دارالشفای رَبع رشیدی: سازمان ادارى، آموزشى و درمانى

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

امیر دهقان نژاد ¹ , عبدالرسول عمادى ² , محسن رحمتى ³

1 - دانشجوى دکترى گروه تاریخ علم دوره اسلامى، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ علم دوره اسلامى، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

تاریخ دریافت : 1395/07/10 تاریخ پذیرش : 1395/10/11 تاریخ انتشار : 1395/11/01

کلید واژه: نهادهای آموزشی در اسلام, رَبع رشیدی, دارالشفای ربع رشیدی, رشیدالدین فضل‌الله همدانی,

چکیده مقاله :

یکی از مهم‌ترین مراکز پزشکی در جهان اسلام، دارالشفای رَبع رشیدی بوده که می توان آن را بزرگ‌ترین مجموعه موقوفی، علمی، آموزشی و مذهبی ایران عصر ایلخانی (654-750) دانست. این دارالشفاء درواقع بیمارستان و مکانی برای پذیرش و درمان بیماران، آموزش پزشکی و تهیه مواد مختلف دارویی بوده است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی سازمان دارالشفای ربع رشیدی از جنبه هایی چون ساختار مدیریت، نظام مالی، وظایف و کارکردهای درمانی و آموزشی بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که دارالشفای ربع رشیدی با برخورداری از پشتوانه مالی مشخص و مستقل، بسیاری از کارکردهای بیمارستان های امروزین، مانند استفاده از روش‌های آموزشی بالینی و نظری را به‌صورت هم‌زمان، متناسب با امکانات آن عصر دارا بوده است؛ نیز این دارالشفاء از طریق ایجاد ارتباط نزدیک با مجامع و مراکز علمیِ سرزمین های دیگر به ویژه هند و چین، در اقتباس و انتقال دستاوردهایِ علمی و پژوهشی اطبای آن نواحی به ایران مؤثر بوده است.

چکیده انگلیسی:

Rab’-i- Rashidi” was the largest medical center with a great religious endowment in Ilkhanids era. It was a hospital, for admitting and treating patients and a place for teaching medicine as well as preparing various drugs. The present paper investigates the Rab’-i-Rashidi’s management structure, financial system, medical and scholarly functions via an analytic-descriptive study. The results show that, with the financial backing Rab’-i-Rashidi has had many functions as the modern hospitals. Using theoretical and clinical teaching methods simultaneously and also connecting to the educational centers worldwide, particularly China and India, Rab’-i- Rashidi tried to transform the scientific accomplishments to Iran. References Awḥadī Marāghiʾī, Rukn al- Dīn, Kulliyyāt- i Ashār- i Awḥadī Marāghiī (Manṭiḳ al- ʿUshshāḳ, Djām- i Djam), Revised by Saeed Nafisi, Tehran, Intishārāt- i Sanāyī, 1391/ 2012. Chardin, Jean, Safar- Nāma (Journal du voyage du Chevalier Chardin en persea aux Indes Orientals), Trans. Eghbal Yaghmaei, Tehran, Tūs, 1372/ 1992. Clavijo, Ruy González de, Safar-Nāma- yi Clavijo(Clavijo Embassy), Trans. Masoud Rajab Nia, Tehran, Bungāh- i Tardjuma wa Nashr- i Kitāb, 1377/ 1998. Clinical Research Development Units (CRDU) Hospital Research Development Committee  (HRDC) Declaration of Alma-Ata International Conference on Primary Health Care, Alma-Ata,  USSR, 6-12 September 1978. Sadeghiani, Ebrahim,  Sāzmān wa Mudīriyyat- i Bīmāristān, Vol. 2, Tehran, Intishārāt- i Djahān Rāyāna, 1377- 1389/ 1998- 2010. Gholi pour, Ariyan & KhaterehSilani, Mudīriyyat- i Manābi- i Insānī dar Bīmāristān- hā wa Marākiz- i Bihdāshtī wa Darmānī, Tehran, Mehraban Publishers , 1392/ 2013. Hamdānī, Rashīd al- Dīn Faḍl ullāh, Āthār wa Iḥyā, Revised by Manouchehr Sotodeh & Iraj Afshar, Tehran, University of Tehran McGill, 1368/ 1989. Idem, Djāmi al- Tawārīkh, Tarīkh- i Aḳwām Pādishāhān- i Khatā, Revised by Mohammad Roshan, Tehran Mīrāth- i Maktūb, 1385/ 2006. Idem, Laṭāif al- Ḥaḳāyiḳ, Revised by Gholamreza Taher, Vol.2, Tehran, University of Tehran, 1356/ 1977. Idem, Mukātibāt- i Rashīdī, Revised by Mohammad Shafi, Lahore, Lahore press, 1945/ 1324. Idem, Sawāniḥ al- Afkā al- Rashīdī, Revised by Mohammad Taqi Danesh Pajouh, Tehran, University of Tehran, 1358/ 1979. Idem, Tansūḳ- Nāma Yā Ṭib- i Ahl- i Khatā, Prolegomena by Mojtaba Minovi, Tehran, University of Tehran, 1350/ 1971. Idem, Tarīkh- i Mubārak Ghāzānī, Karl Jahn, Hertford, Steven Austin press, 1940/ 1319. Idem, Waḳf-nāma- yi Rab- i Rashīdī, Revised by Mojtaba Minovi & Iraj Afshar, Tehran, Intishārāt- iAndjuman- i Āthār- i Millī, 1356/ 1977. Herse,paul and kenneht H. Blancard, management of Organizional Behavior:Utilizing  human Resources, Englewood cliffs, New jersey, prentice Hall, Inc, 1989. Ivancevich, j, Human Resource management,11th  Editon. Irwin professional pub,2010. Jafari, Gholam- Ali & Others, Istāndārd- Hā- yi Itibār Bakhshī- yi Bīmāristān dar Iran, Tehran, Intishārāt- i Markaz- i Nashr- i Ṣidā, 1391. Khwāndmīr, Ghiyāth al- Dīn b. Hamām al- Dīn Ḥusaynī,Ḥabīb al- Siyar fī Akhbār-i Afrād al- Bashar, Vol. 4, Tehran, Intishārāt-i Kitāb Furūshi- yi Khayyām, 2nd ed., 1380/ 2001. Koontz, Harold & Others, Uṣūl- i Mudīriyyat(Essentials of management), Trans. Mohammad Ali Toosi & Others, Vol. 2, Tehran, Intishārāt- i Markaz Āmūzish- i Mudīriyyat- i Dawlatī, 1374/ 1995. Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khwānshāh b. Maḥmūd, Rawḍat al- Ṣafā fī Sīrat al- Anbiyā wa l Mulūk wa l Khulafā, Revised by Jamshid Kian Far,Vol. 15, Tehran, Intishārāt- i Asāṭīr,1380/ 2001. Mojtahedi, Karim, Madāris wa Dānishgāh-hā- yi Islāmī wa Gharbī dar Ḳurūn- i Wusṭā, Tehran, IHCS, 1379/ 2000. Mustawfī, Ḥamdullāh, Nuzhat al- Ḳulūb, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tahouri Bookstore, 1336/ 1957. Nahas VL and Others, Jordanian undergraduate nursing students' perceptions of effec  clinical teachers, Nurse Educ Today 1999; 19(8): 639-48.  Nasr, Hossein, Maḳām- i Rashīd al- Dīn Faḍl Allāh dar Tarīkh- i Falsafa wa Ulūm-i Islāmī, Madjmūa- yi Khaṭaba- Hā- yi Taḥḳīḳī Darbara- yi Rashīd al- Dīn Faḍl Allāh Hamdānī, University of Tehran, 1350/ 1971. Petrushevsky, Ilya Pavlovich & John Masson Smith, Tarīkh-i Idjtimāī- Iḳtiṣādī-yi Iran Dar Dawra- yi Mughūl,Trans. yaghoub Azhand, Tehran, Intishārāt- i  Iṭilāʿāt, 1366/ 1987. Rahnima, Majid, "Rashīd al- Dīn wa Rabʿ al- Rashīdī", Madjmūa- yi Khaṭaba- Hā- yi Taḥḳīḳī Darbara- yi Rashīd al- Dīn Faḍl Allāh Hamdānī, Tehran, Tehran University Press, 1350/ 1971. Rezaeian, Ali, Mabānī- yi Mudīriyyat- i Raftār- i Sāzmānī, Tehran, Samt, 1382/ 2003. Samarḳandī, Dawlatshāh, Tadhkirat  al- Shuarā, Revised by Edward Browne, Tehran, Asāṭīr, 1382/ 2003. Samarḳandī, Kamāl al- dīn ʿAbd al- Razzāḳ, Maṭla al- Sadayn wa-Madj ma-i al- Baḥrayn, Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 4, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1383/ 2004. Sarton, George, Muḳaddamih’ ī  bar Tarīkh- i Ilm(Introduction to the History of Science), Trans. Golamhossein Sadri Afshar, Vol.3, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1383/ 2004. Shanghi Ranking consultancy. 2014. Retrieved 29 January 2015. Tabrizi, Hossein Abdoh, Nahād- i Mālī- yi Ṣandūḳ- hā- yi Waḳfī wa Uṣūl- i Islāmī- yi Faāliyyat- i Ān dar Iran, Nashriyya Markaz- i Taḥḳīḳāt- i Dānishgāh Imām Ṣādiḳ, No.25, 1384/ 2005. Ṭūsī, Khwadja Naṣīr al- Dīn Muḥammad b. Aḥmad, Madjmūa Rasāil Khwadja Naṣīr al- Dīn Ṭūsī, Revised byMohammad Taqi Modarres Razavi, Tehran, University of Tehran, 2nd ed., 1390/ 2011. Waṣṣāf, Faḍl Allāh b. ʿAbdullāh, Tarīkh- i Waṣṣāf al- Ḥaḍrat, Revised by Mohammad Mahdi Esfahani, Tehran, Ebne Sina & Allama Jafari Library, 1338/ 1959. Yidan, Wang, Khadamāt- i Khwādja Rashīd al- Dīn Hamdānī Dar Gustarish- i chīn Shināsī, Madjmūa- yi Maḳālāt Darbāra- yi Khwādja Rashīd al- Dīn Faḍlullāh wa Rabl- Rashīdī Tabrīzī, Revised by Reza Rahmani, Vol.2, Tehran, (Und.), 1388/ 2009.              

منابع و مأخذ:

کتابشناسی

اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین، کلیات اشعار اوحدی مراغه‌ای (منطق‌العشاق، جام جم)، به کوشش سعید نفیسی، تهران، انتشارات سنایی، 1391ش.

ای دان، وانگ، خدمات خواجه رشیدالدین همدانی در گسترش چین‌شناسی، مجموعه مقالات درباره خواجه رشیدالدین فضل‌الله و ربع رشیدی تبریز، به اهتمام رضا رحمانی، تهران، بی ‌نا، 1388ش.

پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ و جان ماسون اسمیت، تاریخ اجتماعی- اقتصادی ایران در دوره مغول، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات اطلاعات، 1366ش.

جعفری، غلامعلی و دیگران، استانداردهای اعتبار بخشی بیمارستان در ایران، تهران، انتشارات مرکز نشر صدا، 1398ش.

خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی، تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، 4جلد، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی خیام، چاپ دوم، 1380ش.

دهخدا، على اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.

رضائیان، علی، مبانی مدیریت رفتار سازمانی، تهران، انتشارات سمت، 1382ش.

رهنما، مجید، رشیدالدین و ربع رشیدی، مجموعه خطابه‌های تحقیقی درباره رشیدالدین فضل‌الله همدانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1350ش.

سارتون، جورج، مقدمه برتاریخ علم، مترجم غلامحسین صدری افشار، ج 2، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1383ش.

سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعرا، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران، انتشارات اساطیر، 1382ش.

سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق، مطلع السعدین و مجمع‌البحرین، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، 4جلد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.

شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، 5جلد، تهران، نشر توس، 1372ش.

صدقیانی، ابراهیم، سازمان و مدیریت بیمارستان، 2جلد، تهران، انتشارات جهان رایانه، 1377و 1389ش.

طوسی، خواجه نصیرالدین محمدبن احمد، مجموعه رسائل خواجه نصیرالدین طوسی، به‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1390ش.

عبده تبریزی، حسین، «نهاد مالی صندوق‌های وقفی و اصول اسلامی فعالیت آن در ایران»، نشریه مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق، شماره 25، 1384ش.

قلی‌پور، آرین و خاطره سیلانی، مدیریت منابع انسانی در بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی و درمانی، تهران، انتشارات مؤسسه کتاب مهربان نشر، 1392ش.

کلاویخو، روی گونزالس، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1377ش.

کونتز، هرولد و دیگران، اصول مدیریت، ترجمه محمدعلی طوسی و دیگران، 2جلد، تهران، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1374ش.

مجتهدی، کریم، مدارس و دانشگاه‌های اسلامی و غربی در قرون وسطی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379ش.

مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به اهتمام محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات کتابخانه طهوری، 1336ش.

میرخواند، محمدبن خاوند شاه بن محمود، تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفا، به تصحیح و تحشیه جمشید کیان‌فر، 15جلد، تهران، انتشارات اساطیر، 1380ش.

وصاف،  فضل‌الله بن عبدالله، تاریخ وصاف الحضره، به‌کوشش محمد مهدی اصفهانی، تهران، کتابخانه ابن سینا و کتابخانه جعفری تبریزی، 1338ش.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به‌کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، انتشارات موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل شعبه تهران، 1368ش.

­­­­­­­­­­­­­­همو، تاریخ مبارک غازانی، تصحیح کارل یان، هرتفرد، انتشارات استفن اوستین، 1940م.

­­­­­­­­­­­­­­همو، تنکسوق‌نامه یا طب اهل ختا، با مقدمه مجتبی مینوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1350ش.

­­­­­­­­­­­­­­همو، لطائف الحقایق، به کوشش غلامرضا طاهر، 2 جلد، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1355ش.

­­­­­­­­­­­­­­همو، وقفنامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انتشارات انجمن آثارملی، 1356ش.

­­­­­­­­­­­­­­همو، سوانح الافکار رشیدی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1358ش.

­­­­­­­­­­­­­­همو، جامع التواریخ، تاریخ اقوام پادشاهان ختای، به‌کوشش محمد روشن، تهران میراث مکتوب، 1385ش.

­­­­­­­­­­­­­­همو، مکاتبات رشیدی، به‌کوشش محمد شفیع، لاهور، انتشارات پنجاب اینجو کیشنل پریس لاهور، 1945م.

Clinicall Teachers, Nurse Educ Today, 1999, 19(8), 639-48.

Declaration of Alma-AtaInternational Conference on Primary Health Care, Alma-Ata, USSR, 6-12 September, 1978.

Herse, Paul and Kenneht H. Blancard. Management of Organizational Behavior: Utilizing human Resources, Englewood cliffs, Nuwjersey: prentice-Hall, Inc,1989.

Ivancevich, j., Human Resource management, 11^th Edition. Irwin professional pub, 2010.

Nahas VL and Others. Jordanian undergraduate nursing students' perceptions of effect.

Shanghi Ranking consultancy, 2014, Retrieved 29 january 2015.