داستان به‌مثابه متنی انتقادی در عهد ناصری مطالعه موردی: داستان «یوسف شاه یا ستارگان فریب‌خورده» اثر آخوندزاده
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
حسین بیاتلو
1
(استادیار گروه تاریخ اجتماعی، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: آخوندزاده, ستارگان فریب‌خورده, عهد ناصری, قاجاریه, متون انتقادی, نقد/کریتیکا,
چکیده مقاله :
یکی از وجوه بارز دوره قاجاریه (1193 1344ﻫ) شکل گیری متونی است که از آن‌ها با عنوان متون انتقادی یاد می شود. انواع متنوع این گونه از آثار که تحت تأثیرتحولات سیاسی و اجتماعی این دوره شکل گرفت و بالید، حاوی دیدگاه های اصلاح گران ه ای اند که مؤلفانشان برای بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی ارائه کرده اند. این گونه از آثار در قالب هایی مانند سیاست نامه ها، رسائل مشروطه، آثار روشنفکران و علما، مکتوبات خیالی و نمایشنامه ها قابل تفکیک و دسته بندی است. دسته اخیر یعنی نمایشنامه ها به عنوان ژانری نوین که در آن‌ها در قالبی نمایشی به انتقادات بعضا تندی از اوضاع نابسامان دوره ناصری و قاجاریه می شد، شایسته بررسی و پژوهش است. از جمله کسانی که به عنوان پیش گام در نگارش چنین آثاری شناخته می شوند، میرزا فتحعلی آخوندزاده است که در تمثیلات انتقادات متنوعی را بر دوره ناصری وارد ساخته است. داستان یوسف شاه یا ستارگان فریب خورده یکی از داستان های مهم آخوندزاده است که جنبه انتقادی فراوانی دارد و می توان از خلال آن جنبه های اصلاح گرایانه اندیشه او را دریافت. در نوشتار حاضر، نگارنده سعی دارد تا این داستان را به مثابه متنی انتقادی بررسی کند. یافته های تحقیق حاکی از آن است که این داستان را می توان به نوعی عصاره نقد و انتقاد سیاسی و اجتماعی آخوندزاده از اوضاع نابسامان عصر ناصری قلمداد کرد که در دیگر آثار او نیز قابل مشاهده است.
The critical texts have been expanded under Q§j§r dynasty by most Iranian critics and reformists. The various works were written under the influence of political and social developments of Iran. The works were as Siyāsatnāmeh, Rasāil- i Mashråtah, intellectual and Ulamā works, Maktåbāt- i Khiyāli and story. The story as a new genre showed how the writers criticized some unsatisfactory situation under Q§jar that worth to be studied carefully. Among those who were pioneered in the such cases, we can refer to Mirz§ Fath Ali Akhåndz§de who is used in Tamthil§t tried to criticize some aspects of the NasirÊd period. Apparently, the story of Yåsuf Sh§h or Sit§rig§n i -FarÊbkhurdih is the most significant critical text which he has written about Q§j§r society. In this paper the author tries to examine this story as a critical text. According to the research findings, Yåsuf Sh§h is the best story of Akhundz§de and his political and social ideas about unorganized conditions of N§sirid period.
آجدانی، لطفالله، اندیشههای سیاسی در عصر مشروطیت ایران، تهران، نشر علم، 1391ش.
همو، روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران، اختران، 1385ش.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی، الفبای جدید و مکتوبات، بهکوشش حمید محمدزاده، تبریز، احیاء، 1357ش.
همو، تمثیلات، ترجمه محمد جعفر قراجه داغی، تهران، خوارزمی، 1356ش.
همو، مقالات، بهکوشش م. ب. مومنی، تهران، آوا، 1351ش.
همو، مکتوبات سیاسی و ملحقات آن (آثار سیاسی و اجتماعی و فلسفی)، بهکوشش حمید محمدزاده و حمید آراسلی، بادکوبه، فرهنگستان علوم آذربایجان، 1961م.
آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، 1362ش.
همو، اندیشههای میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی، 1349ش.
همو، اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1356ش.
آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1350ش.
آژند، یعقوب، نمایشنامه‌نویسی در ایران، تهران، نشر نی، 1373ش.
آشفته، رضا، سرگذشت نمایش در ایران، تهران، افق، 1391ش.
آقاحسینی، علیرضا، «چالش و پاسخ در دوره قاجاریه: اعزام دانشجو به خارج با تکیه بر مورد فرانسه»، تاریخ روابط خارجی، شماره 32، 1386.
آقانجفی قوچانی، سیاحت شرق، یا زندگینامه آقانجفی قوچانی، تصحیح ر. ع. شاکری، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
احمدزاده، محمد، «بسترهای تحدید و توسعه امنیت اجتماعی در ایران عصر قاجاریه (با تأکید بر آسیبشناسی نهادهای امنیتساز)»، فصلنامه مطالعات تاریخ انتظامی، سال اول، شماره اول، تابستان 1393.
اسکندربیک ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1350ش.
اسکویی، مصطفی، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران، آناهیتا، 1378ش.
اصیل، حجتالله، زندگی و اندیشههای میرزا ملکمخان، تهران، نی، 1376ش.
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا 1295ق، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، ویسمن، 1370ش.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن‌خان، روزنامه خاطرات، چاپ ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1379ش.
اورسل، ارنست، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382ش.
باغدار دلگشا، علی و ناظمیانفرد، علی، «بررسی جامعهشناختی گفتگوهای خیالی در مطبوعات عصر قاجار»، پژوهشهای تاریخی معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان، سال پنجاهوسوم، دوره جدید، سال نهم، شماره سوم (پیاپی35)، پاییز 1396.
باغدار دلگشا، علی، مکتوبات خیالی اسنادی از گفتمان سیاسی عصر مشروطه، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1396.
بروگش، هینریش، سفرنامه ایلچی پروس (آلمان) در ایران، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه مهندس کردبچه، تهران، اطلاعات، 1367ش.
بزرگمهر، شیرین،تأثیرترجمه متون نمایشی بر تئاتر ایران، تهران، تبیان، 1379ش.
بکتاش، مایل، «تاریخ نمایش در ایران»، سینما تئاتر، شماره 9، 1374.
پارسی‌نژاد، ایرج، روشنگران ایرانی و نقد ادبی، تهران، نشر سخن، 1380ش.
پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1361ش.
تلگرفات عصر سپهسالار (خط تبریز 1295-96)، چاپ محمود طاهر احمدی، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1370ش.
جنتی عطایی، ابوالقاسم، بنیاد نمایش در ایران، تهران، ابنسینا، 1333ش.
حائری، عبدالهادی، تششیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، 1360ش.
حسینی، مهدی، «بنیان‌های مدرنیسم در ایران»، کتاب ماه هنر، شماره 90 و 89، 1384.
دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر طاوس، 1378ش.
دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتمادفر، تهران، شباویز، 1379ش.
دنبلی، عبدالرزاق، ماثر سلطانیه، بهکوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، ابنسینا، 1351ش.
دهباشی، علی، یاد سید محمدعلی جمالزاده، تهران، ثالث، 1377ش.
دیانی، احسان، نادری، بهناز و آقازاده مسرور، سیاوش، «پژوهشی در باب ریشه‌های واقع‌گرایی سده نوزدهم روسیه در نمایش‌‌نامه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده»، فصلنامه تخصصی تئاتر، شماره 58، بهار 1394.
ذیلابی، نگار، «رعیت»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرهالمعارف اسلامی، 1394ش.
رادی، اکبر، «سایهروشن یک چهره»، مس، مجموعه مقالات در ادبیات و هنر، بهکوشش محمد محمدعلی، تهران، باستان، 1366ش.
رازی، فریده، نقالی و روحوضی، تهران، مرکز، 1390ش.
راسخ، محمد و بخشیزاده، فاطمه، «پیشزمینه مفهوم قانون در عصر مشروطه: از مالکالرقابی تا تنظیمات»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 83، پاییز 1392.
رجبلو، علی، دولت مطلقه نوگرا در ایران، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1396ش.
رحمانیان، داریوش و حاتمی، زهرا، «سحر و جادو، طلسم و تعویذ و دنیای زنان در عصر قاجار»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391.
رسایل مشروطیت (18رساله و لایحه درباره مشروطیت)، بهکوشش غلامحسین زرگرینژاد، تهران، کویر، 1374ش.
زرگرینژاد، غلامحسین، سیاستنامههای قاجاری، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1380ش.
ژوبر، پیرآمده، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمه محمود مصاحب، تبریز، چهر، 1347ش.
ژوکوف، ی.م، دانشنامه نقد ادبی، مسکو، ساوتسکایا انتسیکلوپدیا، 1978م.
سحابی، عزت‌الله، مقدمه‌ای بر تاریخ جنبش ملی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1364ش.
شهرامنیا، امیر مسعود، پارلمانتاریسم در ایران: بنیادهای فکری و زمینههای تاریخی در عصر مشروطیت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379ش.
صفی‌نیا، رضا، «میرزا فتحعلی آخوندزاده»، نشریه پیام نو، سال اول، شماره 5.
فتوحی، محمود، «شکل‌گیری رئالیسم ایرانی»، کنفرانس بین‌المللی جایگاه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه داکار بنگلادش، 1385ش.
کاتوزیان، محمدعلی همایون، تضاد دولت و ملت در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر نی، 1387ش.
کاساکوفسکی، خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی جلی، تهران، چاپخانه کاویان، 1344ش.
کرزن، جورج ناتانیل، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380ش.
گوران، هیوا، کوشش‌های نافرجام (سیری در صد سال تئاتر ایران)، تهران، انتشارات آگاه، 1365ش.
لایارد، سر اوستن هنری، سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، انتشارات وحید، 1367ش.
لطفی، نقی و باغدار دلگشا، علی، «مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دوره مشروطه»، پژوهشهای علوم تاریخی، دوره 7، شماره 2، پاییز و زمستان 1394.
لعل شاطری، مصطفی، «تأثیر روابط خارجی در عصر ناصری بر هنر نمایش در ایران»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال شانزدهم، شماره62، بهار 1394.
لوکاچ، گیورگ، پژوهشی در رئالیسم اروپایی، ترجمه اکبر افسری، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373ش.
ماساهارو، یوشیدا، سفرنامه یوشیدا ماساهارو نخستین فرستاده ژاپن به ایران در دوره قاجار 1297-98 ه.ق، ترجمه هاشم رجبزاده، با همکاری ی. نیئییا، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1273ش.
محمدزاده، حمید، میرزافتحعلی آخوندزاده، الفبای جدید و مکتوبات، باکو، بی‌نا، 1963م.
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، تهران، توس، 1385ش.
موسیپور بشلی، ابراهیم، دین زیسته و زندگی روزانه پژوهشی در فرهنگ دینی مردم عادی ایران از آغاز عصر صفوی تا پایان دوره قاجاری، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1395ش.
مؤمنی، باقر، ایران در آستانه انقلاب مشروطیت و ادبیات مشروطه، تهران، انتشارات شباهنگ، 1357ش.
میرزا آقا تبریزی، چهار تیاتر و رساله اخلاقیه، بهکوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران، نمایش، 1382ش.
میرسکی، د.س، تاریخ ادبیات روسیه، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، امیرکبیر، 1354ش.
هادی، جمشید، «آشنایی با میرزا فتحعلی آخوندزاده»، نشریه توسعه، دوازدهم تیرماه 1380.
هارلند، ریچارد، درآمدی تاریخی بر نظریه ادبی از افلاتون تا بارت، ترجمه گروه ترجمه شیراز، تهران، نشر چشمه، 1385ش.
Fattal, Diana, Russian Radical Criticism: The Socio-Political Significance of Belinsky, Chernishevsky and Dabrolyubov, MA. Thesis, McGill university, 1972.
Fellows, Otis, "Moliere during the Aftermath of Enlightenment", Kentucky Romance Quarterly, vol14, 1967.
Kia, Mehrdad, "Persian nationalism and the campaign for language purification", Middle Estern Studies, vol 34, 1998.
Potter, Edithe, "Molieres Comic Artistry in L'etourdi", Kentucky Romance Quarterly, vol 20, 1973.
Semple, Hilary, "Moliere and Restoration comedy", English studies in Africa, vol 18, 1975.
_||_Adamiyat, Fereydun, Amīr- Kabīr wa Iran, Tehran, Khwārazmī, 1362/ 1983.
Adamiyat, Fereydun, Andīsha- hā- yi Mirza Fatali Akhundzade, Tehran, Khwārazmī, 1349/ 1970.
Adamiyat, Fereydun, Andīsha- yi Taraqqī wa Ḥukūmat- i Qānūn- i ʿAṣr- i Sipahsālār, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Intishārāt- i Khwārazmī, 1356/ 1977.
Aghahosseini, Alireza, “Ĉālish wa Pāsukh Dar Dawra- yi Qājāriyya: Iʿzām- i Dānishjū bih Khārij bā Tikya Bar Mūrid- i France”, (HFR), Issue. 32, 1386/ 2007.
Ahmad- Zadeh, Mohammad, “Restrictions and security development in Qajar era of Iran (with an emphasis on the pathology of the security establishment institutions)”, Quarterly of Enforcement History Studies, Volume 1, Issue 1 , Summer 2014/ 1393.
Ajdani, Lotfollah, Andīsha- hā- yi Siyāsī dar ʿAṣr- i Mashrūṭiyyat- i Iran, Tehran, Nashr- i ʿIlm, 1391/ 2012.
Ajdani, Lotfollah, Rūshan- Fikrān- i Iran dar ʿAṣr- i Mashrūṭiyyat, Tehran, Akhtarān, 1385/ 2006.
Akhundzade, Mirza Fatali, Alifbā- yi Jadīd wa Maktūbāt, Revised by Hamid Mohammad- Zadeh, Tabriz, Iḥyāʾ, 1357/ 1978.
Akhundzade, Mirza Fatali, Maktūbāt- i Siyāsī wa Mulḥaqāt- i Ān (Āthār- i Siyāsī wa Ijtimāʿī wa Falsafī), Revised by Hamid Mohammad- Zadeh & Hamid Arasly, Badkoobeh, Institute of Physics of Azerbaijan National Academy of Sciences, 1961.
Akhundzade, Mirza Fatali, Maqālāt, Revised by M.B. Momeni, Tehran, Āwā, 1351/ 1972.
Akhundzade, Mirza Fatali, Tamthīlāt, Trans. Mohammad Jafar Qarajeh daghi, Tehran, Khwārazmī, 1356/ 1977.
Ali, Rajabloo, Dawlat- i Muṭlaqa- yi Nūgarā dar Iran, Tehran, Journal of Historical Studies of Islam, 1396/ 2017.
Aqa Najafi Quchani, Siyāḥat- i Sharq, yā Zindigī- Nāma- yi Aqa Najafi Quchani, Revised by R. A. Shakeri, Tehran, Amīrkabīr, 1362/ 1983.
Ariyanpoor, Yahya, Az Ṣabā Tā Nīmā, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Kitāb- Hā- yi Jībī, 1350/ 1971.
Ashofte, Reza, Sargudhasht- i Namāyish dar Iran, Tehran, Ufuq, 1391/ 2012.
Asil, Hojatollah, Zindigī wa Andīsha- hā- yi Mirza Malkam Khan, Tehran, Niy, 1376/ 1997.
Azhand, Yaghoob, Namāyish- Nāma Niwīsī dar Iran, Tehran, Nashr- i Niy, 1373/ 1994.
Baghdar Delgosha, Ali, Maktūbāt- i Khiyyālī Asnādī az Guftumān Siyāsī- yi ʿAṣr- i Mashrūṭa, Tehran, Rūshangarān wa Muṭāliʿāt- i Zanān, 1396/ 2017.
Baghdar Delgosha, Ali & Nazemianfard, Ali, “A Sociological Study of Imaginary Dialogues in the Presses of the Qajar Era”, Journal of Historical Researches, Vol. 9, Issue 3 , Autumn 2017/ 1396.
Baktash, Mayel, “Tārīkh- i Namāyish dar Iran”, Cinema Theatre, Issue. 9, 1374/ 1995.
Bozorgmehr, Shirin, Taʾthīr- i Tarjuma- yi Mutūn- i Namāyishī bar Tiʾātr- i(Theatre) Iran, Tehran, Tebyan, 1379/ 2000.
Brugsch, Heinrich, Reise Der K. Preussischen Gesandtschaft Nach Persien, (Safar- Nāma- yi Iylĉī Preussischen, Safarī Bih Darbār- i Sulṭān Ṣāḥibqarān), Trans. Mohandes KordBacheh, Tehran, Iṭṭilāʿāt, 1367/ 1988.
Curzon, George Nathaniel, Persia and the Persian question, Trans. Gholam-Ali Vahid Mazandarani, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1380/ 2001.
Dayani, Ehsan & Naderi, Behnaz & Siavash Aqazadeh Masrour, “Roots of the Russia 19th Century Realism in Plays of M.F. Akhundzade”, Theater Quarterly, Issue. 58, Spring 1394/ 2015.
D'Allemagne, Henry Rene, Az Khorasan tā Bakhtiarī, Trans. Gholamreza Samiei, Tehran, Ṭāwus, 1378/ 1999.
Dehbashi, Ali, Yād- i Sayyid Muḥammad ʿAlī Jamālzādih, Tehran, Thālith, 1377/ 1998.
Drouville, Gaspard, voyage en perse (Safar dar Iran), Trans. Manouchehr Etemadfar. Tehran, Shabāwīz, 1379/ 2000.
Dunbulī, ʿAbd al- Razzāq, Maʾāthir Sulṭāniyya, Revised by Golamhossein Sadri Afshar, Tehran, Ibn Sīnā, 1351/ 1972.
Fotoohi, Mamoud, “Shikl- gīrī- yi Realism- i Irani”, International Conference on Persian Language and Literature, University of Dhaka, 1385/ 2006.
Goran, Hiwa, Kūshish- hā- yi Nāfarjām (Siyrī dar Ṣad Sāl Theater- i Iran), Tehran, Intishārāṭ- i Āgāh, 1365/ 1986.
Hadi, Jamshid, “Āshnā- yī bā Mīrzā FatḥʿAlī Ākhūnd Zadeh”, Nashriyya- yi Tawsiʿa, Summer(July) 1380/ 2001.
Haeri, Abdolhadi, Tashayyʿu wa Mashrūṭiyyat Dar Iran wa Naqsh- i Iranian- i Muqīm- i ʿArāq, Tehran, Amīrkabīr, 1360/1981.
Harland, Richard, Literary Theory From Plato to Barthes: an Introductory History, Trans. Shiraz Translation Group, Tehran, Nashr- i Ĉishma, 1385/ 2006.
Hosseini, Mahdi, “Bunyād- hā- yi Mudirnīsm(Modernism) dar Iran”, Kitāb- i Mah- i Hunar, Issue. 90 & 89, 1384/ 2005.
Iʿtiḍād al- Salṭana, ʿAlī Qulī Mīrzā, Iksīr al- Tawārīkh, Tārīkh Qājāriyya Az Āghāz tā 1295 AH, Revised by Jamshid Kian Far, Tehran, Wīsman, 1370/1991.
Iʿtimād al- Salṭana, Muḥammad Ḥasan Khān, Rūznāma- yi Khāṭirāt, Iraj Afshar (Pub), Tehran, Amīrkabīr, 1379/ 2000.
Janatie Ataie, Abolghasem, Bunyād- i Namāyish dar Iran, Tehran, Ibn Sīnā, 1333/ 1954.
Jaubert, Pierre Amédée, Voyage en Armenie et en perse (Musāfirat bih Armenia wa Iran), Trans. Mahmoud Masaheb, Tabirz, Ĉihr, 1347/ 1968.
Katouzian, Mohammad Ali Homayoun, Taḍād- i Dawlat wa Millat dar Iran, Trans. Alireza Tayeb, Tehran, Nashr- i Niy, 1387/ 2008.
Kosogovskii, Khāṭirāt- i Colonel Kosogovskii, Trans. Abbas-Gholi Jelli, Tehran, Ĉāpkhāna- yi Kāwiyyān, 1344/ 1965.
Lal Shateri, Mostafa, “Taʾthīr- i Rawābiṭ- i Khārijī dar ʿAṣr- i Nāṣirī bar Hunar- i Namāyish dar Iran”, Tārīkh- i Rawābiṭ- i Khārijī, Volume 16, Issue. 62, Spring 2016/ 1394.
Layard, Sir Austen Henry, Early adventures in Persia susiana and Babylonia, Trans. Mehrab Amiri, Tehran, Intishārāt- i Waḥīd, 1367/ 1988.
Lotfi, Naghe & Baghder Delgosha, Ali, “Soliloquies: The Façade of New Criticism in the Press Discourses of Constitution Era”, Historical Sciences Studies, Vol.7, Issue. 2, Autumn & Winter 2016/ 1394.
Lukács, György, Studies in European Realism, Trans. Akbar Afsari, Tehran, Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1373/ 1994.
Orsolle, Ernest, Le Caucase et La perse, Trans. Ali Aghar Saeedi, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1382/ 2003.
Oskooyi, Mostafa, Siyrī dar Tārīkh- i Tiʿātr(Theatre)- i Iran, Tehran, Ānāhītā, 1378/ 1999.
Parsinejad, Iraj, Rūshangarān- i Iranī wa Naqd- i Adabī, Tehran, Nashr- i Sukhan, 1380/ 2001.
Polak, Jakob Eduard, Safar- Nāma- yi Polak “Iran wa Iranian”, Trans. Keykavos Jahandari, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Intishārāt- i Khwārazmī, 1361/ 1982.
Malek Pour, Jamshid, Adabiyyāt- i Namāyishī dar Iran, Tehran, Tūs, 1385/ 2006.
Masaharu, Yoshida, Safar- Nāma- yi Yoshida Masaharu Nukhustīn Firistāda- yi Japan bih Iran dar Dawra- yi Qājār 1297- 98 AH, Trans. Hashem Rajab Zadeh & Y. Ni Yi Ya, Mashhad, Astan Print, 1273/ 1894.
Mirza Aqa Tabrizi, Ĉāhār Tiyātir wa Risāla- yi Akhlāqiyya, Revised by Hossien Mohammad Zadeh Sedigh, Tehran, Namāyish, 1382/ 2003.
Mirsky, D.S., A History of Russian Literature, Trans. Ibrahim Younesi, Tehran, Amīrkabīr, 1354/ 1975.
Mohammad Zadeh, Hamid, Mīrzā Fatḥʿalī Ākhūnd- Zādih, Alifbā- yi Jadīd wa Maktūbāt, Baku, (Und.), 1963.
Momeni, Bagher, Iran dar Āstāna- yi Inqilāb- i Mashrūṭiyyat wa Adabiyyāt Mashrūṭa, Tehran, Intishārāt- i Shabāhang, 1357/ 1978.
Moosa Pour Beshel, Ebrahim, Dīn Zīsta wa Zindigī- yi Rūzāna- yi Pazhūhishī dar Farhang- i Dīnī- yi Mardum- i ʿĀdī- yi Iran Az Āghāz- i ʿAṣr- i Ṣafawī Tā Payān- i Dawra- yi Qājariyya, Tehran, Journal of Historical Studies of Islam, 1395/ 2016.
Radi, Akbar, “Sāya Rūshan- i Yik Ĉihra”, Mis, Majmūʿa Maqālāt Dar Adabiyyāt wa Hunar, Revised by Mohammad Mohammad Ali, Tehran, Bāstān, 1366/ 1987.
Rahmanian, Daruish, Hatami, Zahra, “Charm and Magic, Talisman and Spell, and Women World in Qajar Era”, Quarterly Journal Historical Studies, Vol.3, Issue. 2, Winter & Spring 2013/ 1391.
Rasāʾil Mashrūṭiyyat (18 Risāla wa Lāyiḥa Darbāra- yi Mashrūtiyyat), Revised by Gholamhosein Zargari Nezhad, Tehran, Kawīr, 1374/ 1995.
Rasekh, Mohammad & Bakhshi Zade Fatemeh, “The Background of the Concept of Law in the Iranian Constitutional Revolution: From Absolutist to Regulatory Law”, The Judiciary Law Journal, Vol.77, Issue Summer 2013/ 1392.
Razi, Farideh, Naqqālī wa Rūḥawḍī, Tehran, Markaz, 1390/ 2011.
Safinia, Reza, “Mīrzā Fatḥʿalī Ākhūnd- Zādih”, Nashriyya- yi Payām- i Nū, Vol. 1, Issue. 5.
Sahabi, Ezzatollah, Muqaddama- iy bar Tārīkh- i Junbish- i Millī- yi Iran, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Intishār, 1364/1985.
Shahram Nia, Amir Masoud, Parlementarisme dar Iran: Bunyād- hā- yi Fikrī wa Zamīna- hā- yi Tārīkhī dar ʿAṣr- i Mashruṭiyyat, Tehran, Islamic Revolution Document Center, 1379/ 2000.
Tiligrāfāt- i ʿAṣr- i Sipahsālār (Khaṭ- i Tabrīz 1295- 96), Mahmoud Taher Ahmadi, Tehran, National Library of Iran, 1370/ 1991.
Turkoman, Iskandar Beg, Tārīkh-i ʿĀlam- ārā-yi ʿAbbāsī, Iraj Afshar (Pub), Tehran, Amīr Kabīr, 1350/ 1971.
Zargari Nezhad, Gholamhosein, Siyāsat- Nāma- hā- yi Qājārī, Tehran, Mawʾassisa- yi Haḥqīqāt wa Tawʿsia- yi ʿUlūm- i Insānī, 1380/ 2001.
Zeilabi, Negar, “Raʿiyyat”, Dānish- Nāma- yi Jahān- i Islām, Tehran, Center for the Great Islamic Encyclopedia, 1394/ 2015.
Zhukov, I. M., Dānishnāma- yi Naqd- i Adabī, Moscow, Sautskaya Encyclopedia, 1978.
