AH/ 1960.

Azharī, Muḥammad b. Aḥmad, Tahdhīb al- Lugha, Beirut, Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1st ed., 1421 AH/ 2000.

Azim- Zadeh, Tahereh, “Reference to Ḥusayn b. Rūḥ Nawbakhtī in Earlier Sources (4th/10th to 8th/14th Centuries)”, Journal of History and Culture, No. 89, Fall & Winter 1391/ 2012- 2013.

Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Jābir, Ansāb al- Ashrāf, Revised by Suhayl Zakkār & Riyāḍ Ziriklī, Beirut, Dār al- Fikr, 1st. ed., 1417 AH/ 1996.

Baradaran, Reza & Others, “Analytical review of the Omavian approaches to the issue of Mahdism”, Quarterly Research Journal of Islamic History, Issue 24, Winter 1395/ 2016.

Bayhaqī, Aḥmad b. al- Ḥusayn, Dalaʿil al- Nubuwwa wa Maʿrafat Aḥwāl Ṣāḥib al- Sharīʿa, Revised by ʿAbd al- Muʿṭī Ḳalʿajī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1985/1405 AH.

Behnia, Mohammad Kazem, Nām- Nāma- yi Haḍrat- i Mahdī, Tehran, Rāyiha, 1376/1997.

Daftari, Farhad, Tārīkh wa ʿAqāyid- i Ismāʿīliyyān, Trans. Fereydoon Badreyee, Tehran, Farzanpublishers, 5th ed., 1386/ 2007.

Idem, “Ḥujjat”, The Great Islamic Encyclopedia, Haddad-Adel (as supervisor), Vol. 12.

Dānī, Abū ʿAmr ʿUthmān b. Saʿīd, al- Sunan al- Wārida fī al- Fitan wa- Ghawāʾilihā wa al-Sāʿa wa Ashrāṭihā, Revised by Riḍāʾ Allah Muḥammad Idrīs al-Mubārakfawrī, Riyad, Dār al- ʿĀṣima, 1416 AH/ 1995.

Dīnawarī, Aḥmad b. Dawud, al- Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir &  Jamāl al- Dīn Shayyāl, Qom, Manshūrāt al- Raḍī (Pub), 1368/1989.

Farāhīdī, Khalīl b. Aḥmad, Kitāb al- ʿAyn, Qom, Nashr- i Hijrat, 2nd ed., (Und.).

Farmanian Arani, Mahdi & Hamed Qeraati, “Functional Typology Messianic Concept Relying on Historical Records”, Mashriq- i Mawʿūd, No. 30, Summer 1393/ 2014.

Feqhhy-zadeh, Abdulhadi & Seyed Jafar Sadeghi, “The role of Abbasid in Forging and falsifying the accounts of Mahdism”, Mashriq- i Mawʿūd, No. 29, Spring 1393/ 2014.

Ghafoori, Mohammad, “A survey on the nature of hadith about jaber and its status in verifying the name of twelve imams (s.a.)”, Scholarly- Technical Journal on Sira Studies of Ahl-e- Bait, No. 4, Spring & Summer 1396/ 2017.

Ḥākim Nayshābūrī, Muḥammad b. ʿAbdallāh, Mustadrak al- Ṣaḥīḥayn , Revised by Muṣṭafā ʿAbd al- Qādir ʿAṭāʾ, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1st ed., 1411 AH/ 1990.

Hakim, Sayed Mohammad Hassan, “Hamsānī- yi Mafhūm- i Pāyih "Ḥujjat" Dar Lughat Bā Qurʾān wa Dānish- hā- yi Islāmī”, Knowledges and teachings of Quran and Hadith, Vol.1, NO.3, Winter 1397/ 2019.

Ḥimayrī, ʿAbd Allāh b. Jaʿfar, Qurb al- Asnād, Qom, Mawʾassisa- yi Āl al- Bayt, 1st ed., 1413 AH/ 1992.

Ḥimayrī, Nashwān b. Saʿīd, Shams al-ʿUlūm wa-Dawāʾ Kalām al-ʿArab min al-Kulūm, Damascus, Dār al- Fikr, 1st ed., 1420 AH/ 1999.

Husseinian Moghaddam, Hussein, “Munāsibāt- i Mecca wa Medina Pīsh az Islām dar Ĉishm- Andāz- i Rawābiṭ Qaḥṭānī- ʿAdnānī”, Nāma- yi ʿUlūm- i Insānī, Vol.2, No.6, Winter 1381/ 2002- 2003 & Spring 1382/ 2003.

Ibn ʿAsākir, ʿAlī b. Ḥasan, Tārīkh Madīna Dimashq, Beirut, Dār al‑Fikr, 1st ed.,  1415 AH/ 1994.

Ibn Aʿtham, Aḥmad b. Aʿtham al- Kūfi , al-Futūḥ, Revised by ʿAlī shīrī, Beirut, Dar-al-aḍva' Press, 1411 AH/ 1990.

Ibn al-Athir, ʿAlī b. Abī al- Karam, al-Kāmil fī al-Tārīkh, Beirut, Dār Ṣādir,

1965/ 1385 AH.

Ibn Bābwayh, ʿAlī b. Ḥusayn, al- Imāma wa al- Tabṣara min al- Ḥayra, Qom, Madrasat al- Imām al- Mahdī, 1st ed., 1404 AH/ 1983.

Ibn Durayd, Abū bakr Muḥammad b. al Ḥasan b. Durayd al- Azdī, al- Ishtiqāq, Cairo, 3rd. ed., 1378 AH/ 1958.

Idem, Jamharat al- Lugha, Beirut, Dar El Ilm Lilmalayin, 1st ed., 1988.

Ibn Ḥabīb, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Ḥabīb b. Umayya, Kitāb al- Muḥabbar, Revised by Ilse Liechtenstein, Beirut, Dār al- Āfāq al- Jadīda, (Und.).

Ibn Ḥammād, Nuʿaym b. Ḥammād, al- Fitan, Revised by Majdī b. Manṣūr al-Shūrī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 2nd. ed., 1423 AH/ 2002.

Ibn Ḥanbal, Aḥmad b. Muḥammad, Musnad al- Imām Aḥmad b. Ḥanbal, Beirut, Mawʾassisa al- Risāla, 1st. ed., 1416 AH/ 1995.

Ibn Ḥazm, ʿAlī b. Aḥmad, Jamharat Ansāb al-ʿArab, Revised by Science committee,  Beirut, Dār al- kutub al- ʿIlmiyya, 1st. ed., 1403 AH/ 1982.

Ibn Hishām al- Ḥimayrī, ʿAbd al- Malik, al- Sīrat al- Nabawiyya, Revised by Muṣṭafā al- Saqqā & Others, Beirut, Dār al- Maʿrafat, (Und.).

Ibn Kalbī, Hishām b. Muḥammad, Jamharat al- Nasab, Revised by Naji Hasan, (Und.), ʿĀlam al- Kutub, 1st ed., 1407 AH/ 1986.

Ibn Manẓūr, Muḥammad b. Mukarram, Lisān al- ʿArab, Beirut, Dār Ṣādir, 3rd ed., 1414 AH/ 1993.

Ibn Munādī,Aḥmad b. Jaʿfar, al-Malāḥim, Qom, Dār al- Sīra, 1st ed., 1418 AH/ 1997.

Ibn Qūlawayh, Jaʿfar b. Muḥammad, Kāmil az-Ziyārāt, Najaf, Dār al- Murtaḍawiyya, 1st ed., 1356/ 1977.

Ibn Qutayba al- Dīnawarī, ʿAbdallāh b. Muslim, al- Imama wa ʾl- Siyāsa (Taʾrīkh al- Khulafaʾ), Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dar-al-aḍva' Press, 2nd ed., 1410 AH/ 1989.

Idem, ʿUyūn al-Akhbār, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1418 AH/ 1997.

Ibn Saʿd, Muḥammad b. Saʿd, al-Ṭabaqāt al-Kubrā, Revised by ʿAbdul Qādir ʿAttāʾ, Beirut, Dār al-Kitab al-ʿIlmiyya, 1410 AH/ 1990.

Ibn Shuʿba Ḥarrānī, Ḥasan b. ʿAlī, Tuḥaf al- ʿUqūl ʿan Āl al- Rasūl,Qom, Mawʾassisa- yi Nashr- i Islāmī, 2nd ed., 1404 AH/ 1983.

Ibn Sīdah, ʿAlī b. Ismāʿīl, al- Muḥkam wa al- Muḥīṭ al- Aʿẓam, Beirut, Dār al-Kitab al-ʿIlmiyya, 1st ed., (Und.).

Idem, al- Mukhaṣṣaṣ, Beirut, Dār al-Kitab al-ʿIlmiyya, 1st ed., (Und.).

Ibn Ṭāwūs, ʿAlī b. Mūsā, al-Tashrīf bi-al- Minan fī al- Taʿrīf bi-al-Fitan (al-Malāḥim wa-ʾl-Fitan), Qom, saheb-e-amr, 1st ed., 1416 AH/ 1995.

Idem, Malāḥim wa-ʾl-Fitan Fī Zuhūr al- Ghāʾib al- Muntaẓar, Qom, al- Sharīf al- Raḍī, 5th ed., 1398 AH/ 1978.

Ibn ʿUqda Kūfī, Aḥmad b. Muḥammad, Faḍāʾil ʾAmīr al- Muʾminīn, Qom, Dalīl- i Māh, 1st ed., 1424 AH/ 2003.

Irbilī, ʿAlī b. ʿĪsā, Kashf al-Ghumma fī Maʿrifat al-Aʾimma, Tabriz, Banī Hāshimī, 1st ed., 1381/2002.

Jaʿfar b. Manṣūr, Abū al- Ḥasan Jaʿfar b. Ḥasan b. Ḥawshab, Kitāb al- Kashf, Revised by Muṣṭafā Ghalib, Beirut, Dār al- Andalus, 1404 AH/1983.

Jawharī, Ismāʿīl b. Ḥammād, al-Ṣiḥḥāḥ: tāj al-lughat wa-ṣiḥḥāḥ al-ʿArabiyya, Beirut, Dar El Ilm Lilmalayin, 1st ed., 1376 AH/ 1956.

Juwaynī Shāfiʿī, Ibrāhīm b. Saʿd al- Dīn, Farāʾid al-Simṭayn fī Faḍāʾil al-Murtaḍā wa ʾl-Batūl wa ʾl-Sibṭayn wa al-Aʾimma min Dhurrīyyatihim, Revised by Muḥammad Bāqir al- Maḥmūdī, Beirut, Mawʾassisa al- Maḥmūd, 1st ed., 1400 AH/ 1980.

Kermani Kajour, Mohammad & Hamed Montazeri Moghaddam, “Criticism: Investigating the Nature of Jabir’s Hadith and Its Position in Proving the Names of the Twelve Imams”, Tārīkh- i Islām dar Āyina- yi Pazhūhish, No.45, Fall & Winter 1397/ 2018- 2019.

Khaṣībī, Ḥusayn b. Ḥamdān, al- Hidaya al- Kubrā, Beirut, Mawʾassisa al- Balāgh, 1st ed., 1419 AH/ 1998.

Khaṭīb Baghdādī, Aḥmad b. ʿAlī, Taʾrīkh-i Baghdād Aw Madīna al- Salām, Beirut, Dār al- kitāb al- ʿIlmiyya, 1st ed., 1417 AH/ 1997.

Khazzāz Rāzī, ʿAlī b. Muḥammad, Kifāyat al-Athar fī al- Naṣṣ ʿAlā al- Aʾimmah al- Ithnā ʿAshar, Qom, Bīdār, 1401 AH/ 1981.

Kūfī, Furāt b. Ibrāhīm, Tafsīr Furāt al-Kūfī, Tehran, Mawʾassasat al-Ṭabʿ wa ʾl-Nashr fī Wizārat  al-Irshād al-Islāmī, 1st ed., 1410 AH/ 1990.

Kulaynī, Muḥammad b. Yaʿqūb b. Isḥāq, al-Kāfī, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 4th ed., 1407 AH/ 1986.

Kūrānī, ʿAlī, al- Muʿjim al- Mawḍūʿī li- Aḥādīth al- Imām al- Mahdī, Beirut, Dār al- Murtaḍā, 1st ed., 1430 AH/ 2009.

Maaref, Majid & Mahin Khomarloo, “A study on sacred Louh Tradition by Hazrat Zahra”, Safineh, Issue 35, Summer 1391/ 2012.

Mahdavi Rād, Muhammad-Ali & Others, “A Comparative Study of the Yamani Traditions from the Viewpoints of the two Schools”, Journal of Hadith Studies, Vol.6, No.12, Autumn & Winter 1393/ 2014- 2015.

Majlisī, Muḥammad Bāqir b. Muḥammad Taqī, Biḥār al-Anwār al-Jāmiʿa li-Durar Akhbār al-Aʾimma al-Aṭhār, Beirut, Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, 2nd ed., 1403 AH/1983.

Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir, al-Badʾ wa al-Taʾrīkh, Revised by Būr Saʿīd, Maktaba al- Thaqāfa al- Dīniyya, (Und.).

Maqrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, Imtāʿ al-Asmāʿ bi-Mā li-l-Rasūl min al-Anbāʾ wa-l-Aḥwāl wa-l-Ḥafadah wa-l-Matāʿ, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Ḥamīd al- Namīsī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1st ed., 1420 AH/ 1999.

Masʿūdī, Abū ʾl- Ḥasan ʿAlī b. al-Ḥusayn b. ʿAlī,  al-Tanbīh wa ʾl-Ishrāf, Edited by Abdullah Ismail al-Sawi, Cairo, Dār al- Ṣāwī, (Und.).

Idem, Murūj al-Dhahab wa- Maʿādin al- Jawhar, Revised by Asʿad Dāghir, Qom, Dār al- Hijra, 2nd ed., 1409 AH/ 1988 AD.

Mawʾassasa- yi Maʿārif- i Islāmī, Muʿjam Aḥādīth al- Imām al- Mahdī, Qom, Holy Mosque of Jamkaran, 2nd ed., 1428 AH/2007.

Modarressi Tabatabai, Seyed Hossein, Maktab dar Farāyand- i Takāmul, Trans. Hashem Izadpanah, Tehran, Kawīr, 1386/2007.

Muṣṭafawī, Ḥasan, al- Taḥqīq fī Kalamāt al- Qurʾān al- Karīm, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 3rd ed., (Und.).

Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad, al-Ikhtiṣāṣ, Qom, World Conference of the Millennium of al-Shaykh al-Mufīd, 1st ed.,  1413 AH/1992.

Idem, al-Irshād fī Maʿrifat Ḥujaj Allāh ʿAla l-ʿIbād, Qom, World Conference of the Millennium of al-Shaykh al-Mufīd, 1st ed., 1413 AH/1992.

Idem, al-Jamal wa al-Nuṣra li- Sayyid al- ʿItra fī ḥarb al-Baṣra, Revised by ʿAlī Mīr Sharīfī, Qom, World Conference of the Millennium of al-Shaykh al-Mufīd, 1st ed., 1413 AH/ 1992.

Nūbakhtī, Ḥasan b. Mūsā, Firaq al- Shīʿa, Qom, Dār al- Awḍāʾ, 2nd ed., 1404 AH/ 1983.

Nuʿmānī, Muḥmmad b. Ibrāhīm, al-Ghayba, Tehran, Maktaba al- Ṣadūq, 1st ed., 1397 AH/1977.

Nūrī, Ḥusayn b. Muḥammad Taqī, al-Najm al-Thāqib fī Aḥwāl al-Imām al-Ghāʾib, Revised by Sadegh Barzegar, Qom, Holy Mosque of Jamkaran, 10th ed., 1384/2005.

Nuwayrī, Shihāb al-Dīn Aḥmad b. ʿAbd al- Wahhāb, Nihāyat al-ʿArab fī Funūn al- ʾAdab, Cairo, Dār al- Kutub wa al- Wathāʾiq al- Qawmiyya, 1st ed., 1423 AH/ 2002.

Qāḍī Nuʿmān, Muḥammad b. Ḥayyūn, Sharḥ al- Akhbār fī Faḍāʾil al- Aʾimma al- Aṭhār, Qom, Society of Seminary Teachers, 1st ed., 1409 AH/1988.

Raghib Isfahani, al-Hussein b. Muhammad, Muḥāḍarāt al- ʾUdabāʾ wa Muḥāwarāt al-Shuʿarāʾ wa ʾl- Bulaghāʾ, Revised by ʿUmar Fārūq, Beirut, shirkat al- Arqam b. Abī al- Arqam, 1420 AH/ 1999.

Sadeghi, Mustafa,Taḥlīl- iTārīkhī- yi Nishāna- hā- yi Ẓuhūr, Qom, Daftar-i Tablīghāt- i Islāmī, 2nd ed., 1385/2006.

Sadeqi Tehrani, Mohammad, Bishārāt- i ʿAhdayn, Tehran, Shukrāna, 1396/2017.

Sadūq, Muḥammad b. ʿAlī b. Babawayh, ʿIlal al- Sharāʾʿ, Qom, Kitāb- Furūshī- yi Dāwarī, 1966.

Idem, ʿUyūn Akhbār al- Riḍā, Tehran, Nashr- i Jahān, 1st ed., 1378 AH/1958.

Idem, Kamāl al- Dīn wa Tamām al- Niʿma, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 2nd ed., 1359/1980.

Ṣaffār, Muḥammad b. Ḥasan, Baṣāʾir al-Darajāt fī Faḍaʾil Āl Muḥammad, Qom, Ayatollah Marashi Najafi Library, 2nd ed., 1404 AH/1983.

Ṣāḥib b. ʿAbbād, Ismāʿīl b. ʿAbbād,  al-Muḥīṭ fī al-lugha. Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1st ed., (Und.).

Salimian, Khodamorad, Farhang- Nāma- yi Mahdawiyyat, Tehran, Bunyād- i Farhangī- yi Ḥaḍrat- i Mahdī- yi Mawʿūd, 1st ed., 1388/ 2009.

Samani, Seyed Mahmoud, “Pazhūhishī dar Mūqiʾīyyat- i Baydāʾ wa Rūydād- hā- yi Wāqiʿ dar Ān Az Maḥal- i Iḥrām tā Furūnishast- i Ān az Manẓar- i Farīqayn”, Pazhūhish- hā yi Mahdawī, Issue 29, Summer 1398/2019.

Shahristānī, Muḥammad b. ʿAbd al- Karīm, al- Milal wa al- Niḥal, Qom, al- Sharīf al- Raḍī. 3rd ed., 1364/ 1985.

Shimshāṭī, ʿAlī b.Muḥammad b. Muṭahhar al- ʿAdwī, al- Anwār wa Maḥāsin al- Ashʿār, Baghdad, Dār al- Ḥurriyya li- Ṭibāʿa, 1396 AH/ 1976.

Shushtarī, Qāḍī Nūr Allāh Marʿashī, Iḥqāq al- Ḥaqq wa Izhāq al- Bāṭil, Qom, Ayatollah Marashi Najafi Library, 1st ed., 1409 AH/ 1988.

Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥmad, al- Muʿjam al- Awsaṭ, Revised by Ṭāriq b. ʿAwaḍ Allāh & ʿAbd al- Muḥsin b. Ibrāhīm al-Ḥusaynī, Cairo, Dār al-Ḥaramayn, 1415 AH/1995.

Ṭabarī  Āmulī Saghir, Muḥammad b. Jarīr b. Rustam, Dalāʾil al-Imāma. Qom, Biʿthat, 1st ed., 1413 AH/1992.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Taʾrīkh al-Umam wa ʾl-Mulūk. Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrahīm, Beirut, Dār al- Turāth, 2nd ed., 1387 AH/1967.

Ṭabrisī, Aḥmad b. ʿAlī, al-Iḥtijāj ʿAlā Ahl al-lijāj, Mashhad, Nashr- i Murtiḍā, 1st ed., 1403 AH/1982.

Idem. Iʿlām al-Warā bi-Aʿlām al-Hudā, Tehran, Islāmiyya,3rd ed., 1390 AH/ 1970.

Ṭarīḥī, Fakhr al- Dīn, Majmaʿ al- Baḥrayn, Tehran, Kitāb Furūshī- yi Murtaḍawī, 3rd ed., 1416 AH/1995.

Ṭūsī, Muḥammad b. al-Ḥasan. Tahdhīb al-Aḥkām, Revised by Khersaan, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 4th ed., 1407 AH/ 1986.

Idem,  al-Ghayba( Kitāb al- al-Ghayba li- Ḥujja), Qom, Dār al- Maʿārif al- Islāmiyya, 1st ed., 1411 AH/1990.

Idem, Miṣbāḥ al-Mutahajjid wa Silāḥ al-Mutaʿabbid, Beirut, Mawʾassisa Fiqh al- Shīʿa, 1st ed., 1411 AH/1990.

ʿUmar, Fārūq, Buḥūth fī al- Taʾrīkh al- ʿAbbāsī, Beirut, Dār al- Qalam, 1977.

Idem, “Farhang- i Mahdawiyyat dar Laqab- hā- yi Khulafā- yi ʿAbbāsī”, Trans. Gholam Hasan Muharrami, Tārīkh- i Islām dar Āyina- yi Pazhūhish, Vol.1, No.1, Spring 1393/2014.

Wāqidī, Muḥammad b. ʿUmar, al- Maghāzī, Revised by Marsden Jones, Beirut, Mawʾassisa al- ʿIlmī, 3rd ed., 1409 AH/ 1988.

Yāqūt al-Ḥamawī, Yāqūt b. ʿAbd Allāh, Muʿjam al-Buldān, Beirut, Dār Ṣādir, 2nd ed., (Und.).

Yaʿqūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿqūb, Taʾrīkh al- Yaʿqūbī, Beirut, Dār Ṣādir, (Und.).

Yazdī al-Ḥāʾirī, ʿAlī b. Zayn al- ʿĀbidīn, Ilzām al-Nāṣib fī Ithbāt al-Ḥujja al-Ghāʾib, Beirut, Mawʾassisa al- ʿIlmī li- Maṭbūʿāt, 1st ed., 1422 AH/2001.