مناسبات طغاتیموریان و سربداران: پژوهشی برپایه داده‌های سکه‌شناختی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

نسرین میراخورلو ¹ , محبوبه شرفی ²

1 - دانشجوی دکتری تاریخ، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/08/19 تاریخ پذیرش : 1401/11/11 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: طغاتیموریان, مناسبات طغاتیموریان و سربداران, مسکوکات,

چکیده مقاله :

این مقاله بر موضوع مناسبات طغاتیموریان و سربداران متمرکز شده و می کوشد برپایه داده های سکه‌شناختی تحلیلی دقیق تر از روابط این دو حکومت محلی به دست دهد. بنابر یافته ها، سربداران در مناسبات خود با طغاتیمور سیاستی مسالمت‌جویانه در پیش گرفتند و سکه‌های طغاتیمور در ‌گستره قلمرو آنان، در شهرهایی مانند سمنان، دامغان، اسفراین و سبزوار ضرب ‌می‌شد. علت اصلی این امر شرایط سیاسی جامعه آن روز به‌خصوص تهدیداتی است که حاکمان آل‌کرت بر سربداران اعمال می‌کردند و در نتیجه سربداران به‌منظور توسعه قلمرو خود و حفظ امنیت در مرزها، با طغاتیمور سیاست تعامل درپیش گرفتند، اما پس ‌از مرگ طغاتیمور سیاست تقابل و رویارویی و تلاش سربداران در زمینه استقلال و گسترش آموزه‌های شیعی تبلور بیش‌تری یافت.

چکیده انگلیسی:

The process of coinage system is considered as an important part of bureaucracy in local government of Tughā Timurs (737-812 A.H) who governed some regions of Khorasan after the death of Abu Saeed Ilkhanid in 736 A.H. This monetary system was based on metal coin which provides some comprehensive information about territory governed by governors, regional slogans, competitions and their relations. Using a historical method based on an analytic - descriptive approach and historical sources especially the available coins, the present study tries to answer the following question: how were the relationships between Tughā Timurs and Sarbidārāns and what were the factors which influenced those relationships? The findings based on coins about the kind of relations between Tughā Timurs and Sarbedarans indicate that given the establishment of Sarbedaran`s government and their political life, the Mongol identity of Tugha Timur had not been noticed by Sarbidārān`s governors and then in the time of battle between Tughā Timur and sarbidārān it was recognized and a coin with his name was minted. The main reason of this case was political circumstances of society in those days especially the threats of Kurt dynasty. So, as a result Sarbidārāns used the policy of interaction with Tughā Timur in order to develop their territory and maintain security in borders, but after the death of Tugha Timur, Sarbidārāns tried to gain independence and develop Shiite doctrines.  

منابع و مأخذ:

آژند، یعقوب، قیام شیعی سربداران، تهران، نشر گستره، 1363ش.

ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ج 1، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، آگاه،1370ش.

ابن‌حوقل، سفرنامه (ایران در صورة الارض)، ترجمه جعفر شعار، تهران، امیرکبیر، 1366ش.

اسمیت، جان‌ماسون، خروج و عروج سربداران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی، 1361ش.

بارتولد، و، الغ‌بیک و زمان وی، ترجمه حسین احمدی‌پور، تبریز، انتشارات کتاب‌فروشی چهر، 1336ش.

بکران، محمدبن نجیب، جهان‌نامه، با مقدمه محمد‌امین ریاحی، تهران، ابن‌سینا، 1342ش.

 پاکزادیان، حسن، تاریخ در ‌سکه‌های سربداران (و ایلخانان رقیب در شرق)، تهران، خواندنی، 1396ش.

 پطروشفسکی، ا. پ. و دیگران، تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوره مغول، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1366ش.

ترابی طباطبائی، جمال، «رسم‌الخط اویغوری و سیری در سکه‌شناسی»، نشریه موزه آذربایجان، شماره 6، چاپخانه شفق، 1351ش.

همو، «سکه‌های اسلامی دوره ایلخانی و گورکانی»، نشریه آذربایجان، ش3، تبریز، مؤسسه گراور و چاپ شعاع، 1347ش.

حافظ ابرو، عبدالله‌بن لطف الله، مجمل التواریخ سلطانی (مجموعه)، نسخه خطی کتابخانه ملک تهران، شماره ثبت: 4164.

همو، زبدةالتواریخ، به­کوشش کمال سید جوادی، تهران، وزارت فرهنگ و انتشارات اسلامی، 1379ش.

همو، تاریخ سلاطین کرت، به­کوشش میرهاشم محدث، تهران، نقره آبی، 1389ش.

حسنی، میرزامحمد، و کوروش صالحی، «بررسی سال‌شمار و مدت زمان حکومت سلیمان‌خان، ایلخان دست نشانده امرای چوپانی به‌استناد شواهد سکه‌شناسی و مستندات تاریخی»، پژوهش‌های علوم ‌تاریخی، س 13، ش 1، 1400ش.

خوافی، فصیح، مجمل فصیحی، به­کوشش محسن ناجی‌نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1386ش.

خواند‌میر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین، حبیب‌السیر فی‌اخبار افراد بشر، جلد 3 و 4، تهران، کتاب‌فروشی خیام، 1380ش.

 رویمر، ﻫ.، «آل‌جلایر آل مظفر و سربداران»، در تاریخ ایران در دوره تیموریان: پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، 1379ش.

زامباور، نسب‌نامه خلفا و شهریاران، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران، کتاب‌فروشی خیام، 2536ش.

سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق، مطلع‌السعدین و مجمع البحرین، به­کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1372ش.

همو، مطلع سعدین و مجمع بحرین، قسمت 1، ج1، به‌کوشش عبدالحسین نوائی، تهران، طهوری، 1353ش.

سیفی هروی، سیف‌بن محمد، تاریخ نامه هرات، به­کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، اساطیر، 1383ش.

شرفی، محبوبه، و نسرین میرآخورلو، نسرین، «تداوم و دگرگونی در نظام ضرب سکه از فروپاشی ایلخانان تا پایان حکومت تیموریان در قلمرو شرق ایران‌، پژوهش نامه اجتماعی و اقتصادی، س 11، ش 1، بهار و تابستان 1401.

شرفی، محبوبه، «نظام ضرب سکه و مبادلات‌پولی در عصر ایلخانی»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ش 19، پاییز و زمستان 1395.

شریعت‌زاده، علی ‌اصغر، سکه‌های ایران زمین، تهران، پازینه، 1390ش.

صداقت، فاطمه، «جایگاه کتیبه‌های قرآنی مساجد جامع در گسترش تفکر مذهبی (قرن اول تا هفتم هجری)»، کتاب ماه هنر، ش 120، 1387ش.

عقیلی، عبدالله، دارالضرب‌های ایران در دور‌ی اسلامی، تهران، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1377ش.

علاء‌الدینی، بهرام سکه‌های ایران دوره گورکانیان (تیموریان)، تهران، پازینه، 1395ش.

علیزاده مقدم، بدرالسادات، و ساسان طهماسبی کهیانی، تاریخ تحولات‌سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ایران از زوال ایلخانان تا آغاز حکومت صفویان، تهران، دانشگاه پیام‌نور، 1395ش.

فراگنر، برت، اوضاع اجتماعی و اقتصادی داخلی؛ تاریخ ایران در دوره تیموریان، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه‌ یعقوب آژند، تهران، جامی، 1379ش.

مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، تهران، انتشارات طه، 1378ش.

مقدسی، ابوعبدالله محمد‌بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه‌ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش.

موزه‌ ملی ملک، شماره اموال : 5001.06.06092.

موزه‌ ملی ملک، شماره‌ اموال: 5000.06.06.094،591 ,06 ,5000.

موزه‌ کومش، ردیف 12 شماره K65.

میرخواند، روضة الصفا، تهران، اساطیر، 1380ش.

نیک‌گفتار، احمد، و محمدحسن بهنام‌فر، بررسی و شناسایی سکه­‌های ضرب شده در اسفراین از آغاز ایلخانان تا پایان صفویه، مشهد، راهیان سبز، 1388ش.

وصاف الحضره، فضل‌بن عبدالله، تاریخ وصاف، به­کوشش محمد مهدی اصفهانی، تهران، کتابخانه‌ ابن‌سینا و کتابخانه‌ جعفری، 1338ش.

Album, Stephen, Checlist of Islamic coins, Santa Rosa, Stephen Album Rare Coins, 2011.

“Coins of the Jalāʹir , ḳarāḳoyūnlū Musha’sha’, and Aḳḳoyūnlū Dynasties”, The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society, Sixth Series, Vol. 10, No. 37/38, 1950, pp.94-139.

Herrmann, Gottfried, and Gerhard Doerfer, (1975), “Ein Persisch-Mongolischer Erlass Des Ǧalāyeriden Šeyĥ Oveys”, Central Asiatic Journal, vol.19,1/2, 1975, pp.1-84.

Alā'aldīnī, Bahrām, Sekkehāye Ērān dore gūrkānīyān, Tehran, pāzīne, 1397.

Alīzade Moqadam, Badr alsādāt keyhanī, Sāsān, Tārīk̠ taḥavūlat sīasī, eǰtema'eī va eqteṣādī va farhangī Ērān az zevāl īlk̠ānān tā āḡāz ḥokūmat ṣafavīyān, Tehran, Payām nūr Cambridge, No. 2, 1395.

Aqīlī, Abdolāh, Dār alżarbhāye Ērān dar doreye eslāmī, Tehran, moqūfāt Dr. maḥmūd afšār yaẕdī, 1377.

Āžand, Yaqūb, Qeyām šīey sarbedārān, Tehran, našr gostare, 1363.

Bākran Moḥmmād Ebn Nāǰīb, J̌ahān nāme, Introduction by Moḥmmād Amīn Rīāḥī, Ebn Sīnā, 1342.

Bārtūld, Ālāḡ beīk vā veīy, translate by Ḥoseīn Āḥmādī Pūr, Tabriz, Bookstore by Čehre, 1336.

Ebn batūte, Safar nāme, translate by Moḥammad Alī Movahed, Tehran, Publications by Āgāh, 1370.

Ebn ḥūqal, Safar nāme (Ērān dar ṣūrat alarż), Translate by, J̌afar Šo’ār, Tehran, Amīr kābīr, No. 2, 1366.

Esmayt, J̌ān Māson, K̠orūǰ va orūǰ sarbedārān, translate by Yaqūb Āžand, Tehran, Vāḥed motāleā't va taḥqīqāt farhangī va Tārīḵī, 1361.

Ferāgner, Bert, Oz̊a’e, eǰtema'eī va eqteṣādī dāk̠elī, Tārīk̠ Ērān dar doreye teymūrīān, Pažūheš Cambridge University, translate by Yaqūb Āžand, Tehran J̌āmī, 1379.

Ḥāfeẓ abrū, Abduallāh ebn lotf Allāh, Maǰmal altavārīk̠ soltānī, Nūsk̠e k̠atī, Tehran Malek library, registration number 4164.

Idem, zūbdat altavarīk̠, cover of 4. 1. 2, with Introduction, edited by Kama seyed ǰavādī, Tehran, Vezārat farhang va ēntešārāt ēslāmī, 1379.

Idem, Tārīk̠ salātīn kart, edited by mīr hāšem mohades, Tehran, nūqre ābī, 1389.

Ḥasanī, mīrzā Moḥmmād Sāleḥī, “Barresī sāl šūmār va mūdat zamān ḥūkūmat sūleīmān k̠ān, īlk̠ān dast nešāndeye ūmaraye čūpānī be estenād seke šenāsī va mūstanadāt tārīk̠ī”, Pažūhešhāye o'lūm tārīk̠ī, 1400.

Herrmann, Gottfried and Doerfer, Gerhard, Ein Persisch-Mongolischer Erlass Des Galayerid En Seyh Oveeys, Central Asiatic Journal, vol.19,1/2, 1975.

K̠āfī, Fasīḥ, Maǰmal fasīḥī, Introduction and edited by Mūḥsen nāǰī nasr ābādī, cover 2, Tehran, Asāṭīr, 1386.

Ḵānd mīr, Ḡeyās̠ ebn Homām aldīn, Ḥabīb alseyr fī ak̠bār afrād bašar, cover 3&4, Tehran, K̠ayām bookstore, No. 2&4, Kūmeš Museum, Row of 12, No. K65, 1380.

Malek National Museum, Property number 5001-06-6092, 5000-06-094, 5000-06-591.

Mīr k̠ānd, Rūz̊at alṣafā, Cover 5, Tehran, Asāṭīr, 1380.

Moqadasī, Abū abdolāh Moḥmmad ebn aḥmad, Aḥsan altaqasīm feī me’arefat alaqālīm, Translate by Alī naqī monzavī, Part 2, Tehran, Office of Mūalefān va motarǰemān, 1361.

Mostūfī, Ḥamdūlāh, Nezhat alqolūb, Tehran, Publishers by ṭāhā, 1378.

Nīk goftār, Aḥmad, Behnāmfar, Moḥmmad Ḥasan, barresî va šenāsāeī sekehāye ẓarb šūde dar asfarāyen az āḡāz īlk̠ānān tā pāyān ṣafavīey, Mašhad, Publications by Rahīyān Sabz, 1388.

Pākzādīeyān, Ḥasan, Tārīk̠ dar sekehaye sarbedārān (va īlk̠ānān raqīb dar šarq), Tehran, K̠āndanī, 1396.

Roimer, H.R, Āl J̌alāyer Āl Mūz̊afar va sarbedārān, Tārīk̠ Ērān da dūre Teymūrīān, Pažūheš Cambridge University, Translate by Yaqūb Āžand, Tehran, J̌āmi, 1379.

Samargandī, Kamāl aldīn Abdol razaq, Moṭale' alsa'’eyn va maǰma' albaḥreyn, Edited by Abdol ḥoseyīn Navāey, No. 2, second book, Tehran, Pažūheškade olūm ensānī va motāleā't farhangī, 1372.

Idem, Motale’a sa’edeyn va Moǰma'’ Baḥreyn, Part 1, be ehtemam Abdūl Ḥoseyn Navāī, Tehran, ṭahūrī, 1353.

Šarafī Maḥbūbe, “neẓām z̊arb seke va mobādelāt pūlī da aṣre īlk̠ānī”, Pažūhešhāye tārīk̠ī Ērān va eslām, No. 19, Autumn & Winter 1395.

Šarafī Maḥbūbe, Mīr Āk̠orlū Nasrīn, “Tadāvom va degargūnī dar neẓām z̊arb seke az forū pāšī īlk̠ānān tā pāyān ḥūkūmat teymūrīān dar qalamrū šarq Ērān, Pažūheš nāme eǰtemaī va eqteṣādī”, Pažūhešgāh olūm ensānī va moṭāle’āt farhangī, No. 1, Spring & Summer 1401.

Šarī'at zāde, Alī Aṣq̄ar, Sekehāye Erān zamīn, Tehran, Našr pāzīne, 1390.

Ṣedāqat Fāṭeme, “J̌āygāh katībehāye qorānī masāǰed ǰame'a da gostareš tafakor maẕhabī, qorān aval tā haftom heǰrī”, Ketāb māh honar, No. 120, 1387.

Seīfī heravī, Seīf ebn Moḥmmād, Tārīk̠ nāme Harāt, Edited by Ḡolām Rez̊ā ṭabāṭabāī Maǰd, Tehran, Asaṭīr, 1383.

Stefen Albūm, Checklist of Islamic coins, Santa Rosa, California, 2011.

The Numismatic Chronicle and journal, Coins Of The Jalair, Karakoyunlu, Mushsh, and Akkoyunlu Dynasties, Royal Numismatic Society, NO.37/38, 6 series, vol. 10, 1950.

Torābī Tabātabāey, J̌amāl, Rasm alk̠aṭ ūeyḡūrī va seyrī dar seke šenāsī, Journal No. 6 of Āzarbāyǰān Museum, Printed by Šafaq, 1351.

Vaṣāf alḥaz̊rah, Faz̊l ebn abdolāh, Tārīk̠ vaṣāf, be ehtemām Moḥmmad Mahdī eṣfahānī, Cover 2, Tehran, Library of ebn sīnā & ǰafarī, 1338.

Zāmbāver, Nasab nāme k̠olafā va šahrīyārān, translate by Moḥammad ǰavād maškūr, Tehran, K̠ayām Bookstore, 2536.