اندیشه اجتماعی ضمان و مسئولیّت اجتماعی در فقه امامیه و اهل سنت
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایرانایرج چرخچی 1 , ناصر مریوانی 2 , محمد علی ضیائی 3
1 - دانشجوی دکتری فقه شافعی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
3 - دانشیار گروه فقه و اصول، دانشگاه تهران، ایران
کلید واژه: ضمان, قاعده لاضرر, مسئولیّت, مباشرت و تسبیب, قاعده اتلاف,
چکیده مقاله :
فقه اسلامی عهده دار استنباط احکام الهی و پاسخگویی به نیازهای بشری در زمینه قوانین و مقررات فردی و اجتماعی است که در مبحث حقوق عمومی تکالیف فرد در برابر اجتماع، و همچنین ساختار مناسب این روابط، را مشخص می‌سازد و قواعدی چون لاضرر، اتلاف، تسبیب و مباشرت و ... را به یاد می‌آورد. ضمان از جمله مهم‌ترین و بحث انگیزترین مباحث علم حقوق است. مهم‌ترین، از این جهت که بیشتر مبتلا به است و بحث انگیزترین، به این خاطر که علی‌رغم گستردگی نظرات و نوشته‌ها در این باب، هنور اختلافات باقی است. اندیشه اجتماعی ضمان تأسیس عرفی و نهادی شناخته شده در جوامع بشری بوده است و منشاء آن، احترام به اموال، حقوقی و دیگر مواردی است که ضمان در آنها ملحوظ می‌گردد و به همین لحاظ در کلیه ادیان و مکتب‌های حقوقی، اصل کلی ضمان به رغم اختلاف در اسباب موجبات آن به رسمیت شناخته شده و مشروع و اثبات گردیده است. بنابراین ریشه تاسیس عرفی ضمان را باید در مقوله مالکیت و سایر حقوق فردی و اجتماعی جستجو کرد که به موجب مصلحت اجتماعی و عدالت مورد قبول انسان‌ها در همه ادوار تاریخی قرار گرفته است. که ثمره نهاد اجتماعی ضمان مولود نظم، امنیت و عدالت اجتماعی است. همچنین تخصّصی کردن انواع مسئولیّت، نگرش نوینی در علم حقوق به شمار می‌رود. اساساً هدف اصلی در تحمیل انواع مسئولیّت‌ها جبران زیان متضّرر اعم از فرد یا جامعه است و شاخه‌های تخصصی مسئولیّت، امکان این جبران را به بهترین شکل فراهم می‌کند. یکی از انواع مسئولیّت که به شکل جدیدی در حال شکل‌گیری و گسترش می باشد مسئولیّت اجتماعی است. این نوع از مسئولیّت در اثر نقض تعّهدات اجتماعی پدید می‌آید و با سایر انواع دیگر مسئولیّت، به ویژه مسئولیّت مدنی و کیفری دارای نقاط اشتراک فراوانی است.
Islamic jurisprudence is responsible for understanding divine laws and responding to human needs in the context of individual and social laws and regulations that specify the general rights of individuals to the community, as well as the proper structure of these relationships, and rules such as law, loss, discipline. And he remembers your stewardship ... Guarantees are among the most important and controversial topics in the field of law. Most importantly, because it is the most afflicted, and most controversial, in spite of the wide range of opinions and writings on this subject, there are still disagreements. Social thought has been a well-known customary and institutional founding of human societies and its origin is respect for the property, rights, and other matters in which the guarantor is concerned, and thus in all religions and law schools, the general principle of the guarantor notwithstanding. It has been recognized and legitimized and proven in the toys. Therefore, the root of the customary establishment of the guarantee must be traced back to property and other individual and social rights that have been accepted by human beings in all historical periods for the sake of social interest and justice. The product of social institution is the guarantee of social order, security and justice. Assigning a variety of responsibilities is also a new approach to the science of law.
- ابن اتیر،النهایه فی غریب الحدیث و الاثر،تم،موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،1367 ش.
- ابن الحمام،شرح فتح القدیر،بیروت،دارالکتب العلمیه،1329ق.
- ابن القیم جوزیه،محمد بن ابی بکر ،اعلام الموقعین عن رب العالمین،جده،دار ابن الجوزی،1423 ق.
- ابن حجر هیثمی،احمد بن محمد ،الفتادی الکبری الفقیهه علی مذهب امام الشافعی،بیروت،دارالکتب العلمیه،1417 ق.
- ابن حزم،علی بن احمد،المحلی فی شرح المجلی،مصر،اداره الطباعه المنیریه،1348 ق.
- ابن رشدالحفید،برایه المتجهد و نهایه المقتصد،قاهذه ،دارالحدیث،1425ق.
- ابن عبد السلام،قواعدالاحکام فی مصالح الانام ،قاهره ،دارام القری،1414ق.
- ابن قدامه، ابو محمد عبدالله ابن احمد، المغنی فی فقه الامام احمد ابن حنبل الشیبانی، جلد چهارم، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1985.
- ابن قدامه،المغنی،مصر،نشر مکتبه القاهره،1388ق.
- ابن ماجه،محمد بن یزید،سنن،بیروت،نشردارالجیل،1418ق.
- ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمد ابن مکرم، لسان العرب، جلد سیزدهم، قم، نشر ادب الحوزه، 1405 ه.ق.
- ابن منظور،محمئ بن مکرم ،لسان العرب،بیروت ،دار احیاءالتراث العربی،1416 ق.
- ابن نجیم،الاشباه و النظایر،بیروت ،دارالکتب العلمه،1419ق.
- امامی، سیدحسن، (1377)حقوق مدنی، جلد دوم، انتشارات اسلامیه، چاپ چهاردهم، مهر.
- انصاری ،مرتضی،مکاسب،ایران،نشر قم،1415ق.
- انصاری، شیخ مرتضی، مکاسب (چاپ سنگی)، جلد شانزدهم، موسسه الهادی، چاپ اول، 1418ه.ق.
- بجنوردی، میرزا حسن، القواعد الفقیه، جلد ششم، نجف، چاپ دوم، 1391هـ.
- بجنوردی،حسن،القواعد الفقیهه،قم،نشر الهادی،1377ش.
- بنهانی،یوسف بن اسماعیل،الفتح الکبیر،بیروت،دارالفکر،1423ق.
- تفتارانی،مسعود بن عمر،مختصر المعانی،قم دارالفکر،1411ق.
- الجزیری، عبدالرحمن، الفقه المذاهب الاربعه، جلد سوم دارالاحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بیروت 1986م.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1386) ضمان عقدی در حقوق مدنی، کتابخانه گنج دانش، چاپ اول.
- جعفری لنگرودی،محمد جعفر،ترمینولوژی حقوق ،تهران،گنج دانش،1397ش.
- جعفری لنگرودی،محمد جعفر،ضمان عقدی در حقوق مدنی،تهران،گنج دانش،1393ش.
- حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، جلد سوم، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، بی‌تا، باب سوم.
- حسینی ،مراغی،میر علا الفتاح بن علی،العناوین الفقیهه،قم،النشرالاسلامی،1417ق.
- الحسینی العاملی،اسید محمد جواد،مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه،قم،موسسه النظر الاسلامی،1391ش.
- حسینی عاملی، سید محمد جواد، مفتاح الکرامه فی شرح العلامه، جلد پنجم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
- حلی، فخرالدین ابی‌طالب محمد (فخر المحققین)، ایضاح الفوائد فی الشرح القواعد، جلد دوم، قم، بی‌تا، 1380 ه.ق.
- خلیل جر،فرهنگ لاروس (عربی-فارسی)،تهران،امیرکبیر،1391ش.
- خوئی، سیدابوالقاسم، مبانی عروه الوثقی، کتاب المسافاه، قم، چاپ اول، 1409 ه.ق.
- الدزدیر،احمد بن محمد ،الشرح الکبیر ،قم،احیاء الکتب العربیه،1358ق.
- زبیدی،محمد مرتضی،تاج العروس من جواهر القاموس،بیروت،دارالفکر،1414ق.
- سلیمان،احمد محمد،ضمان المتلفات فی الفقه الاسلامی ،مصر،الساده قاهره،1990م.
- السنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسی فی شرح القانون المدنی الجدید، جلد دهم، دوره‌ی ده جلدی، قاهره، دارنهضه العربیه، 1970.
- سیوطی،جلال الدین،الاشباء و النظایر ،بیروت،دارالکتاب العربی،1407ق.
- شربینی الشافعی،محمد،مغنی المحتاح الی معرفه معانی الفاظ المنهاج،بیروت،دار الکتب العلمیه،1415ق.
- شهید ثانی، زین الدین الجبعلی العاملی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مرکز النشر، مکتب الاعلام الاسلامیه، چاپ هشتم، تابستان 1373.
- شهیدی، مهدی، (1380) تشکیل قراردادها و تعهدات، انتشارات مجد، چاپ دوم.
- شهیدی، مهدی، (1381) سقوط تعهدات، انتشارات مجد، چاپ پنجم (چاپ اول مجد).
- شوکانی الیمنی،محمد،نیل الاوطار من اسرار منتفی الخیار،مصر ،دارالحدیث،1413ق.
- الطوسی، محمد بن حسن (شیخ ابی جعفر)، کتاب الخلاف، جلد دوم قم، شرکه دارالمعارف الاسلامیه، مطبعه الحکمه، بی‌تا.
- علامه حلی، جمال‌الدین حسن ابن یوسف حلی، تذکره الفقها، جلد دوم، متبه المرتضویه، بی‌تا.
- فراقی،فاضل،عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الاحرام،قم،نشر مکتب الاعلام الاسلامی،1375ش.
- فیروزآبادی،محمد بن یعقوب،القاموس المحیط،بیروت،الرساله للطباعه و النشر و التوزیع،1426ق.
- فیومی،احمد بن محمد،المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر للرافعی،قم،موسسه دار الحجره،1414ق.
- قرافی ،احمد بن ادریس،الفروق،بیروت ،نشر عالم الکتب ،بی تا.
- کاتوزیان ،ناصر ،الزامهای خارج از قرارداد(ضمان قهربی)مسئولیت مدنی،تهران،دانشگاه تهران،1386ش.
- کاتوزیان ،ناصر،حقوق مدنی عقود معین،تهران،شرکت سهامی انتشار،1394ش.
- کاتوزیان ،ناصر،فلسفه حقوق،تهران،گمج دانش،1395ش.
- کاتوزیان، ناصر، (1333) «مقاله اثر عقد ضمان 2»، مجله کانون وکلا، شماره 37، فروردین و اردیبهشت.
- کاتوزیان، ناصر، (1382) حقوق مدنی، نظریه عمومی تعهدات، نشر میزان، زمستان.
- کاتوزیان، ناصر، (1382) عقود معین، جلد چهارم، شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، چاپ چهارم.
- کاتوزیان، ناصر، (1385) دوره مقدماتی حقوق مدنی، اعمال حقوقی قرارداد- ایقاع، شرکت سهامی انتشار، چاپخانه بهمن، چاپ یازدهم.
- کاشانی،مجلهالحکام العدلیه،استامبول،1882م.
- محقق حلی ،ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن،شرایع الالام فی مسائل الحلال و الحرام،قم،و موسسه اسماعیلیان،1385ش.
- محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین، جعفربن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد دوم، نجف، مطبعه الاداب، بی‌تا، 1971.
- المرداوی،علاءالدین،الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف المرداوی،بیروت،التراث العربی،2010ق.
- معلوف،لویس،المنجد فی الغهه و الاعلام،بیروت،1931م.
- معین، محمد، (1363) فرهنگ فارسی معین، جلد دوم، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم.
- معین،محمد،فرهنگ فارسی معین،تهران،نشر امیر کبیر،1351 ش.
- موسوی بجنوردی، سید محمد، (1380) مجموعه مقالات فقهی، حقوقی، فلسفی و اجتماعی، موسسه چاپ و نشر عروج پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، چاپ اول.
- موسوی خویی،ید ابوالقاسم،مبانی تکلمه المنهاج،نجف،نشرالاداب،1422ق.
- نائینی، میرزا حسین، حاشیه بر عروه الوثقی، الجزء الثانی، چاپ شده با اصل کتاب، صیدا، بی‌تا.
- نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام، جلد بیست و ششم، بیروت، دارالحیا التراث العربی چاپ هفتم.
- نجفی،محمد حسن،جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام،قم،ناشر جامعه مدرسین قم،1262ق.
- نووی،ابی زکریا یحیی الدین یحیی بن شرف،المجموع شرح المذهب،جده،مکتبه الارشاد،بی تا.
- ابن اتیر،النهایه فی غریب الحدیث و الاثر،تم،موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،1367 ش.
- ابن الحمام،شرح فتح القدیر،بیروت،دارالکتب العلمیه،1329ق.
- ابن القیم جوزیه،محمد بن ابی بکر ،اعلام الموقعین عن رب العالمین،جده،دار ابن الجوزی،1423 ق.
- ابن حجر هیثمی،احمد بن محمد ،الفتادی الکبری الفقیهه علی مذهب امام الشافعی،بیروت،دارالکتب العلمیه،1417 ق.
- ابن حزم،علی بن احمد،المحلی فی شرح المجلی،مصر،اداره الطباعه المنیریه،1348 ق.
- ابن رشدالحفید،برایه المتجهد و نهایه المقتصد،قاهذه ،دارالحدیث،1425ق.
- ابن عبد السلام،قواعدالاحکام فی مصالح الانام ،قاهره ،دارام القری،1414ق.
- ابن قدامه، ابو محمد عبدالله ابن احمد، المغنی فی فقه الامام احمد ابن حنبل الشیبانی، جلد چهارم، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1985.
- ابن قدامه،المغنی،مصر،نشر مکتبه القاهره،1388ق.
- ابن ماجه،محمد بن یزید،سنن،بیروت،نشردارالجیل،1418ق.
- ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمد ابن مکرم، لسان العرب، جلد سیزدهم، قم، نشر ادب الحوزه، 1405 ه.ق.
- ابن منظور،محمئ بن مکرم ،لسان العرب،بیروت ،دار احیاءالتراث العربی،1416 ق.
- ابن نجیم،الاشباه و النظایر،بیروت ،دارالکتب العلمه،1419ق.
- امامی، سیدحسن، (1377)حقوق مدنی، جلد دوم، انتشارات اسلامیه، چاپ چهاردهم، مهر.
- انصاری ،مرتضی،مکاسب،ایران،نشر قم،1415ق.
- انصاری، شیخ مرتضی، مکاسب (چاپ سنگی)، جلد شانزدهم، موسسه الهادی، چاپ اول، 1418ه.ق.
- بجنوردی، میرزا حسن، القواعد الفقیه، جلد ششم، نجف، چاپ دوم، 1391هـ.
- بجنوردی،حسن،القواعد الفقیهه،قم،نشر الهادی،1377ش.
- بنهانی،یوسف بن اسماعیل،الفتح الکبیر،بیروت،دارالفکر،1423ق.
- تفتارانی،مسعود بن عمر،مختصر المعانی،قم دارالفکر،1411ق.
- الجزیری، عبدالرحمن، الفقه المذاهب الاربعه، جلد سوم دارالاحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بیروت 1986م.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1386) ضمان عقدی در حقوق مدنی، کتابخانه گنج دانش، چاپ اول.
- جعفری لنگرودی،محمد جعفر،ترمینولوژی حقوق ،تهران،گنج دانش،1397ش.
- جعفری لنگرودی،محمد جعفر،ضمان عقدی در حقوق مدنی،تهران،گنج دانش،1393ش.
- حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، جلد سوم، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، بی‌تا، باب سوم.
- حسینی ،مراغی،میر علا الفتاح بن علی،العناوین الفقیهه،قم،النشرالاسلامی،1417ق.
- الحسینی العاملی،اسید محمد جواد،مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه،قم،موسسه النظر الاسلامی،1391ش.
- حسینی عاملی، سید محمد جواد، مفتاح الکرامه فی شرح العلامه، جلد پنجم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
- حلی، فخرالدین ابی‌طالب محمد (فخر المحققین)، ایضاح الفوائد فی الشرح القواعد، جلد دوم، قم، بی‌تا، 1380 ه.ق.
- خلیل جر،فرهنگ لاروس (عربی-فارسی)،تهران،امیرکبیر،1391ش.
- خوئی، سیدابوالقاسم، مبانی عروه الوثقی، کتاب المسافاه، قم، چاپ اول، 1409 ه.ق.
- الدزدیر،احمد بن محمد ،الشرح الکبیر ،قم،احیاء الکتب العربیه،1358ق.
- زبیدی،محمد مرتضی،تاج العروس من جواهر القاموس،بیروت،دارالفکر،1414ق.
- سلیمان،احمد محمد،ضمان المتلفات فی الفقه الاسلامی ،مصر،الساده قاهره،1990م.
- السنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسی فی شرح القانون المدنی الجدید، جلد دهم، دوره‌ی ده جلدی، قاهره، دارنهضه العربیه، 1970.
- سیوطی،جلال الدین،الاشباء و النظایر ،بیروت،دارالکتاب العربی،1407ق.
- شربینی الشافعی،محمد،مغنی المحتاح الی معرفه معانی الفاظ المنهاج،بیروت،دار الکتب العلمیه،1415ق.
- شهید ثانی، زین الدین الجبعلی العاملی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مرکز النشر، مکتب الاعلام الاسلامیه، چاپ هشتم، تابستان 1373.
- شهیدی، مهدی، (1380) تشکیل قراردادها و تعهدات، انتشارات مجد، چاپ دوم.
- شهیدی، مهدی، (1381) سقوط تعهدات، انتشارات مجد، چاپ پنجم (چاپ اول مجد).
- شوکانی الیمنی،محمد،نیل الاوطار من اسرار منتفی الخیار،مصر ،دارالحدیث،1413ق.
- الطوسی، محمد بن حسن (شیخ ابی جعفر)، کتاب الخلاف، جلد دوم قم، شرکه دارالمعارف الاسلامیه، مطبعه الحکمه، بی‌تا.
- علامه حلی، جمال‌الدین حسن ابن یوسف حلی، تذکره الفقها، جلد دوم، متبه المرتضویه، بی‌تا.
- فراقی،فاضل،عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الاحرام،قم،نشر مکتب الاعلام الاسلامی،1375ش.
- فیروزآبادی،محمد بن یعقوب،القاموس المحیط،بیروت،الرساله للطباعه و النشر و التوزیع،1426ق.
- فیومی،احمد بن محمد،المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر للرافعی،قم،موسسه دار الحجره،1414ق.
- قرافی ،احمد بن ادریس،الفروق،بیروت ،نشر عالم الکتب ،بی تا.
- کاتوزیان ،ناصر ،الزامهای خارج از قرارداد(ضمان قهربی)مسئولیت مدنی،تهران،دانشگاه تهران،1386ش.
- کاتوزیان ،ناصر،حقوق مدنی عقود معین،تهران،شرکت سهامی انتشار،1394ش.
- کاتوزیان ،ناصر،فلسفه حقوق،تهران،گمج دانش،1395ش.
- کاتوزیان، ناصر، (1333) «مقاله اثر عقد ضمان 2»، مجله کانون وکلا، شماره 37، فروردین و اردیبهشت.
- کاتوزیان، ناصر، (1382) حقوق مدنی، نظریه عمومی تعهدات، نشر میزان، زمستان.
- کاتوزیان، ناصر، (1382) عقود معین، جلد چهارم، شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، چاپ چهارم.
- کاتوزیان، ناصر، (1385) دوره مقدماتی حقوق مدنی، اعمال حقوقی قرارداد- ایقاع، شرکت سهامی انتشار، چاپخانه بهمن، چاپ یازدهم.
- کاشانی،مجلهالحکام العدلیه،استامبول،1882م.
- محقق حلی ،ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن،شرایع الالام فی مسائل الحلال و الحرام،قم،و موسسه اسماعیلیان،1385ش.
- محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین، جعفربن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد دوم، نجف، مطبعه الاداب، بی‌تا، 1971.
- المرداوی،علاءالدین،الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف المرداوی،بیروت،التراث العربی،2010ق.
- معلوف،لویس،المنجد فی الغهه و الاعلام،بیروت،1931م.
- معین، محمد، (1363) فرهنگ فارسی معین، جلد دوم، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم.
- معین،محمد،فرهنگ فارسی معین،تهران،نشر امیر کبیر،1351 ش.
- موسوی بجنوردی، سید محمد، (1380) مجموعه مقالات فقهی، حقوقی، فلسفی و اجتماعی، موسسه چاپ و نشر عروج پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، چاپ اول.
- موسوی خویی،ید ابوالقاسم،مبانی تکلمه المنهاج،نجف،نشرالاداب،1422ق.
- نائینی، میرزا حسین، حاشیه بر عروه الوثقی، الجزء الثانی، چاپ شده با اصل کتاب، صیدا، بی‌تا.
- نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام، جلد بیست و ششم، بیروت، دارالحیا التراث العربی چاپ هفتم.
- نجفی،محمد حسن،جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام،قم،ناشر جامعه مدرسین قم،1262ق.
- نووی،ابی زکریا یحیی الدین یحیی بن شرف،المجموع شرح المذهب،جده،مکتبه الارشاد،بی تا.
