بررسی گونه‌های معنایی در منظر یادمانی معاصر (مطالعه موردی: مناظر یادمانی صد ساله اخیر ایران)

محورهای موضوعی : معماری

فرناز خواجه سعید ¹ , لیدا بلیلان اصل ² , داریوش ستارزاده ³

1 - پژوهشگر دکتری، گروه معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران.
2 - دانشیار، گروه معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران
3 - دانشیار، گروه معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/08/07 تاریخ پذیرش : 1401/10/26 تاریخ انتشار : 1402/02/01

کلید واژه: منظر یادمانی معاصر ایران, گونه‌شناسی, معنا,

چکیده مقاله :

رویکردهای نوین بین‌المللی در طراحی منظر یادمانهای معاصر، از لحاظ معنایی دارای طراحی تخصصی منظر در فضاهای عمومی شهری هستند که در مناظر یادمانی ایران این امر نیازمند مطالعات جامع در این زمینه می‌باشد. هدف پژوهش حاضر تدوین مدل گونه‌شناسی معانی صریح و ضمنی منظر یادمانی معاصر در مصادیق یک‌سده اخیر ایران ‌است. بر‌این‌اساس معانی صریح منظرعینی از طریق گونه‌های‌کالبدی‌یادمانی، معانی ضمنی منظر‌ذهنی به‌واسطه گونه‌های‌روایی یادمانی و همچنین معانی صریح-ضمنی با گونه‌های کهن‌الگویی یادمانها مطالعه‌شده‌است. به منظور شکل‌گیری مدل‌فرضی، دسته‌بندی‌گونه‌ها براساس بررسی‌متون انجام‌شده و جهت آزمون‌ مدل‌فرضی، تمامی مولفه‌های استخراجی، با انتخاب تصادفی دو‌ نمونه‌موردی، به‌شیوه قیاسی مورد تحلیل قرارگرفته‌است. پژوهش‌کیفی حاضر به‌روش تحلیلی-تطبیقی و انتخاب نمونه‌ها با ابزار‌مشاهده، بررسی‌متون و مصاحبه بامتخصصین حوزۀ معماری‌منظر و معماری صورت‌گرفته‌است. یافته‌ها بیانگرآن ‌است که درگونه‌شناسی مناظر‌یادمانی معاصرایران، گونه‌های‌کالبدی شامل گونه‌های مقیاس‌کلان، مقیاس‌میانی و مقیاس‌خرد شهری، گونه‌های‌روایی حامل گونه‌های روایی-ارزشی‌جمعی، روایی-مکانی و روایی-فردی و گونه‌های آرکی‌تایپی دربرگیرنده گونه‌های نور-آب، گنبد-طاق، قبرتهی و استلا می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

Modern international approaches in the landscape design of contemporary monuments as memorial sites of human memory have a specialized landscape design in urban public spaces, which requires comprehensive studies in memorial landscape of Iran. The main question of the research is : "What are the semantic types of the contemporary memorial landscape of Iran?". so the aim of the current research is to develop a typology model of the explicit and implicit meanings of the contemporary monumental landscape, which has been tested in the study sample of the recent centenary memorial landscapes of Iran. The present qualitative research, with using a comparative analytical method, develops a conceptual model of the contemporary Iranian memorial landscapes typology, which is trying to achieve the morphological types of the objective landscape and the content types of the subjective landscape in the representative samples of the contemporary Iranian memorial landscape. Based on this, the explicit meanings of the objective landscapes have been studied through " physical types of monuments ", the implicit meanings of the subjective landscapes through " narrative types of memories " as well as the explicit-implicit meanings with "archetypal types of monuments". In order to form the proposed hypothetical model, the classification of the types was done based on the Theoretical studies, and for testing the hypothesis, each extracted types and sub-types were analyzed by random selection of 2 case studies of the memorial landscape of the recent century in Iran. In the selection of samples to increase the reliability and validity of the research, the case studies were selected in the first stage by the researcher with the tool of observation and review of texts and in the next stage through interview with experts; which three experts in the field of landscape architecture and three experts in the field of landscape architecture reviewed the resulting classification and the desired corrections were applied. The findings indicate that in the typology of contemporary monumental landscapes of Iran, physical types include "macro-scale, medium-scale, and small-scale urban types", narrative types carrying "collective value-narrative, spatial-narrative, and individual-narrative" and archetypal types including "noor water, arch-dome, grave and Stella" which by examining their strengths and weaknesses, the following suggestions have been made for landscape design in the desired types: using the symbolism and social symbols of that society, audience-oriented and considering his role and needs, avoiding the construction of decorative monuments without deep connection with people, combining the work with daily life in public spaces, , Using abstract forms to avoid the representation of pre-prepared narratives, opening the way for free interpretation for different and even contradictory perceptions of memorial space users, avoiding populism in designing a form with the participation of the audience and execution by experts.Considering the necessity of discovering the meaning from the audience of monuments in contemporary counter-monumental landscapes,the current research with a semantic typology in the contemporary memorial landscapes of Iran lays the groundwork for future studies for physical-content investigations on the part of the audience in the face of the memorial landscapes.

منابع و مأخذ:

1. احمدی، فریال؛ صادقی، علی رضا. (1398). بررسی عوامل موثر بر مدیریت بصری دید‌ها و چشم‌انداز‌ها به سمت ابنیه با ارزش تاریخی – عملکردی (مطالعه موردی: منظر خیابانی آستانه سید علاالدین حسین شیراز). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 21(3), 249-264.


2. اسدپور، علی. (1395). از منظر نزاع تا منظر دفاع، مفاهیم و گونه‌های پیوند منظر با جنگ، مجله علمی ترویجی منظر، (34)، 60-67.


3. بانی مسعود، امیر. (1399). معماری معاصر در ایران از سال 1304 تا کنون. تهران: ناشرکسری.


4. بوخر, آن ماری. (1395). منظر جنگ؛ ادراک منظر، استحکامات دفاعی و استتار در زمان جنگ. مجله منظر، 8(34), 38-49.


5. پروین، حسین؛ فرنوش، فهیمه (1395). یادمان شهدای گمنام، بررسی دو رویکرد منظره‌پردازی در ایران و عراق، مجله منظر، (34)، 94-107.


6. حجتی، بابک. (1388). حفاظت از یادمان، نشریه دانش مرمت و میراث فرهنگی، 5(3)، 1-10.


7. حقیقت‌بین، مهدی. (1396). جایگاه نشانه‌ها در تقویت حس مکان در باغ ایرانی. مجله منظر، 9(40), 6-15.


8. حمه جانی، یوسف؛ بایزیدی، قادر و سحابی، جلیل. (1397). نشانه‌شناسی مراسم آیینی پیرِ شالیار در منظر فرهنگی هورامان. مجله باغ نظر، 15 ( 67 ) : 17-30.


9. خواجه سعید، فرناز؛ بلیلان اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش. (1400). گونه‌شناسی منظر یادمانی معاصر با رویکرد نشانه‌شناختی پیرس. مجله منظر, 13(56), 44-57.


10. ذکاوت، کامران. (1385). چارچوب استراتژیک مدیریت بصری شهر، نشریه آبادی، (53).


11. ریسمانی، امین؛ نصر، طاهره. (1393).  شناسایی مبادی بصری فرم در کالبد معماری آرامگاهی معاصر ایران. مجموعه مقالات اولین کنفرانس سراسری توسعه محوری مهندسی عمران، معماری، برق و مکانیک ایران، گرگان.


12. سرمستانی, محمد, فروتن, منوچهر, طهوری, نیر. (1397). آفرینش شاعرانه در فضای شهری: واکاوی نشانه شناختی فضای شهری باغ بلند شیراز. مجله هویت شهر, 12(2), 67-78.


13. ضرغامی، اسماعیل، قاسمی، سید سهراب و بهرامی دوست، پیمان. (1393). تبیین دیدگاه‌های طراحی یادمانهای شــهدای دفاع مقدس و مقابر مشاهیر ایران. مجموعــه مقالات اولین کنگره بین‌المللی افقهــای جدید در معماری و شهرسازی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.


14. طاهری سرمد, فائزه, عینی‌فر, علیرضا و شاهچراغی, آزاده. (1398). مقایسه‌ی تطبیقی گونه‌شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی دوره‌های قاجار و پهلوی خانه‌های سنتی شهر کرمانشاه .مجله پژوهش های باستان شناسی ایران، 9(23): 149-168.


15. عادلوند, پدیده. (1395). جنگ و مجسمه‌های شهری تهران؛ از واقعیت عینی تا امر ذهنی.مجله منظر، 8(34), 82-93.


16. فرضیان, محمد. حجت, عیسی. (1392). تأملی بر مبانی نظری طراحی سه یادمان دفاع مقدس. مجله صفه، 23(1), 31-50.


17. قبادیان، وحید (1399). سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. نشر علم معمار، تهران.


18. قره بگلو، مینو؛ نژادابراهیمی، احد و جاویدمهر، ملیحه. (1395). شناسایی معیارهای طراحی منظر شهری با رویکرد پاسخ دهی محیطی(نمونه موردی:سرای محله جمالزاده). مجله هفت شهر، 4(55 و 56), 103-117.


19. کاظمی, علی؛ بهزادفر، مصطفی (1392). بازشناسی نظام معانی محیطی در محیطهای تاریخی با تأکید بر تحولات اجتماعی مخاطبان مطالعه موردی: محله صیقلان رشت. فصلنامه مطالعات شهری، 2(6), 75-87.


20. کیانی، مصطفی؛ یاری، احمد. (1386) یادمانهای جنگ، نمادهای فرهنگی. مجله آبادی، (58): 18-27.


21. گلابچی، محمود و زینالی فرید، آیدا. (1398). معماری آرکی‌تایپی (کهن الگویی). چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.


22. ماهان، امین؛ منصوری، سیدامیر. (1396). مفهوم منظر با تأکید بر نظر صاحبنظران رشته‌های مختلف. مجله باغ‌نظر،14(47)، 17-28.


23. معماریان، غلامحسین و دهقانی تفتی، محسن. (۱۳۹۷). در جستجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعه موردی‌: خانه گونه تالاردار شهر تفت). مجله مسکن و محیط روستا، ۳۷ (۱۶۲) :۲۱-۳۸.


24. ملاصالحی، حکمت الله (1394) بازخوانی حافظه و هویت در معماری یادمانی ایران، نشریه باغ نظر، 12(34)، 82-69.


25. ملینگ، لارا. (1395). منظر گذرا در دوران جنگ، بازنمایی بناهای یادمانی برای قرن بیست ویک، مجله منظر، (34)، 50-59.


26. مهربانی گلزار، محمدرضا و خمسه عشری، علی‌اکبر. (1395). منظر یادمانی جنگ: از واقع‌نمایی تا استعاره. مجله منظر, 8(34)، 68-81.


27. میناتور سجادی، آرمان؛ محمدزاده، شبنم و بوعلی‌زاده، ندا. (1394). منظر روایی خطوط باغ‌موزۀ دفاع مقدس. مجله منظر، 7(31)، 78-85.


28. یاوری‌کلور، معصومه؛ آیوازیان، سیمون؛ فخار تهرانی، فرهاد و ساعدسمیعی، اصغر. (1399). تبیین تأثیر جریانهای اجتماعی و سیاسی سالهای 1300 تا 1357 بر شکل‌گیری یادمانهای آرامگاهی ایران معاصر. مجله باغ نظر، 17(89 )، 5-18.


29. Bellentani, F. & Panico, M. (2016). The meanings of monuments and memorials: toward a semiotic approach, punctum, 2(1): 28-46.


30. Bradshaw, S. & Storm, l. (2013). Archetypes, symbols and the apprehension of meaning, international journal of jungian studies, 5(2), 154-176,


31. Hay, I., Hughes, A., & Tutton, M. (2004). Monuments, memory and marginalisation in ade laide’s prince henry gardens. Geografiska annaler, 86 (b/3): 201-216.


32. Jung, c.g. (1936). The concept of the collective unconscious. In collected works, vol. 9i. London: routledge & kegan paul.


33. Kužnik, L. (2015). Typology of dark tourism heritage with it`s implications on slovenian future dark tourism products. Rsc, 7(3).


34. Mohammad, O. (2016). The contemporary memorial landscape: How to convey meaning through design. A study based on cases from London and Palestine. PHD thesis. Edinburgh School of Architecture and Landscape: Architecture University of Edinburgh.


35. Olszewska, a. A., marques, p. F., ryan, r. L., & barbosa, f. (2016). What makes a landscape contemplative?, environment and planning b: urban analytics and city science, 45(1), 7–25.


36. Stevens, Q., & Franck, K. A. (2016). Memorials as spaces of engagement : design, use and meaning, routledge, taylor & francis, New York and London.


37. Tanovic, S. (2015). Memory in architecture: contemporary memorial projects and their predecessors, unpublished master’s thesis of science architecture, technische universiteit delft, university of sarajevo.


38. Young j. E. (1992). The counter-monument: memory against itself in germany today. Critical inquiry, 18(2): 267–296.

متن کامل:



بررسی گونه‌های معنایی در منظر یادمانی معاصر

(نمونه مطالعاتی: مناظر یادمانی صد ساله اخیر ایران) *

 

فرناز خواجه‎سعید**، لیدا بلیلان اصل***، داریوش ستارزاده****

 

چکیده

رویکردهای نوین بین‌المللی در طراحی منظر یادمانهای معاصر، از لحاظ معنایی دارای طراحی تخصصی منظر در فضاهای عمومی شهری هستند که در مناظر یادمانی ایران این امر نیازمند مطالعات جامع در این زمینه می‌باشد. هدف پژوهش حاضر تدوین مدل گونه‌شناسی معانی صریح و ضمنی منظر یادمانی معاصر در مصادیق یک‌سده اخیر ایران ‌است. بر‌این‌اساس معانی صریح منظرعینی از طریق «گونه‌های‌کالبدی‌یادمانی»، معانی ضمنی منظر‌ذهنی به‌واسطه «گونه‌های‌روایی یادمانی» و همچنین معانی صریح-ضمنی با «گونه‌های کهن‌الگویی یادمانها» مطالعه‌شده‌است. به منظور شکل‌گیری مدل‌فرضی، دسته‌بندی‌گونه‌ها براساس بررسی‌متون انجام‌شده و جهت آزمون‌ مدل‌فرضی، تمامی مولفه‌های استخراجی، با انتخاب تصادفی دو‌ نمونه‌موردی، به‌شیوه قیاسی مورد تحلیل قرارگرفته‌است. پژوهش‌کيفي حاضر به‌روش تحلیلی-تطبیقی و انتخاب نمونه‌ها با ابزار‌مشاهده، بررسی‌متون و مصاحبه بامتخصصین حوزۀ معماری‌منظر و معماری صورت‌گرفته‌است. یافته‌ها بیانگرآن ‌است که درگونه‌شناسی مناظر‌یادمانی معاصرایران، گونه‌های‌کالبدی شامل «گونه‌های مقیاس‌کلان، مقیاس‌میانی و مقیاس‌خرد شهری»، گونه‌های‌روایی حامل «گونه‌های روایی-ارزشی‌جمعی، روایی-مکانی و روایی-فردی» و گونه‌های آرکی‌تایپی دربرگیرنده «گونه‌های نور-آب، گنبد-طاق، قبرتهی و استلا» می‌باشد. 

 

 

واژه های کلیدی

گونه‌شناسی، منظر یادمانی معاصر ایران، معنا.

 

 

 

* اين مقاله برگرفته از رساله دکتري نویسنده اول با عنوان «تبیین مؤلفه های زیبایی‌شناختی نمادین درگونه‌های مناظر یادمانی معاصر؛ نمونه موردی: مناظر یادمانی فاخر معاصر تبریز»  است که به راهنمايي نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشکده هنر و معماري دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تبریزدر حال انجام است.

** پژوهشگر دکتری، گروه معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران.

Email: [e-mail]        

Orcid: 0000-0002-3974-7107

*** دانشیار، گروه معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران  (مسئول مکاتبات).

Email: [e-mail]        

Orcid: 0000-0002-7978-1342

**** دانشیار، گروه معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران.

Email: [e-mail]        

Orcid: 0000-0001-6465-8950

 

 

مقدمه  

امروزه یادمان های ملی هر جامعه به عنوان  فضاي جمعي شهری، محلی برای جاري شدن ذهنیت مردم از حوادث تاریخی بوده و بیانگر حس اجتماعی حاصل از معانی نمادین آنهاست. در دوره معاصر مناظر یادمانی به عنوان سایتهای یادآور خاطره انسانی از نظر معنایی برای جوامع از اهمیت بالایی برخوردار بوده و نیازمند گونه‌های جدیدی از یادمانها در تقابل با یادمانهای سنتی هستند. 

با توجه به این‌که یادمانها،«مکانهایی پویا و سرشار از معانی» هستند، از سویی دیگر با توجه به روند طراحی معناگرای یادمانهای معاصر جهان و فرمگرایی و تداوم نسبی روند طراحی ارتفاع‌گرا (عمودی) یا مونومانتال در یادمانهای معاصر ایران، به‌منظور غلبه بر خلاءهای موجود در مطالعات پیشین، هدف پژوهش حاضر تدوین مدل گونه‌شناسی معانی صریح و ضمنی منظر یادمانی معاصر در مصادیق مناظر یادمانی صد ساله اخیر ایران ‌لحاظ شده‌است. 

با توجه به رویکرد پژوهش، پرسش اصلی تحقیق این است که: «گونه‌های معنایی منظر یادمانی معاصر ایران چیست؟». پس از طرح مدل فرضی مبنی بر تدوین گونه‌های کالبدی، کهن‌الگویی و روایی منظر یادمانی، در ادامه مولفه‌های استخراجی در نمونه‌های مناظر یادمانی معاصر ایران مورد آزمون قرار گرفته تا صحت و یا عدم صحت آن در نمونه‌های معاصر ایران مورد بررسی قرارگیرد.

پیشینه پژوهش

عمدتا در پژوهشهای مربوط به یادمانهای معاصر بین المللی(اسدپور، 1395؛ بوخر، 1395؛ ملینگ، 1395؛Tanovic, 2015; Kužnik, 2015 ) ، به تحلیل مناظر یادمانی جنگ جهانی اول و دوم با محوریت موضوعی منظر یادمانی وقایع تلخ معاصر و گردشگری تلخ¹ پرداخته شده است. بررسی‌های صورت گرفته در حوزه مناظر یادمانی معاصر ایران، صرفا به بررسی نمونه یادمانهای آرامگاهی تاریخی (ملاصالحی، 1394؛ حجتی، 1388) و یا معرفی اجمالی در نمونه‌های معاصر معماری یادمانی ایران (فرضیان و حجت، 1392؛ یاوری‌کلور و همکاران، 1399؛ کیانی و یاری، 1386؛ ریسمانی و نصر، 1393) پرداخته. برخی مطالعات محدود نیز به بررسی منظر جنگ در ایران پرداخته (میناتورسجادی و همکاران، 1394؛ عادلوند، 1395). لیکن هیچ‌یک از این مطالعات، بررسی جامعی از تمامی یادمانهای شهری ایران با هدف گونه‌شناسی منظر یادمانی معاصر انجام نداده‌ است.

 

در زمینه گونه‌شناسی یادمانهای معاصر، نتایج یک پژوهش دکترا با عنوان «منظر یادمانی معاصر» در دانشگاه ادینبورگ ضمن بررسی نمونه‌ یادمانهای بین‌المللی، صرفا طبقه‎بندی پنج‌گانه‌ای از نمود فیزیکی-کالبدی منظر یادمانی معاصر به صورت گونه‌های یادمانی: نامرئی²، ضدارتفاع (افقی‌گرا)³، ارتفاع‌گرا (عمودی) یا مونومانتال⁴، تمثیلی(نمادین)⁵ و تکاملی⁶ ارایه کرده است ( Mohammad, 2016). ولی از آنجائیکه گونه‌ها حامل حافظه‌جمعی مردمان در طول تـاریخ می‌باشند، گونـه داراي ماهیـت در‌هم‌آمیخته از ماده و معناست (معماریان و دهقانی،۱۳۹۷، 30-29).

روش پژوهش

پژوهش کيفي حاضر به روش تحلیلی-تطبیقی به تدوین مدل مفهومی گونه‌شناسی مناظر یادمانی معاصر ایران می‌پردازد که در تلاش برای دستیابی به گونه‌های ریخت‌شناسانه منظر عینی و گونه‌های محتوایی منظر ذهنی در نمونه‌های شاخص مناظر یادمانی معاصر ایران می‌باشد؛ به طوریکه معانی آنی و صریح یادمانی از طریق «گونه‌های کالبدی یادمانها»، معانی ضمنی یادمانی به واسطه «گونه‌های روایی یادمانها» و همچنین معانی بینابین از طریق «گونه‌های کهن‌الگویی یادمانها» مطالعه شده است. به منظور شکل‌گیری مدل فرضی پیشنهادی، دسته‌بندی گونه‌ها بر اساس پیشینه مطالعاتی صورت گرفته و جهت آزمون فرضیه، تمامی مولفه‌های استخراجی، با انتخاب تصادفی 2 نمونه موردی منظر یادمانی معاصر برای هر گونه، به صورت قیاسی بررسی شده است. نمونه‌ها در این پژوهش، از مناظری یادمانی در ایران انتخاب گردیده که در دوره صدساله اخیر(1300-1400 هجری شمسی) ساخته شده و همچنین در متون تخصصی معماری و منظر بیشتر بدان پرداخته شد‌ه‌‍‌. در انتخاب نمونه‌ها جهت افزایش اعتبار و روایی پژوهش، گزینش نمونه‌ها در مرحلۀ نخست توسط محقّق با ابزار مشاهده و بررسی متون و در مرحله بعد از ‌طریق مصاحبه با متخصصین و کارشناسان جهت بررسی مشكلات احتمالی تطبیق مدل نظری با نمونه‌های مطالعاتی صورت گرفته و سه متخصص در حوزۀ معماری منظر و سه متخصص در حوزۀ معماری دسته بندی حاصله را بررسی نموده و اصلاحات مورد نظر اعمال گردید. این کار به این دلیل انجام شد که تحلیل‌ها و نتایج حاصله به صورت بی‌طرف و منصفانه انجام گیرد. 

چارچوب نظری

گونه‎‎شناسی

گونه نوعی از دسـته‌بنـدي است که در آن تعدادي از اشـیاي متفاوت براسـاس یک یا یک‌سري (مجموعه‌اي از چیزها و ویژگی‌ها که بـا هــم کلیتــی را مــی‌ســازند) از ویژگــی‌هــاي مشــترك سازماندهی می‌گردند و گونه‌شناسی علمی است که بـه شـناخت و بررسی گونه‌ها پرداخته و جهت شــناخت بهتــر پدیده‌هــا صورت می‌گیرد (طاهری سرمد و همکاران، 1398، 154).

براساس یافته‌های معماریان و دهقانی تفتی (۱۳۹۷، 28-29) رویکرد‌های مطرح در حوزه گونه‎شناسی به دو دستۀ کلی «مادی» و «غیرمادي» تقسیم شده است:گونه‌شناسی مادی ماهیتی فیزیکی داشته و فرم را بدون محتـوا می‌انگارد؛ گونه‌شناسی غیرمادی، مبتنی بر جنبه‌هاي شهودي، متافیزیکی و تجربیات گذشته می‌باشد. لذا در این پژوهش، نظریات مطرح در حیطه گونه‌شناسی براساس جنبـه‌هـایی «ریخت‌شناسانه -کالبدی» و «محتوایی -روایی» تفکیک شده‌است.

منظریادمانی معاصر

در زبان انگلیسی واژه «monument» ⁷ از ریشۀ فعل لاتینMonere  معادل واژه «یادمان» می‌باشد که به معنای «یادآوری و حفظ خاطراتی ازگذشته» جهت برقراری ارتباط فرد با یک رویداد تاریخی و آگاه کردن مردم در زمان حال حاضر است )پروین و فرنوش، 1395).یک فضای یادمانی⁸ نه تنها باعث انتقال خاطره‌ یا معنایی قابل تفسیر به نسل بعد می‎شود، بلکه تعاملات اجتماعی نیز در آن فضا صورت می‌گیرد  )ضرغامی و دیگران،  1393).

در چند دهه اخیر در زمینه مطالعه یادمانهای معاصر، اصطلاح «ضد-یادمان⁹» با نوشته‌های جیمز یانگ¹⁰ در زمینه یادمانگرایی هولوکاست مطرح شدکه منجر به مخالفت و بازاندیشی در «فرمهای سنتی یادمانی» همچون اهمیت، نمایش تندیس‌وار و تجلیل از گذشته ‌پرداخت (Young, 1992). از آنجاییکه یادآوری خاطرات در ضد-یادمانهای معاصر بسیار بهتر از یادمانهای سنتی غیرتعاملی با سیالیت فضاهای شهری معاصر همسویی دارد پژوهش حاضر با لحاظ کردن ضد-یادمانها به عنوان فضای یادآوری و برقراری گفتگوهای مربوط به گذشته در فضای شهری امروزین، یادمانهای معاصر را همچون یک فرم معناگرا بررسی می‌کند. به جهت ضعفهای مطالعاتی و تکنیکی در نمونه‌های اجراشده یادمانهای معاصر ایران که درادامه بدان خواهیم پرداخت، نمونه‌های مورد پژوهش در این تحقیق تا حد امکان (و نه الزاما تمامی نمونه‌ها) از میان مناظر ضد-یادمانی معاصر ایران انتخاب گردیده است و در ادامه جهت سهولت خوانش متن، تمامی «ضد-یادمانها»  با عنوان «یادمانهای معاصر» ذکر می‌گردند. طبق شکل(1) مولفه های منظر یادمانی معاصر به مولفه‌های روایی، کالبدی و آرکی‌تایپی قابل تفکیک می‌باشد.

 

شکل 1. مولفه‌های روایی، کالبدی و آرکی‌تایپی منظر یادمانی معاصر

Figure 1. The narrative, physical and archetypal components of the contemporary memorial landscape

معنا در منظر یادمانی

معنا امرِ تبعیِ پدیده های عینی یا ذهنی است که اشاره به مفهومی اغلب کیفی و غیرمادی دارد (کاظمی و بهزادفر، 1392، 77). می توان معنای محیط برآیندی از عوامل متفاوتی است که درنتیجه تعامل انسان و محیط و از طریق پیامهای عناصر مختلف موجود در فضا حاصل می‌شود. در واقع کشف معنی این پیام، ارتباط انسان را با فضا برقرار می‌کند. می‌توان با بررسی انطباقی نظریات گیبسون، بارت، موریس و بوردیو، طبقه‌بندی‌های معنا را در دو سطح کلی معنای «صریح» و «ضمنی»، جای داد که «معانی صریح» عمدتا بر جنبه‌های حسی و ملموس محیطی )که حاصل ارتباط عینی و بصری ناظر-شکل بوده) تاکید داشته و «معانی ضمنی» شامل مولفه‌های ارزشی و نمادین )که متکی بر خصلت تداعی کنندگی اشکال بوده و بر مفاهیم غیر فضایی و اجتماعی و فرهنگی تأکید دارند( می‌گردد (حقیقت‌بین،1396؛ حمه جانی و همکاران، 1397).

در بررسی معانی یادمانها، یادمانهای سنتی تعلیمی بوده و از طریق نمایش فیگوراتیو، ارجاع متنی یا گرافیکی صریح به افراد، مکان ها یا رویدادها، چهره های تمثیلی و فرم‌های نمادین کهن‌الگویی داشته و حامل پیام های واضح و یکپارچه‌ای هستندکه بر معانی ملموس محیطی در ارتباط با منظر عینی می‌پردازند. در مقابل، رویکردهای ضد-یادمانی معاصر هیچ پاسخ ساده‌ای و  تفسیر واحد ارائه نمی‌دهند، مبهم  بوده و معانی آنها اغلب به دانش تاریخی بازدیدکنندگان یا اطلاعات تکمیلی که از طریق علائم، بروشورها، راهنماها یا مراکز تفسیری در دسترس‌اند، وابسته است (Stevens, et al., 2016 :961)، لذا بر این اساس یادمانهای معاصر «مکانهای پویای معنی» هستند که معانی آنها همواره «متغیر و سیال» است ( Bellentani & Panico, 2016:38؛ Hay et al., 2004, 204). تفسیر یادمانها با تغییر ارتباطات اجتماعی، عقاید و آرمانهای ملی در رابطه با وقایع گذشته، می‌توانند به مرور تغییر چشمگیری کنند¹¹.

 

مولفه‌های منظریادمانی شهری

ادراک منظر شهری به عنوان پدیده‌ای عینی-ذهنی (ماهان و منصوری، 1396)، به‌واسطه دریافت نمادهای آن (ابعادکالبدی شهر) و تداعی معانی مرتبط با آنها (ابعاد ذهنی و خاطره‌ای)صورت می‌گیرد (قره‎بگلو و همکاران، 1395، 107) که در پژوهش حاضر به مولفه‌‌های منظر عینی، منظر ذهنی و منظر عینی-ذهنی تفکیک شده ‌است (شکل 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2. مولفه‌‌های عینی، ذهنی و عینی-ذهنی منظر شهری. تنظیم: نگارندگان

Figure 2. Objective, subjective and bjective-subjective components of the urban landscape. Arrangement: Authors.

 

 

 

 

 بحث و یافته‎ها 

 طرح مدل فرضی(گام اول پژوهش)

با توجه به انطباق گونه‌های فیزیکی و غیرفیزیکی و مادی-غیرمادی گونه‌شناسی با معانی صریح، ضمنی و صریح -ضمنی یادمانی، گونه‌شناسی مناظر یادمانی بر اساس سه دسته کلی گونه‌های کالبدی بر اساس معنای صریح، گونه‌های روایی در راستای معنای ضمنی و گونه های کهن‌الگویی متناظر با معانی بینابین (صریح-ضمنی) قابل تفکیک می‌باشد (شکل 3).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3. مدل فرضی گونه‌های معنایی منظر یادمانی

Figure 3. Hypothetical model of semantic types of memorial landscape

 

 

آزمون مدل فرضی گونه‌های منظر یادمانی معاصر در ایران (گام دوم پژوهش)

 

گونه‌های معنایی مناظر یادمانی معاصر ایران  

در گونه‌شناسی معنایی مناظر یادمانی معاصر ایران، بررسی تک‌‌تک نمونه‌های حاضر خارج از حوصله بحث بوده و جهت مطالعه بیشتر می‌بایست به منابع مذکور رجوع شود. در جداول (1) تا (4) در انتخاب نمونه‌های منظر یادمانی معاصر در شهرهای مختلف ایران سعی بر معرفی تنوع حداکثری گونه‌های اجرا شده می‌باشد؛ هر چند همان‌طوری‌که قبلا بدان اشاره شد اکثریت نمونه‌های اجرا شده در کشور در حوزه موضوعاتی یادمانی همچون «منظر یادمانی آرامگاهی» و نیز «مناظر یادمانی جنگ و شهادت» می‌باشند. در ادامه به بررسی نمونه‌ یادمانهای معاصر ایران در زیرگونه‌های کالبدی، روایی و کهن الگویی می‌پردازیم:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

الف) گونه‌های کالبدی در منظر عینی یادمانهای معاصر ایران

گونه‌های کالبدی یادمانی شامل «گونه‌های مقیاس کلان، مقیاس میانی و مقیاس خرد» منظر شهری می‌گردد (جدول 1). 

جدول 1. گونه‌های کالبدی منظر یادمانی معاصر ایران. منبع تصاویر: یاوری‌کلور و همکاران، 1399؛ بانی مسعود، 1399؛ مهربانی گلزار و خمسه عشری، 1395، پروین و فرنوش، 1395؛ سرمستانی، فروتن و طهوری، 1397؛ قبادیان، 1399.

Table 1. Physiological types of the contemporary memorial landscape of Iran. Source of images: Yavari Kalor et al., 2019; Bani Massoud, 2019; Mehrabani Golzar and Khamse Ashari, 2015, Parvin and Farnoosh, 2015; Sarmestani, Frouten and Tahori, 2017; Qabadian, 2019.

 

1-مقیاس کلان منظر یادمانی شهری
عنوان،سال، طرح یا ساخت	نمود کالبدی معنا	تصویر	عنوان،سال، طرح یا ساخت		نمود کالبدی معنا	تصویر
یادمان برج آزادی، تهران،1350:معمار:حسین امانت	نشانه شاخص شهری تهران قبل و بعد از انقلاب اسلامی		یادمان برج میلاد، تهران،1386:معمار:محمدرضا حافظی		نشانه شاخص شهری تهران در سه دهه اخیر
2-مقیاس میانی یادمانی منظر شهری
یادمان شهدای گمنام، باغ موزه دفاع مقدس، تهران، 1395، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس	یادمان شهدا در داخل سایت یادمانی شهری		یادمان شهدای گمنام، قزوین،1392، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس		بلندترین یادمان شهدای ایران در نقطه شاخص ارتفاعی
3-مقیاس خرد یادمانی منظر شهری
تندیسها و سردیسهای رئال یادمانی مشاهیر و شهدا، سرداران شهید تبریز، 1390	نمایش واقعگرای از چهره و پیکره مفاخر ملی و مذهبی(شاعر، عارف، شهید و ...)			مجسمه رئال تاریخی-اسطوره‌ای، نبرد رستم و اسفندیار، توس،1400	مجسمه‌های موضوعی از داستانهای اسطوره‌ای نبرد در شاهنامه

 

یادمانهای مقیاس کلان(همچون منظر یادمانی میدان آزادی تهران و یادمان مقبره‌الشعرای تبریز) به عنوان نماد شاخص شهری در مقیاسی فرا انسانی در سطح ملی و بعضا بین المللی شناخته می‌شوند. یادمان‌های مقیاس میانی(همچون یادمان شهدای گمنام باغ موزه دفاع مقدس تهران و یادمان شهدای گمنام دانشگاه فردوسی مشهد) عمدتا در سایت‌های شهری با دسترسی نسبتا محدود همچون محوطه‌های دانشگاهی و پارک‌های شهری، بسته به موقعیت قرارگیری دارای طراحی نسبی منظر بوده که در مقیاس منطقه‌ای قابل مطالعه می‌باشند. یادمانهای مقیاس خرد (همچون تندیسها و سردیسهای رئال یادمانی مشاهیر و شهدا و یا آثار حجمی واقع‌گرا با موضوعات تاریخی) علیرغم اینکه اکثریت یادمانهای شهری در ایران را به خود اختصاص داده‌اند دربسیاری از موارد به عنوان نمونه‌ مجسمه‌های فیگوراتیو جدیدالاحداث از یادمان‌های کلاسیک و احجام مونومانتال، بدون برقراری ارتباط فضایی و به دلیل برخورد سطحی، واقع‌نمایی و بیان فرمال در فرآیند انتقال و دریافت معنا، فاقد خلاقیت در زبان منظر می‌باشند.

ب) گونه‌های کهن‌الگویی مناظر یادمانی معاصر ایران

گونه‌های کهن‌الگویی منظر یادمانی معاصر ایران عمدتا شامل ترکیبی از گونه‌های طاق و گنبد می‌باشد که در بسیاری از موارد بالاخص در یادمان‌های شهدای جنگ تحمیلی به صورت غیرحرفه‌ای و بدون خلاقیت بیان مفهوم، بی‌توجه به موضوع و بستر طرح صرفا تکراری از فرم‌های کهن  قوسی-گنبدی بوده و هیچ گونه درگیری مفهومی و فیزیکی با مخاطب جهت حضور در فضا وکشف معنا ایجاد نمی‌کند. در حالیکه همین فرمهای آرکی‌تایپی در نمونه‌های یادمان آرامگاهی خیام و کمال‌الملک نیشابور به گونه‌ای هنرمندانه با فرم نوین، مصالح متناسب کاشی و بتن و نیزمنظر پیرامونی ترکیب شده و در تجربه فضایی نیز با حضور و توقف بازدیدکنندگان فراوان منجر به ایجاد تعاملات اجتماعی در محیط می‌گردد در بسیاری موارد این مفاهیم آرکی‌تایپی صرفا به برداشت شکلی مستقیم از نمودهای عینی مرتبط با آن همچون فرم مجسمه‌ای بال پرواز یا آن انجامیده. نمونه‌هایی از گونه آرکی‌تایپی قبر خالی، آب، استلا، کوه و باغ نیز طبق جدول (2) بیان شده.

جدول 2. گونه‌های کهن‌الگویی منظر یادمانی معاصر ایران. منبع تصاویر: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازي، 1397؛ بانی مسعود، 1399؛ پروین و فرنوش، 1395.

Table 2. Archetypal types of contemporary Iranian memorial landscape. Image source: Road, Housing and Urban Development Research Center, 2017; Bani Massoud, 2019; Parvin and Farnoosh, 2015.

گونه‌های آرکی‌تایپی منظر یادمانی معاصر ایران (عنوان، سال، طرح یا ساخت، تصویر)
عنوان منظر یادمانی	مفهوم کهن‌الگویی	تصویر	عنوان منظر یادمانی	مفهوم کهن‌الگویی	تصویر
گونه گنبد-طاق
آرامگاه حکیم عمر خیام، نیشابور، 1342، معمار: هوشنگ سیحون	نمود شخصیت چندبعدی خیام (شاعر، عارف،منجم و ریاضیدان) در گنبد		یادمان مقبره‌الشعرا، تبریز، 1351، معمار: غلامرضا فرزان‌مهر	ترکیب چلیپایی طاقهای متقاطع در حال رشد
گونه باغ-آب
مزار شهدای گمنام در کنار ورودی مسجد دانشگاه تهران	ترکیب خالص طاق با درختان،باغ پشت مسجد دانشگاه		یادمان میدان جنگ و شهید چمران،دهلاویه، 1374،معمار:سه استاد معماری دانشگاه تهران	مکان دفن شهید چمران در مجاورت اروندرود به شکل کوه (گنبد اورچین)
گونه قبر تهی
مزار شهدای گمنام میدان امام حسین، 1392،بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس	محفظه دفن شهدای گمنام جنگ ایران و عراق		یادمان شهدای گمنام کوه خضرنبی، قم، 1392،بنیاد حفظ آثاردفاع مقدس	محفظه خالی دفن شهدا در دامنه کوه
گونه استلا
یادمان شهدای دانشگاه تهران	دیواره سنگی مرتفع با حکاکی نماد شهدای گمنام		یادمان آرامگاه ابن سینا، همدان، 1330، معمار: هوشنگ سیحون	ستونهای دوازده‌گانه مرتفع اشاره به برج مقبره‌ای گنبد قابوس

 

ج) گونه‌های روایی در منظر ذهنی مناظر یادمانی معاصر ایران

گونه‌های روایی منظر یادمانی معاصر ایران را می‎توان در سه دسته گونه‌های«روایی-ارزشی‌جمعی»، «روایی- فردی-مکانی» و «روایی-وقایع تلخ» طبق نمونه‌های جدول(3) تفکیک نمود. مناظر یادمانی گونه روایی-ارزشی‎جمعی (همچون باغ-‌موزه یادمانی دفاع مقدس تهران) عمدتا با هدف روایت شهادت و ارزشهای دفاع مقدس در جنگ هشت ساله ایران و عراق طراحی شده‌اند. لیکن به دلیل رویکرد  تکنیکی و عدم مشارکت مردمی فاقد ارتباط عمیق با کاربران فضا می‌باشند. در حالیکه معدود مناظر روایی (همچون منظر یادمانی باغ بلند شیراز) که صرفا با هدف روایتی معاصر از متن زندگی امروزین مردم در فضای شهری بوده‌اند بیان حرفه‌ای‌تر از منظر روایی-مفهومی ارایه کرده‌اند. منظر یادمانی گونه روایی-مکانی (همانند مزار شهدای گمنام میدان امام حسین تهران) عمدتا در صدد نمایش مکان دفن شهدای گمنام هستند، برخی نیز در مناطق جنگی(یادمان میدان جنگ و شهدای بوالحسن بانه) روایتی واقعگرا از میدان نبرد با حداقل تغییرات داشته‌اند. معدود نمونه‌هایی (همچون مجموعه یادمانی پارک خواجو در دروازه قرآن شیراز) هم روایتی معاصر از موقعیت مکانی-تاریخی فضای شهری بیان کرده‌اند که نمونه ‌های اخیر بیشتر با زندگی روزانه مردم در فضای جمعی عجین گشته‌اند. نمونه‌های مناظر یادمانی گونه روایی-فردی(همچون یادمان آرامگاه خیام در نیشابور و آرامگاه نادرشاه در مشهد) عمدتا مربوط به مقبره مشاهیر، شعرا و عرفای نامی ایران می‌باشند که در محدوده سال‌های 1340-1355شمسی با مضمون روایت شخصیت فرد آرمیده به عنوان یادمانی مقبره‌ای با ایده‌های مفهومی و فرمی از معماری ایران و ترکیبی نوین از فنون بیان نشانه‌ای در نقاط شاخص شهرهای مختلف ایران ساخته شده است. گونه«روایی-وقایع تلخ» روایتگرمظلومیت قربانیان واقعه دردناک بمباران شیمیایی عراق به شهرهای سردشت و مریوان در طول جنگ تحمیلی 8 ساله می‌باشد که یادمان سردشت به صورت عنصر شاخص ارتفاعی در میانه فلکه ماشین روی شهری بدون قابلیت دسترسی پیاده و یادمان عظیم سنندج با نمایش واقعگرا و هنرمندانه پیکره دردکشیده پدری با دو کودک شهیدش بر دست در نقطه شاخص ارتفاعی رو به شهر ساخته شده.

جدول3 .گونه‌های روایی منظر یادمانی معاصر ایران. منبع تصاویر: یاوری‌کلور و همکاران، 1399؛ بانی مسعود، 1399؛ مهربانی گلزار و خمسه عشری، 1395، پروین و فرنوش، 1395؛ سرمستانی و همکاران، 1397؛ قبادیان، 1399؛ فرضیان و حجت، 1392.

Table 3. Narrative types of the contemporary memorial landscape of Iran. Source of images: Yavari Kalor et al., 2019; Bani Massoud, 2019; Mehrabani Golzar and Khamse Ashari, 2015, Parvin and Farnoosh, 2015; Sarmestani et al., 2017; Qabadian, 2019; Farzian and Hojjat, 2013

گونه‌های روایی منظر یادمانی معاصر ایران (عنوان، سال، طرح یا ساخت، تصویر)
1-منظر یادمانی «گونه روایی-ارزشی جمعی»
عنوان منظر یادمانی	مضمون روایتی معنای یادمانی	تصویر	عنوان منظر یادمانی	مضمون روایتی معنای یادمانی	تصویر
باغ-‌موزه یادمانی دفاع مقدس، تهران،1391،بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس	روایت واقعگرایانه و تلفیقی با تکنولوژی از ارزشهای دفاع مقدس		باغ یادمانی باغ بلند، بلوار چمران،شیراز،1370، معمار: مهرداد ایروانیان	روایت فصول سال و مراحل زندگی در فضای تفریحی و متن زندگی شهری
2-1-منظر یادمانی «گونه روایی-مکانی»
مجموعه یادمانی پارک خواجو، دروازه قرآن، شیراز،1372، معمار: مهرداد ایروانیان	روایت تاریخی از موقعیت مکانی دروازه قران		یادمان میدان جنگ و شهدای بوالحسن، بانه ساخت:بنیاد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس	روایتی واقعگرای میدان نبرد با حداقل تغییرات
2-2-منظر یادمانی «گونه روایی-فردی»
یادمان آرامگاه باباطاهر، همدان،1349، معمار: هوشنگ سیحون	روایت شخصیت شاعر و عارف بابا‌طاهر		یادمان آرامگاه سعدی، شیراز، 1330،معمار: محسن فروغی	روایت شخصیت شاعر و عارف سعدی
3- منظر یادمانی «گونه روایی- وقایع تلخ»
یادمان بمباران شیمیایی کردستان، سنندج، 1399	پدری کرد با  پیکره دختر و پسر شهیدش در حمله شیمیایی		یادمان بمباران شیمیایی سردشت، 1387،معمار: افسانه شرفیان و پویا میثاقی	روایت مظلومیت و درد قربانیان حمله شیمیایی

 

 سطوح معنا در مناظر یادمانی معاصر ایران 

در بررسی مناظر یادمانی معاصر ایران، سه سطح معانی صریح، ضمنی و بینابین (صریح-ضمنی) قابل تفکیک می‌باشد که به اختصار در جدول اشاره شده‌است (جدول 4).

جدول4. سطوح معنا در منظر یادمانی معاصر ایران. ماخذ: نگارندگان.

Table 4. Levels of meaning in the contemporary memorial landscape of Iran. Source: authors.

عنوان منظر یادمانی	کانسپت طراحی	تصویر	عنوان منظر یادمانی	کانسپت طراحی	تصویر
معانی صریح
یادمان شهدای گمنام بوستان نهج البلاغه، تهران، 1389	گنبدخانه بر فراز مزار سه شهید گمنام در تقلید فرم گنبد بدون ارتباط مفهومی و کالبدی با مخاطب		باغ-موزه یادمانی دفاع مقدس، همدان،1389، بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس	روایت جنگ با مجسمه و تصویر ‎شهدا در محوطه در کنار نوشته و پرچم
معانی بینابین (صریح-ضمنی)
یادمان شهدای گمنام ناهارخوران، گرگان، 1390.بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس	روایت  استقامت دفاع مقدس با نقوش برجسته و کهن الگوی استلایی		آرامگاه نادرشاه افشار، مشهد، 1342، ، معمار: هوشنگ سیحون	نمایش اقتدار با بافت خشن سنگ و بتن (بروتالیسم) در کنار مجسمه مرتفع رئال
معانی ضمنی
آرامگاه کمال‌الملک، نیشابور 1342، معمار: هوشنگ سیحون	خلاقیت در ترکیب دو فرم چهار طاقی با اجرای کاشیکاری بر فراز مرقد-فضای درون و فضای بیرون در ترکیب با پارک		باغ یادمانی باغ بلند، بلوار چمران،شیراز،1370،معمار: مهرداد ایروانیان	روایت انتزاعی فصول سال و مراحل زندگی در فضای تفریحی- تجربه فضای روایی درتلفیق با متن زندگی روزانه

 

نتیجه‌گیری

با توجه به گونه‌های فیزیکی و غیرفیزیکی و نیز گرایش‌های مادی-غیرمادی گونه‌شناسی، مناظر یادمانی معاصر در ایران بر اساس سه دسته کلی گونه‌های کالبدی بر اساس معنای صریح، گونه‌های روایی در راستای معنای ضمنی و گونه های کهن‌الگویی متناظر با معانی بینابین (صریح-ضمنی) تفکیک گردید. 

با نظر به ضرورت کشف معنا از طرف مخاطبین یادمانها در مناظر (ضد)یادمانی معاصر و همچنین تفاوت ثبات معنا در یادمانهای کلاسیک و ماهیت سیال معنا در (ضد-)یادمانهای معاصر، پژوهش حاضر درصدد گونه‌شناسی مناظر یادمانی معاصر ایران بوده، به طوریکه با تفکیک لایه‌های ریخت‌شناسانه از طریق بررسی معانی آنی، شناخت لایه‌های محتوایی با مطالعه معانی محتوایی و بررسی لایه‌های مادی-غیرمادی با معانی بینابین آنی-ضمنی، زمینه‌ساز مطالعات آتی جهت بررسی‌های کالبدی-محتوایی از طرف مخاطبین در مواجهه با مناظر یادمانی ‌می‌باشد. یافته‌ها بیانگر آن است که در گونه‌شناسی مناظر یادمانی معاصر ایران گونه‌های کالبدی شامل «گونه‌های مقیاس کلان، مقیاس میانی و مقیاس خرد»، گونه‌های آرکی‌تایپی دربرگیرنده «گونه‌های نور-آب، گنبدو طاق، قبرتهی و استلا» و گونه‌های روایی حامل «گونه‌های روایی-ارزشی‌جمعی، روایی-مکانی و روایی-فردی» می‌باشد (شکل 3).

 

شکل 3. گونه‌های معنایی در منظر یادمانی معاصر ایران

Figure 3. Semantic types in the contemporary memorial landscape of Iran

 

مناظر یادمانی به عنوان یکی از فضاهای شهری جمعی که حامل معنا بوده و یادآور خاطره‌ای از دوره گذشته برای حال و آینده می‌باشد، همه ابعاد عینی و ذهنی یك عنصر شهري را در خود دارد. عمده مناظر یادمانی معاصر در فضاهای شهری ایران، مربوط به مناظر یادمانی دفاع مقدس(جنگ و شهادت)، مناظر یادمانی آرامگاهی مشاهیر و نیز شمار محدودی مناظر یادمانی مفهومی و برخی نمونه های دیگر می‌گردد که طبق جدول (5) براساس نکات قوت و ضعف آن‌ها، خلاصه‌ای از پیشنهادات طراحی منظر در گونه‌های کالبدی، کهن‌الگویی و روایی بررسی و ارایه شده است. گونه شناسی معنایی فوق که با ماهیـتی در‌هم‌آمیخته از مادیت و مفاهیم است فراتر از گونه شناسی صرفا کالبدی اشاره شده در معدود پژوهشهای خارجی بوده و با تاکید بر مناظر یادمانی یک سده اخیر در ایران می‌باشد. لذا پژوهش حاضر منبعی اولیه برای تحقیقات آتی در زمینه منظریادمانی معاصر ایران خواهد می‌باشد.

جدول 5. مقایسه‌ی نقاط قوت و ضعف در گونه‌های مناظر یادمانی معاصر در ایران و پیشنهادات طراحی 

Table 5. Comparison of strengths and weaknesses in the types of contemporary memorial landscapes in Iran and design suggestions

گونه معنایی منظر یادمانی	نکات قوت	نقاط ضعف	پیشنهادات طراحی منظریادمانی
گونه‌های کالبدی	ترکیب مقیاس انسانی، میانی و کلان یادمان‌ها در شهرها حضور یادمانها به تعداد زیاد در تمام شهرها	عمدتا یادمان حجمی و مجسمه فیگوراتیو سنتی دارای زیبایی‌شناسی عامیانه عدم طراحی فضای قابل ورود در منظر عمدتا یادمان داخل سایت محدود و فاقد ارتباط با زندگی روزانه شهروندان تکرار فرمهای آشنای سنتی(طاق)	ایجاد فضاهایی چندعملکردی با تلفیق فرم و فعالیت ایجاد کانون‌های اجتماعی جهت تعامل مخاطبان با هم و محیط در یادمان بهره‌گیری از فرم‌های انتزاعی برای اجتناب از روایتهای از پیش آماده بهره‌گیری از بافت مصالح و تکنولوژی به روز و کارامد با ترکیب عناصر طبیعی و مصنوع
گونه‌های کهن ‌الگویی	فرم‌های آرکی‌تایپی همچون طاق و گنبد و پرواز ریشه در فرهنگ مردم ایران	ترکیب فرمی ابتدایی از نمادهای معماری اسلامی(طاق و گنید) عمدتا فاقد طراحی حرفه‌ای آرکی‌تایپی منظرو با فرم واقعگرا شهرها فاقد گونه‌های مسیر قدسی، دایره-مارپیچ که مستلزم حرکت مخاطبان در سایت جهت کشف معنا نبود تاکید بر گونه‌های طبیعی آرکی‌تایپی همچون درخت کیهانی-باغ و نور-آب	مخاطب‌محوری بادرنظرگرفتن نیازهای ذهنی و فرهنگی مخاطب تقویت خاطره‌‌انگیزی و هویت فضا از طریق نمادهای آرکی‌تایپ بومی با طراحی خلاقانه پرهیز از تکرار فرم سنتی طاق و گنبد خلاقیت فرمی و مفهومی در تمام گونه‌های آرکی‌تایپی
گونه‌های روایی	تکثر یادمانهای روایی-ارزشی با موضوعییت جنگ در سطح شهرها انبوه گونه‌های روایی فردی با محوریت شاعران، عارفان و شهیدان مقیاس انسانی	عدم برقراری ارتباط فعال با مخاطبین اکثرا فاقد منظرپردازی روایی-مفهومی کارکرد نمایشی و مذهبی سطح شهرها فاقد گونه‌های متنوع روایی همچون بلایای طبیعی، مکانهای شاخص نمادین،آرامستان یادمانی محدود بودن فرم یادمان به حجم مونومانتال و تابلوی مشخصات نبود امکان و محرک ارتباط حسی و حرکتی در منظر یادمانی	اولویت دادن به حرکت مخاطب در محوطه باز منظر در طراحی یادمان ارتباط معنایی و فرهنگی یادمان با ویژگی‌های جامعه پرهیز از عوامگرایی و بناهای تزئینی فاقد ارتباط عمیق با مردم طراحی مشارکتی منظر با نظر سنجی از مخاطب و اجرا توسط متخصص پیوستگی یادمان با زندگی روزانه مردم در فضاهای عمومی بهره گیری از وجوه متنوع زندگی معاصر که قابلیت روایت دارد

 

 نقش نویسند­گان

بررسی مبانی نظری پژوهش و تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها، تهیه متن دست‌نوشته و ویرایش نهایی توسط فرناز خواجه سعید انجام گرفته­است. لیدا بلیلان و داریوش ستارزاده در خصوص راهنمایی روند پژوهش در انجام تحقیق یاری نمودند.

تقدیر و تشکر

اين مقاله برگرفته از رساله دکتري نویسنده اول با عنوان «تبیین مؤلفه های زیبایی‌شناختی نمادین درگونه‌های مناظر یادمانی معاصر؛ نمونه موردی: مناظر یادمانی فاخر معاصر تبریز»  است که به راهنمايي نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشکده هنر و معماري دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تبریز ارايه شده است.

تعارض منافع نویسندگان

نویسندگان به­طورکامل از اخلاق نشر تبعیت کرده و از هرگونه سرقت ادبی، سوء رفتار، جعل داده‏ها و یا ارسال و انتشار دوگانه، پرهیز نموده‏اند و منافعی تجاری در این راستا وجود ندارد و نویسندگان در قبال ارائه اثر خود وجهی دریافت نموده‏اند.

 

 

 

فهرست مراجع

1)       احمدی، فریال؛ صادقی، علی رضا. (1398). بررسی عوامل موثر بر مدیریت بصری دید‌ها و چشم‌انداز‌ها به سمت ابنیه با ارزش تاریخی – عملکردی (مطالعه موردی: منظر خیابانی آستانه سید علاالدین حسین شیراز). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 21(3), 249-264.

https://www.sid.ir/paper/394330/fa

2)       اسدپور، علی. (1395). از منظر نزاع تا منظر دفاع، مفاهیم و گونه‌های پیوند منظر با جنگ، مجله علمی ترویجی منظر، (34)، 60-67.

http://www.manzar-sj.com/article_16650.html

3)       باني مسعود، امير. (1399). معماري معاصر در ايران از سال 1304 تا كنون. تهران: ناشركسري.

https://www.adinehbook.com/gp/product/6226963182

4)       بوخر, آن ماری. (1395). منظر جنگ؛ ادراک منظر، استحکامات دفاعی و استتار در زمان جنگ. مجله منظر، 8(34), 38-49.

http://www.manzar-sj.com/article_16648.html

5)       پروین، حسین؛ فرنوش، فهیمه (1395). یادمان شهدای گمنام، بررسی دو رویکرد منظره‌پردازی در ایران و عراق، مجله منظر، (34)، 94-107.

http://www.manzar-sj.com/article_16653.html

6)       حجتي، بابک. (1388). حفاظت از یادمان، نشریه دانش مرمت و میراث فرهنگی، 5(3)، 1-10.

http://ensani.ir/fa/article/318704/%D8%AD%D9%81%D8%A7%D8%B8%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86

7)       حقیقت‌بین، مهدی. (1396). جایگاه نشانه‌ها در تقویت حس مکان در باغ ایرانی. مجله منظر، 9(40), 6-15.

http://www.manzar-sj.com/article_59532.html

8)       حمه جانی، یوسف؛ بایزیدی، قادر و سحابی، جلیل. (1397). نشانه‌شناسی مراسم آیینی پیرِ شالیار در منظر فرهنگی هورامان. مجله باغ نظر، 15 ( 67 ) : 17-30.

http://www.bagh-sj.com/article_80611.html

9)       خواجه سعید، فرناز؛ بلیلان اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش. (1400). گونه‌شناسی منظر یادمانی معاصر با رویکرد نشانه‌شناختی پیرس. مجله منظر, 13(56), 44-57.

https://doi.org/10.22034/manzar.2021.277711.2123

10)       ذكاوت، كامران.  (1385). چارچوب استراتژيك مديريت بصري شهر، نشريه آبادي، (53).

https://www.sid.ir/paper/448892/fa

11)       ریسمانی، امین؛  نصر، طاهره. (1393). شناسایی مبادی بصری فرم در کالبد معماری آرامگاهی معاصر ایران. مجموعه مقالات اولین کنفرانس سراسری توسعه محوری مهندسی عمران، معماری، برق و مکانیک ایران، گرگان.

https://civilica.com/doc/326144/certificate/print/

12)       سرمستانی, محمد, فروتن, منوچهر, طهوری, نیر. (1397). آفرینش شاعرانه در فضای شهری: واکاوی نشانه شناختی فضای شهری باغ بلند شیراز. مجله هویت شهر, 12(2), 67-78.

https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_12989.html?lang=fa

13)       ضرغامی، اسماعیل، قاسمی، سید سهراب و بهرامی دوست، پیمان. (1393). تبیین دیدگاه‌های طراحی یادمانهای شــهدای دفاع مقدس و مقابر مشاهیر ایران. مجموعــه مقالات اولین کنگره بین‌المللی افقهــای جدید در معماری و شهرسازی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

https://civilica.com/doc/380796/

14)       طاهری سرمد, فائزه, عینی‌فر, علیرضا و شاهچراغی, آزاده. (1398). مقایسه‌ی تطبیقی گونه‌شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی دوره‌های قاجار و پهلوی خانه‌های سنتی شهر کرمانشاه .مجله پژوهش های باستان شناسی ایران، 9(23): 149-168.

https://www.sid.ir/paper/402080/fa

15)       عادلوند, پدیده. (1395). جنگ و مجسمه‌های شهری تهران؛ از واقعیت عینی تا امر ذهنی.مجله منظر، 8(34), 82-93.

http://www.manzar-sj.com/article_16652.html

16)       فرضیان, محمد. حجت, عیسی. (1392). تأملی بر مبانی نظری طراحی سه یادمان دفاع مقدس. مجله صفه، 23(1), 31-50.

https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100185.html

17)       قبادیان، وحید (1399). سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. نشر علم معمار، تهران.

https://bookmart.ir/product/%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A7/

18)       قره بگلو، مینو؛ نژادابراهیمی، احد و جاویدمهر، ملیحه. (1395). شناسایی معیارهای طراحی منظر شهری با رویکرد پاسخ دهی محیطی(نمونه موردی:سرای محله جمالزاده). مجله هفت شهر، 4(55 و 56), 103-117.

 http://www.haftshahrjournal.ir/article_26578.html

19)       کاظمی, علی؛ بهزادفر، مصطفی (1392). بازشناسی نظام معانی محیطی در محیطهای تاریخی با تأکید بر تحولات اجتماعی مخاطبان مطالعه موردی: محله صیقلان رشت. فصلنامه مطالعات شهری، 2(6), 75-87.

https://urbstudies.uok.ac.ir/article_5567.html

20)       کیانی، مصطفی؛ یاری، احمد. (1386) یادمانهای جنگ، نمادهای فرهنگی. مجله آبادی، (58): 18-27.

https://noandishaan.com/30906/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AF-%D9%81%D8%B5%D9%84%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87-58/

21)       گلابچی، محمود و زینالی فرید، آیدا. (1398). معماری آرکی‌تایپی (کهن الگویی). چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

https://shahreketabonline.com/Products/Details/208908/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D8%B1%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D9%BE%DB%8C-%DA%A9%D9%87%D9%86-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C

22)       ماهان، امین؛ منصوری، سیدامیر. (1396). مفهوم منظر با تأکید بر نظر صاحبنظران رشته‌های مختلف. مجله باغ‌نظر،14(47)، 17-28.

http://www.bagh-sj.com/article_45081.html

23)       معماریان، غلامحسین و دهقانی تفتی، محسن. (۱۳۹۷). در جستجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعه موردی‌: خانه گونه تالاردار شهر تفت). مجله مسکن و محیط روستا، ۳۷ (۱۶۲) :۲۱-۳۸.

https://jhre.ir/article-1-1519-fa.html

24)       ملاصالحی، حکمت الله (1394) بازخوانی حافظه و هویت در معماری یادمانی ایران، نشریه باغ نظر، 12(34)، 82-69.

http://www.bagh-sj.com/article_11091.html

25)       ملینگ، لارا. (1395). منظر گذرا در دوران جنگ، بازنمایی بناهای یادمانی برای قرن بیست ویک، مجله منظر، (34)، 50-59.

http://www.manzar-sj.com/article_16649.html

26)       مهربانی گلزار، محمدرضا و خمسه عشری، علی‌اکبر. (1395). منظر یادمانی جنگ: از واقع‌نمایی تا استعاره. مجله منظر, 8(34)، 68-81.

http://www.manzar-sj.com/article_16651.html

27)       میناتور سجادی، آرمان؛ محمدزاده، شبنم و بوعلی‌زاده، ندا. (1394). منظر روایی خطوط باغ‌موزۀ دفاع مقدس. مجله منظر، 7(31)، 78-85.

http://www.manzar-sj.com/article_12772.html

28)       یاوری‌کلور، معصومه؛ آیوازیان، سیمون؛ فخار تهرانی، فرهاد و ساعدسمیعی، اصغر. (1399). تبیین تأثیر جریانهای اجتماعی و سیاسی سالهای 1300 تا 1357 بر شکل‌گیری یادمانهای آرامگاهی ایران معاصر. مجله باغ نظر، 17(89 )، 5-18.

http://www.bagh-sj.com/article_113207.html

29)       Bellentani, F. & Panico, M. (2016). The meanings of monuments and memorials: toward a semiotic approach, punctum, 2(1): 28-46.

https://www.researchgate.net/publication/309097572_The_meanings_of_monuments_and_memorials_toward_a_semiotic_approach

30)       Bradshaw, sally & storm, lance. (2013). Archetypes, symbols and the apprehension of meaning, international journal of jungian studies, 5(2), 154-176,

https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/19409052.2012.685662

31)       Hay, I., Hughes, A., & Tutton, M. (2004). Monuments, memory and marginalisation in ade laide’s prince henry gardens. Geografiska annaler, 86 (b/3): 201-216.

https://www.jstor.org/stable/3554332

32)       Jung, c.g. (1936). The concept of the collective unconscious. In collected works, vol. 9i. London: routledge & kegan paul.

https://www.academia.edu/39974594/C_G_Jung_Collected_Works_Volume_9i_The_Archetypes_of_the_Collective_Unconscious

33)       Kužnik, L. (2015). Typology of dark tourism heritage with it`s implications on slovenian future dark tourism products. Rsc, 7(3).

https://www.dlib.si/details/URN:NBN:SI:DOC-M7GRGNB9?&language=eng

34)       Mohammad, O. (2016). The contemporary memorial landscape: How to convey meaning through design. A study based on cases from London and Palestine. PHD thesis. Edinburgh School of Architecture and Landscape: Architecture University of Edinburgh.

https://era.ed.ac.uk/handle/1842/33121

35)       Olszewska, a. A., marques, p. F., ryan, r. L., & barbosa, f. (2016). What makes a landscape contemplative?, environment and planning b: urban analytics and city science, 45(1), 7–25.

https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0265813516660716

36)       Stevens, Q., & Franck, K. A. (2016). Memorials as spaces of engagement : design, use and meaning, routledge, taylor & francis, New York and London.

https://www.routledge.com/Memorials-as-Spaces-of-Engagement-Design-Use-and-Meaning/Stevens-Franck/p/book/9780415631440

37)       Tanovic, S. (2015). Memory in architecture: contemporary memorial projects and their predecessors, unpublished master’s thesis of science architecture, technische universiteit delft, university of sarajevo.

https://repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid:3095f193-1f4f-48e1-834b-28272792909d/datastream/OBJ/download

38)       Young j. E. (1992). The counter-monument: memory against itself in germany today. Critical inquiry, 18(2): 267–296.

https://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/448632

---

[1] پی‌نوشت‌ها:

 Dark Tourism

[2]  Invisible

[3]  Anti-Phallic

[4]  Phallic Or Monumental

[5]  Allegorical

[6]  Evolving

[7]  واژه « Monument» اغلب به جای کلمۀ «Memorial» نیز جایگزین می‌گردد.

[8]  Monumental

[9]  Counter-Monument

[10]  Young j. E.

[11]  معنای اصلی یادمان بر روی سنگ حک نشده است، احتمالا معنای اولیه به مرور زمان کاملاً متفاوت از قبل، غیرمنتظره و یا بی‌ارزش و خالی از توجه واقع شود (Bellentani & Panico, 2016).

---