بررسی اصطلاح «خلیفة الله» در متون عرفانی (قرن دوم تا یازدهم هجری قمری)

محورهای موضوعی : مسیحیت

مسعود شاورانی ¹ (عضو هیأت علمی)

تاریخ دریافت : 1400/02/04 تاریخ پذیرش : 1400/02/04 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: خلیفة الله, متون عرفانی, عارفان, تصوف, انسان کامل,

چکیده مقاله :

آموزه خلیفة الله در الهیات اسلامی بسیار حائز اهمیت است و مهم‌ترین مبنای تفکر برتری انسان در هستی می‌باشد. با توجه به تأثیر عرفان اسلامی در شکل‌گیری الهیات اسلامی، این پژوهش به دنبال بررسی سیر کاربرد و تطور معانی و مصادیق این عبارت در متون عرفانی است.گردآوری داده‌های این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و روش انجام آن، تحلیل محتوای توصیفیِ متون و آثار عرفانی نخستین تا آثار قرن یازدهم هجری می‌باشد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که عبارت خلیفة الله در کل آثار قرون دوم و سوم هجری مجموعاً چهار بار به کار رفته است. بعد از آن در قرون چهارم و پنجم هجری بسامد این عبارت در متون عرفانی باز هم اندک است؛ ولی نسبت به گذشته تکرار آن افزایش یافته است. امّا از سده ششم و هفتم به بعد مخصوصاً در کتاب‌های با موضوع عرفان نظری این عبارت به تعداد فراوان به کار رفته است. در قرون بعد کاربرد خلیفة الله کاملا نهادینه شده است و مصداق‌های آن تنوع یافته؛ ولی مهم‌ترین مصداق آن، انسان کامل بوده است. امّا در تمام این قرون، همواره بسیاری از صوفیه به طور صریح و یا غیر مستقیم با کاربرد این عبارت مخالفت و از ذکر آن پرهیز نموده‌اند.

چکیده انگلیسی:

The doctrine of "Caliph of God" is an important doctrine in Islamic theology and is the most important basis for thinking about the superiority of man. Considering the influence of Islamic mysticism on the formation of Islamic theology, this study seeks to investigate the use and evolution of the meanings of this term in mystical texts. Our method for this research is the analysis of the descriptive content of the first mystical texts up to the 11th century AH. The findings of this study show that the phrase "Caliph of God" has been used four times in all books of the second and third centuries AH. Later, in the fourth and fifth centuries AH, it is still rare to see this phrase in mystical texts; but its frequency has increased compared to the past. But from the sixth and seventh centuries onwards, this phrase has been used extensively. In the following centuries, the use of "Caliph of God" has been completely institutionalized and its examples have become diverse; but the most important example was the "Perfect Man." Also throughout these centuries, many Sufis have always explicitly or indirectly opposed to the use of the term and avoided mentioning it.

منابع و مأخذ:

• ابن‌ترکه، صائن‌الدین، تمهید القواعد،‏ محقق‌ سید جلال‌الدین ‌آشتیانى،‏ تهران، وزارت ‌فرهنگ و آموزش ‌عالى‏، 1360ش.


• همو، شرح‌گلشن‌راز،‏ محقق‌ کاظم ‌دزفولیان،‏ تهران، نشرآفرینش، 1375ش.


• ابن‌سبعین، عبدالحق، رسائل،‏ محقق‌فرید مزیدى، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات‌المکیة (اربع‌مجلدات)، بیروت، دارالصادر.


• همو، ترجمان‌الاشواق‏،‏ محقق ‌رینولدنیکلسون، تهران، روزنه‏، 1378ش.


• همو، تفسیر (تأویلات‌عبدالرزاق)،‏ محقق ‌سمیر رباب،‏ بیروت، داراحیاء التراث ‌العربى‏، 1422ق‏.


• همو، دیوان، ‏محقق‌ حسن‌ بسج،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1423ق‏.


• همو، ذخائر الاعلاق ‌شرح‌ ترجمان‌ الاشواق‏، محقق‌ خلیل ‌منصور، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة،1420ق‏.


• همو، فصوص‌الحکم‏، قاهرة، دارإحیاء الکتب‌ العربیة، 1946م‏.


• همو، مجموعة رسائل ‌ابن‌عربى (مجلدان)، بیروت، داراحیاء التراث ‌العربى، ‏1367ق‏.


• همو، مجموعه ‌رسائل ‌ابن‌عربى (ثلاث‌مجلدات)،‏ بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1421ق‏.


• همو، محاضرة الأبرارو مسامرة الأخیار،‏ محقق ‌محمد نمرى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1422ق‏.


• ابن‌فارض، عمر، دیوان،‏ محقق‌ محمد ناصرالدین، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة،1410ق‏.


• ابن‌قیم ‌الجوزیة، محمد، مدارج ‌السالکین‏، محقق‌‌ محمدفاسى، ‏بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1425ق‏.


• ابوروح، لطف‌الله، حالات ‌ و سخنان ‌ابوسعیدابوالخیر، الیاس ‌میرزابوراغانسکى‏، سن‌پطرزبورگ، 1899م‏.


• اسفراینى، نورالدین، کاشف‌الأسرار، ‏محقق ‌هرمان ‌لندلت‏، تهران، موسسه ‌مطالعات اسلامى ‌دانشگاه ‌مک‌گیل، ‏1358ش.


• اسیرى‌لاهیجى‏، محمد، مفاتیح ‌الإعجاز فى ‌شرح ‌گلشن‌راز، محقق ‌محمد ملک‌الکتاب، ‏‏بمبئى، 1312ش.


• همو، أسرار الشهود فى‌معرفة الحق ‌المعبود، بى‌نا، بى‌جا، براساس ‌نسخه خطى 86942 کتابخانه ‌مجلس‌ شوراى اسلامى‏.


• اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات ‌الاصفیاء، ‏محقق ‌محمدرضا شفیعى ‌کدکنى،‏ قاهرة، دارام ‌القراء للطباعة و النشر.


• أطعانى ‌بسطامى، روضة الحبور و معدن ‌السرور فى ‌مناقب ‌الجنید البغدادى ‌و إبى‌یزید طیفور، ‌فریدمزیدى‏، قاهرة، دارة الکرز للنشر و التوزیع.‏


• افلاکی، احمد، مناقب ‌العارفین‏، بى‌نا، آنکارا، 1959م‏.


• انصاری ‌اسیدی، عبدالرحمن، مشارق‌ أنوار القلوب ‌و مفتاح ‌أسرار الغیوب‏، محقق ‌عاصم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب‌ العلمیه‏.


• انصارى،‏ عبدالله، طبقات‌الصوفیة، [بى‌نا][بى‌جا] نوبت چاپ اول‏.


• ‏همو، مناجات‌نامه،‏‏ محقق ‌محمد حماصیان‏، خدمات ‌فرهنگى‌کرمان، ‏1382ش.


• همو، منازل ‌السائرین‏‏،‏ محقق ‌على ‌شیروانى،‏ تهران، دارالعلم‏، 1417ق‏.


• انصارى، زکریا، نتائج‌ الأفکار القدسیة فی ‌بیان ‌معانی شرح الرسالة القشیریة،‏ محقق ‌عبدالوارث ‌محمد، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• آملی، سیدحیدر، المقدمات ‌من ‌کتاب ‌نص ‌النصوص، تهران، قسمت ‌ایرانشناسی ‌انستیتو ایران‌ و فرانسه‌ پژوهشهای علمی ‌در ایران، 1352ش.


• همو، أنوار الحقیقة و أطوار الطریقة و أسرار الشریعة‏، محقق ‌سیدمحسن‌ موسوى، قم، نورعلى‌نور، 1382ش.


• همو، تفسیر المحیط ‌الأعظم‏، محقق ‌سیدمحسن ‌موسوى، تهران، سازمان ‌چاپ‌ و انتشارات ‌وزارت ‌ارشاد، 1422ق‏.


• همو، جامع ‌الأسرار و منبع ‌الأنوار، تهران، انتشارات‌ علمى ‌و فرهنگى ‌وابسته به ‌وزارت ‌فرهنگ ‌و آموزش ‌عالى، ‏1368‏ش.


• همو، نقد النقود فى ‌معرفة الوجود (جامع‌الأسرار)، ‏‌هانرى ‌کربن، انتشارات ‌علمى‌ و فرهنگى وزارت ‌فرهنگ و آموزش ‌عالى، ‏1368ش.


• باخرزی، یحیی، أوراد الأحباب ‌و فصوص ‌الآداب، ‏محقق ‌ایرج افشار، دانشگاه‌ تهران، ‏1383ش.


• بالى‌زاده‌ حنفى، مصطفی، شرح‌ فصوص ‌الحکم،‏ محقق ‌فادى ‌نصیف،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1422ق‏.


• بدلیسى، عمار، بهجة الطایفة،‏‏ محقق ‌ادواردبدین، بیروت‏، دارالنشر فرانز شتاینر، 1999م‏.


• بقلى‌شیرازى، روزبهان، المصباح فى ‌مکاشفة بعث ‌الأرواح‏‏، محقق ‌ابراهیم ‌کیالى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• همو، تفسیر عرائس ‌البیان ‌فى ‌حقائق ‌القرآن‏، ‏محقق‌ فرید مزیدى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 2008م‏.


• همو، تقسیم ‌الخواطر‏، محقق ‌فرید مزیدى، قاهرة، دارالآفاق ‌العربیة، 1428ق‏.


• همو، رسالة القدس‏‏، محقق‌جواد نوربخش‏، تهران، یلداقلم، ‏‏1381ش.


• همو، شرح ‌شطحیات، محقق ‌هانرى ‌کربن‏، تهران، طهورى، ‏1374ش.


• همو، عبهر العاشقین‏، محقق‌ هانرى ‌کربن/محمد معین،‏ تهران، منوچهرى، 1366ش.


• همو، مشرب‌الأرواح‏،‏ محقق ‌ابراهیم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1426ق‏.


• بکری، ابوالقاسم، ‏الانوار فى ‌علم ‌الاسرار و مقامات ‌الابرار، ‏محقق ‌فرید مزیدى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1421ق.‏


• بونى، احمد، شمس‌المعارف ‌الکبرى، بیروت، موسسة النور للمطبوعات، 1427ق‏.


• پلاسى‌شیرازى، حسن، رسالتان ‌فى الحکمة المتعالیة و الفکر الروحى، محقق ‌صالح‌ عضیمة، پاریس، 1986م‏.


• تادلى (ابن‌زیات)،‏ یوسف، التشوف‌ الى ‌رجال‌ التصوف،‏ محقق ‌على ‌عمر، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ق‏.


• تبادکانى، محمد، تسنیم ‌المقربین، محقق ‌محمد طباطبائى ‌بهبهانى، کتابخانه‌ موزه و اسناد مجلس ‌شوراى ‌اسلامى ‌ایران، ‏1382ش.


• تبریزى ‌مغربى، محمد،‏ دیوان ‌کامل، محقق ‌ابوطالب ‌میر عابدینى‏، تهران، زوار، 1358ش.


• تستری، سهل، تفسیر،‏ محقق محمدسود، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1423ق‏.


• تلمسانى، سلیمان، شرح ‌منازل ‌السائرین،‏ محقق‌ عبدالحفیظ ‌منصور، قم، بیدار، 1371ش.


• همو، شرح‌ مواقف ‌النفرى،‏ محقق‌عاصم‌ کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• جام، احمد، کنوز الحکمة،‏‏ محقق ‌على ‌فاضل‏، پژوهشگاه‌ علوم ‌انسانى ‌و مطالعات ‌فرهنگى، 1387ش.


• جامی، عبدالرحمن، نفحات ‌الأنس‏، محقق ‌ولیام ‌ناسولیس/غلام‌عیسى/عبدالحمید، کلکته، مطبعة لیسى، ‏1858م.


• همو، الدرة الفاخرة فى ‌تحقیق ‌مذهب ‌الصوفیة، ‏محقق ‌نیکو لاهیر/على‌موسوى، ‏تهران، مؤسسه ‌مطالعات ‌اسلامى، 1358ش.


• همو، شرح‌ فصوص‌ الحکم‏، محقق‌ ابراهیم ‌کیالى، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1425ق‏.


• همو، نقد النصوص‌ فى ‌شرح ‌نقش ‌الفصوص،‏ محقق ‌سید جلال‌الدین ‌آشتیانى،‏ سازمان ‌چاپ ‌و انتشارات ‌وزارت ارشاد، ‏1370ش.


• جرجانی، شریف، کتاب التعریفات،‏ تهران، ناصرخسرو، 1370‏ش.


• جمالى‌ دهلوى، مرآت‌المعانى،‏ محقق ‌نصرالله‌پورجوادى،‏ تهران، انتشارات حقیقت‏، 1384ش.


• جندى، مؤیدالدین، شرح‌ فصوص ‌الحکم، محقق‌ سیدجلال‌الدین ‌آشتیانى‏، قم، بوستان ‌کتاب‏، 1423ق‏.


• جیلی، عبدالکریم، الأسفار عن‌ رسالة الأنوار فیما یتجلى ‌لأهل ‌الذکر من الأنوار، محقق ‌ابراهیم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1426ق‏.


• همو، الإنسان ‌الکامل،‏ محقق ‌ابوعبدالرحمن‌عویضة، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1418ق‏.


• همو، المناظرالإلهیة، ابراهیم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 2004م‏.


• همو، مراتب‌ الوجود وحقیقة کل‌ موجود (الکهف ‌و الرقیم)،‏ محقق ‌ابراهیم ‌کیالى، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1426ق‏.


• حافظ‌شیرازى، محمد، دیوان، به‌اهتمام ‌محمدقزوینى/قاسم‌غنى،‏ تهران، زوار، 1385ش.


• حسین‌بن‌نصر (ابن‌خمیس ‌موصلى)، مناقب‌ الأبرار و محاسن ‌الأخیار فى ‌طبقات ‌الصوفیة، ‏‏‌سعید عبدالفتاح‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1427ق‏.


• حسینى‌کیلانى، ناصر، حِکَم ‌الفصوص‌ و حِکَم‌ الفتوحات‌ المسمى ‌مجمع ‌البحرین ‌فى ‌شرح ‌الفصین، ‏‌فرید مزیدى،‏ قاهرة، دارالآفاق العربیة.


• حکیم‌ترمذى، ادب ‌النفس،‏‏ محقق ‌احمد سایح،‏ قاهرة، دارالمصریة اللبنانیة‏، 1413ق‏.


• همو، ختم ‌الاولیاء، محقق‌ عثمان‌ یحیى،‏ بیروت، مهدالآداب ‌الشرقیة، 1422ق.‏


• ‏همو، ریاضة النفس، ‏محقق ‌ابراهیم‌ شمس‌الدین، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1426ق.‏


• همو، غور الامور، محقق ‌احمد سایح/احمدعوض،‏ قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1422ق‏.


• همو، کیفیة السلوک‌الى‌رب‌العالمین‏،‏ محقق‌ابراهیم ‌کیالى، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• حلاج‏، حسین، دیوان، بمبئی، بمبئی، چاپخانه علوی، 1305ق.


• همو، دیوان، محقق ‌محمدسود، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 2002م‏.


• همو، اخبار الحلاج ‌أومناجیات ‌الحلاج، محقق ‌لویس‌ ماسینیون، دمشق، التکوین، ‏2006م‏.


• خرکوشی، ابوسعد، تهذیب ‌الاسرار فى ‌أصول ‌التصوف، ‏‏محقق ‌امام ‌سید محمد على، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1427ق‏.


• خواجوی ‌کرمانی، محمود، دیوان‌ غزلیات‌‏، ‏محقق ‌حمید مظهرى، ‏تهران، انتشارات ‌خدمات ‌فرهنگى‌ کرمان، 1378ش.


• خواجه ‌محمد پارسا، ‌قدسیه،‏ محقق‌احمد طاهرى ‌عراقى،‏ تهران، طهورى‏، 1354ش.


• خوارزمی، تاج‌الدین، شرح ‌فصوص ‌الحکم،‏ محقق ‌حسن‌زاده ‌آملى‏، قم، بوستان‌ کتاب، 1379ش.


• درینی، عبدالعزیز، طهارة القلوب‌ و الخضوع ‌لعلام ‌الغیوب‏، محقق‌ ابراهیم ‌کیالى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1424ق‏.


• دسوقی، ابراهیم، الجوهرة المضیئة فى ‌سلوک ‌الطالب‌ و نصح ‌البریة، ‏محقق ‌ابراهیم‌ کیالى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• دیلمى، ابوالحسن، الالف ‌المألوف ‌على ‌اللام ‌المعطوف،‏ محقق‌ ج.ک.فادیه،‏ قاهرة، مطبعة المعهد العلمى ‌الفرنسى ‌للاثار الشرقیه، ‏1962م‏.


• دیلمى، ابوالحسن، سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله ابن خفیف شیرازی، تصحیح شیمل و طاری، انتشارات بابک، 1363ش.


• دیلمى، محمد، شرح ‌الأنفاس ‌الروحانیة لأئمة‌ السلف ‌الصوفیة،‏ محقق ‌محمدسیلانى،‏ قاهرة، دارالآثار الاسلامیة، 1428ق‏.


• رازی، ابوبکر، حدائق ‌الحقائق‏، ‏محقق‌ سعید عبدالفتاح‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1422ق‏.


• رازى‌(دایه)، نجم‌الدین، مرصادالعباد، بى‌نا، تهران، 1322ق‏.


• همو، منارات ‌السائرین ‌إلى ‌حضرة الله‌ و مقامات ‌الطائرین، ‏محقق ‌ابراهیم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1425ق‏.


• رفاعى، احمد، حالة أهل ‌الحقیقة مع‌الله‌ تعالى،‏‏ محقق‌ فرید مزیدى،‏ بیروت‏، دارالکتب ‌العلمیة، 1425ق‏.


• روزبهان‌ثانى، ابراهیم، تحفه أهل‌ العرفان‏،‏ محقق‌ جواد نوربخش‏، تهران، یلدا قلم‏، 1382ش.


• زروق‌فاسى، احمد، قواعد التصوف،‏ محقق‌ عبدالمجید الخیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1426ق‏.


• زیدطوسى، تاج‌الدین، قصه‌یوسف (الستین ‌الجامع ‌للطائف ‌البساطین)،‏‏ محقق‌ محمد روشن، انتشارات ‌علمى ‌فرهنگى، 1382ش.


• سپهسالار، فریدون، زندگینامه ‌مولانا جلال‌الدین ‌مولوى، محقق ‌سعید نفیسى، ‏تهران،‌ اقبال‏، 1378ش.


• ست ‌العجم ‌بنت ‌النفیس ‌البغدادیة، شرح ‌مشاهد الأسرار القدسیة و مطالع ‌الأنوار الإلهیة،‏ محقق‌ فرید مزیدى، بیروت، دارالکتب ‌العلمیه‏، 2006م‏.


• سجزى ‌دهلوى، امیر، رساله ‌مخ ‌المعانى،‏ محقق ‌آذرمیدخت ‌صفوى‏، علیگر، انستیتوى ‌تحقیقات ‌فارسى‏، 2007م‏.


• سراج، ابونصر، اللمع‌فى‌التصوف،‏‏ محقق ‌رینولدنیکلسون، ‏لیدن، مطبعة بریل‏، 1914م‏.


• سرهندى، احمد؛ منزلوی، محمد؛ المکتوبات (سرهندى)‏،‏ محقق‌ عبدالله ‌حنفى‌ مصرى/على‌رضا قشلى، قاهرة، مکتبة النیل.‏


• سکندری، احمد، اللطائف الإلهیة فى شرح مختارات من الحکم العطائیة،‏ محقق ‌ابراهیم‌ کیالى، ‏بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق‏.


• سلطان‌ولد، بهاءالدین، انتهانامه، محقق ‌محمد خزانه‌دارلو، تهران، روزنه‏، 1376ش.


• سلمی، ابوعبدالرحمن، المقدمه فى ‌التصوف‏، ‏محقق ‌ابراهیم ‌کیالى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1426ق‏.


• همو، تسعة کتب‌ فى ‌اصول ‌التصوف ‌و الزهد، ‏محقق‌ سلیمان ‌آتش، ‏الناشر للطباعة و النشر و التوزیع ‌و الاعلان، ‏1414ق‏.


• ‏همو، طبقات‌الصوفیة (سلمى)، محقق‌ مصطفى ‌عطا، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1424ق‏.


• همو، مجموعة آثار سلمى، ‏تهران، مرکز نشر دانشگاهى، ‏1369ش.


• سمعانی، احمد، روح ‌الأرواح فى ‌شرح أسماء الملک ‌الفتاح،‏ محقق ‌نجیب ‌مایل ‌هروى،‏ تهران، انتشارات ‌علمى‌ و فرهنگى، ‏1384ش.


• سمنانى، علاءالدوله، خمخانه ‌وحدت‏،‏ محقق ‌عبدالرفیع‌ حقیقت،‏ تهران، انتشارات‌کومش‏، 1385ش.


• همو، مصنفات ‌فارسى، محقق ‌نجیب ‌مایل ‌هروى، شرکت ‌انتشارات ‌علمى ‌و فرهنگى‏، 1383ش.


• سنایی، ابوالمجد، مکاتیب، هند، انتشارات دانشگاه علیگره، ‏1962م.


• همو، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة،‏ محقق ‌دکتر مدرس ‌رضوى‏، دانشگاه‌ تهران، 1383ش.


• سهروردی، ابوحفص، عوارف ‌المعارف‏، محقق ‌احمد عبدالرحیم ‌السایح/توفیق‌ وهبة، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ق‏.


• سهروردی، شهاب‌الدین، رسائل‌ شیخ ‌اشراق، ‏‌هانرى‌کربن/حسین‌نصر/نجفقلى‌حبیبى‏، تهران، موسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات ‌فرهنگى،‏ 1375ش.


• شاذلی، عبدالقادر، الکواکب ‌الزاهرة، ‏محقق ‌احمدسایح/توفیق ‌وهبة، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1431ق‏.


• شاذلى (ابن‌زغدان)، محمد، قوانین ‌حکم ‌الاشراق‌ إلى ‌کافة الصوفیة بجمیع ‌الافاق، محقق ‌فرید مزیدى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• شاورانی، مسعود، «مروری بر آموزه خلیفة الله در اسلام»، پژوهشنامه ادیان، سال 13، شماره 25، 1398ش.


• شاه‌داعى‌ شیرازى‏، نسایم‌ گلشن‏، ‏محقق ‌پرویز عباسى،‏ تهران، انتشارات‌الهام‏، 1377ش.


• شاه‌نعمت‌الله ‌ولى، مکتوبات، مجموعه 108رساله، مقابله ‌و جمع‌آوری‌ نسخ‌ به‌کوشش ‌محمدرسا، نسخه ‌دیجیتال.


• همو، دیوان، ‏محقق ‌عباس ‌خیاط‌زاده،‏ کرمان، انتشارات‌ خانقاه ‌نعمت‌اللهى‏، 1380ش.


• شبسترى، محمود، حق‌ الیقین ‌فى ‌معرفة رب‌العالمین‏،‏ محقق‌ جواد نوربخش،‏ تهران، یلداقلم‏، 1382ش.


• شعرانی، عبدالوهاب، الیواقیت ‌و الجواهر فى ‌بیان‌ عقائد الأکابر، بیروت، داراحیاء التراث ‌العربى، موسسة التاریخ ‌العربى‏، 1418ق‏.


• همو، ردع‌ الفقراعن ‌دعوى ‌الولایة الکبرى،‏ محقق‌ عبدالبارى ‌داوود، قاهرة، دارجوامع ‌الکلم‏، 1425ق‏.


• شیرازى (بابارکنا)، مسعود، نصوص ‌الخصوص ‌فى ‌ترجمه الفصوص‏، ‏رجبعلى ‌مظلومى، تهران، ‌مطالعات‌ اسلامى‌ دانشگاه‌ مک‌گیل، ‏1359ش.


• صدرالمتألهین، مفاتیح‌الغیب، محقق ‌محمد خواجوى،‏ تهران، موسسه ‌مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگى، ‏1363ش.


• عراقى، فخرالدین، کلیات،‏‏ محقق‌ سعید نفیسى‏، تهران، انتشارات ‌سنائى، 1363ش.


• عطار، فریدالدین، اسرارنامه‏، بى‌نا، تهران، ‏1298ش.


• همو، الهى‌نامه،‏ تهران، کتابفروشى ‌اسلامیه‏، 1355ق‏.


• همو، بلبل‌نامه‏، مطبعه ‌محمد مهدى‌قاضى‌ سعیدى‏، بى‌جا، 1312ش‏.


• همو، بى‌سرنامه‏،‏ تهران، مطبعة علمی‏، 1312ش‏.


• همو، تذکرة الأولیاء، محقق‌ رینولد نیکلسون،‏ مطبعة لیدن‏، 1905م‏.


• همو، دیوان ‌عطار،‏ محقق ‌تصحیح ‌تقى‌ تفضلى، ‏انتشارات ‌علمى ‌و فرهنگى‏، 1384ش.


• همو، لسان ‌الغیب،‏‏ محقق‌ حسین ‌حیدرخانى ‌مشتاقعلى، ‏تهران، انتشارات سنائى‏، 1376ش.


• همو، مصیبت‌نامه‏، کتابخانه‌ مرکزى‏، تهران‏، 1354ق‏.


• همو، مظهر العجائب ‌و مظهر الاسرار، بى‌نا، تهران‏، 1323ش‏.


• همو، منطق‌الطیر، ‏تهران، مرکز نشر دانشگاهى‏، 1373ش.


• همو، نزهة الأحباب، بى‌نا، بى‌جا، 1312ش.


• عین‌القضات‌ همدانى، تمهیدات،‏‏ محقق‌ عفیف‌ عسیران، دانشگاه ‌تهران‏، 1341ش.


• همو، شرح ‌کلمات‌ باباطاهرالعریان، ‏‏محقق‌ ابراهیم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیه‏، 2007م‏.


• همو، شکوى ‌الغریب ‌عن ‌الأوطان ‌إلى‌ علماء البلدان‏‏، ‏محقق‌ عفیف‌ عسیران،‏ پاریس، داربیبلیون‏، 1962م‏.


• غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم‌الدین‏،‏ محقق ‌عبدالرحیم‌ حافظ‌ عراقى،‏ بیروت، دارالکتاب ‌العربى.‏‏


• همو، مکاشفة القلوب ‌المقرب ‌إلى‌ علام ‌الغیوب،‏‏ محقق ‌عبدالمجید ‌طعمه ‌حلبى،‏ بیروت، دارالمعرفة، 1422ق‏.


• غزالی، احمد، مکاتبات‌ خواجه ‌احمد غزالى ‌با عین‌القضات ‌همدانى، ‏‏محقق ‌نصرالله‌ پورجوادى،‏ تهران، خانقاه ‌نعمت‌اللهى، ‏1356ش.


• ‏غزنوی، محمد، مقامات ‌ژنده‌پیل‏، محقق ‌حشمت‌ مؤید، انتشارات ‌علمى‌ و فرهنگى، ‏1384ش.


• فراهى‌هروى (ملامسکین)، معین‌الدین، تفسیر حدائق ‌الحقائق‏،‏ محقق ‌سیدجعفر سجادى،‏ دانشگاه تهران‏، 1384ش.


• فرغانی، سعیدالدین، مشارق ‌الدرارى ‌شرح‌ تائیه‌ابن‌فارض، ‏محقق ‌سید‌جلال‌الدین ‌آشتیانى،‏ قم، دفتر تبلیغات ‌اسلامى‏، 1379ش.


• فرغانی، سعیدالدین، منتهى ‌المدارک ‌فى‌ شرح ‌تائیة ابن‌ فارض، ‏محقق‌ عاصم‌ کیالى،‏ بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1428ق.‏


• فنارى‏، محمد حمزه، مصباح‌ الأنس ‌بین ‌المعقول ‌و المشهود، محقق ‌عاصم‌ کیالی،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیه‏، 2010م.


• فیض‌کاشانى‏، ملامحسن، الحقائق ‌فى‌ محاسن ‌الاخلاق، محقق‌ محسن ‌عقیلى‏، قم، دارالکتاب‌ الاسلامى‏، 1423ق.


• همو، المحجة البیضاء فى‌ تهذیب ‌الاحیاء،‏ محقق ‌على‌اکبر غفارى‏، قم، جامعه مدرسین‏، 1417ق‏.


• همو، ده‌رساله‏، محقق ‌رسول‌ جعفریان‏، اصفهان، کتابخانه ‌امیرالمومنین، 1371ش.


• همو، دیوان، محقق ‌مصطفى ‌فیض‌ کاشانى،‏ قم، اسوه، ‏1381ش.


• همو، مجموعه ‌رسائل،‏ محقق ‌محمدامامى‌کاشانى/بهرادجعفرى‏، مدرسه ‌عالى ‌شهید مطهرى، ‏1387ش.


• همو، منتخب ‌مکاتیب‌ عبدالله ‌قطب، محقق‌ مجید حسین‌زاده،‏ مدرسه عالى‌شهید مطهرى‏، 1387ش.


• قشیری، عبدالکریم، لطائف‌ الإشارات‏، محقق‌ ابراهیم ‌بسیونى‏، مصر، الهیئة المصریة العامه ‌للکتاب، ‏1981م‏.


• همو، اربع ‌رسائل ‌فى ‌التصوف‏، ‏‏محقق ‌قاسم ‌سامرائى،‏ بغداد، مطبعة المجمع‌ العلمى ‌العراقى‏، 1389ق‏.


• همو، الرسالة القشیریة،‏ محقق عبدالحلیم ‌محمود/محمودبن‌شریف، ‏قم، بیدار، 1374ش.


• همو، شرح ‌أسماء الله‌الحسنى،‏‏ محقق‌ عبدالروف‌ سعید/سعدعلى،‏ قاهرة، دارالحرم ‌للتراث‏، 1422ق‏.


• همو، کتاب‌المعراج،‏‏ محقق ‌لویس‌صلیبا، بیروت، دارالمکتبه ‌بیبلیون‏، 2007م‏.


• همو، نحوالقلوب (قشیرى)، ‏محقق ‌احمد جندى‏، قاهرة، الهیئه‌ المصریه ‌العامه ‌للکتاب‏، 2008م‏.


• قطب، عبدالله، مکاتیب ‌عبدالله ‌قطب‏، قم، قائم‌آل‌محمد، 1384ش.


• قلانسى ‌نسفى، عبدالله، ارشاد در معرفت ‌و وعظ‌ و اخلاق،‏‏ محقق ‌عارف‌ نوشاهى،‏ تهران، میراث‌ مکتوب‏، 1385ش.


• قونوی، صدرالدین، مفتاح‌الغیب (مصباح‌الأنس)، ‏محقق‌ عاصم ‌کیالی‏، بیروت، دارالکتب‌ العلمیه‏،2010م.


• همو، الفکوک،‏ این‌ رساله‌ براساس ‌نسخه ‌خطی‌727 کتابخانه یوسف ‌آغاقونیه ‌کار شده ‌است‏.


• قیصری، داود، رسائل،‏ محقق‌ سیدجلال‌الدین ‌آشتیانى، ‏تهران، موسسه ‌پژوهشى ‌حکمت ‌و فلسفه ‌ایران‏، 1381ش.


• همو، شرح ‌القیصرى ‌على ‌تائیة ابن ‌الفارض ‌الکبرى، ‏محقق ‌احمد مزیدى، بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1425ق‏.


• همو، شرح ‌فصوص ‌الحکم،‏ محقق‌ سیدجلال‌الدین ‌آشتیانى‏، تهران، انتشارات ‌علمى‌ و ‌فرهنگى‏، 1375ش.


• ‏قیسرانى، محمد، صفوة التصوف،‏‏ محقق ‌ابوعلى ‌نظیف‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1427ق‏.


• کاشانی، عبدالرزاق، شرح ‌فصوص ‌الحکم، قم، بیدار،1370ش.


• همو، شرح ‌منازل ‌السائرین، ‏محقق‌ محسن‌ بیدارفر، قم، بیدار، 1385ش.


• همو، کشف ‌الوجوه ‌الغرلمعانى ‌نظم‌الدر،‏ محقق ‌فرید مزیدى،‏ بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1426ق‏.


• همو، لطائف ‌الأعلام ‌فى ‌إشارات ‌أهل ‌الإلهام‏، محقق ‌احمدسایح/توفیق ‌وهبة/عامر نجار، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1426ق‏.


• همو، مجموعه‌ رسائل ‌و مصنفات،‏ محقق ‌مجید هادى‌زاده،‏ تهران، میراث ‌مکتوب‏،1380ش.


• کرمانی، اوحدالدین، دیوان ‌رباعیات،‏ محقق ‌احمد ابومحبوب،‏ تهران، سروش‏، 1366ش.


• کاشانى‏، عزالدین‌ محمود، مصباح ‌الهدایة و مفتاح ‌الکفایة،‏ تهران، نشرهما.


• کاشفى‌سبزوارى، حسین، مواهب‌علیه، ‏محقق ‌محمدجلالى ‌نائین،‏ تهران، سازمان ‌چاپ ‌و انتشارات ‌اقبال‏، 1369ش.


• کلاباذى‏، ابوبکر، التعرف ‌لمذهب ‌التصوف، ‏مصر، مطبعة السعادة، 1933م‏.


• گروهى ‌از ‌نویسندگان، النورالأبهر فى ‌الدفاع ‌عن ‌الشیخ‌ الأکبر، محقق ‌فرید مزیدى، قاهرة، دارالذکر للنشر و التوزیع‏، 1427ق‏.


• گروهى ‌از نویسندگان، مجموعه ‌رسائل‌ عوارف ‌المعارف،‏ محقق‌ على نورى‌زاده‏، کتابخانه ‌احمدى ‌شیراز، 1363ش.


• گیلانی، عبدالقادر، الفتح‌ الربانى ‌و الفیض ‌الرحمانى‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1426ق‏.


• همو، سرالأسرار و مظهر الأنوار فیما یحتاج ‌إلیه ‌الأبرار، ‏محقق ‌فرید مزیدى، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• همو، فتوح‌ الغیب،‏‏ محقق ‌محمد درویش،‏ بیروت، دارالهادى، ‏1428ق‏.


• همو، السفینة القادریة‏،‏ محقق ‌سالم ‌بواب، بیروت، دارالالباب‏، 1412ق‏.


• لاهیجى، عبدالرزاق، دیوان، محقق ‌ابوالحسن ‌پریشان‌زاده،‏ تهران، انتشارات ‌علمى‌ فرهنگى‏، 1369ش.


• مجهول/ابن‌سودکین، شرح ‌التجلیات ‌الإلهیة، محقق ‌محمدنمرى، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 2004م‏.


• محاسبی، حارث، النصائح (الوصایا)، محقق ‌احمدعطا، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1986م.


• همو، الرعایة لحقوق الله‏،‏ محقق عبد الرحمن عبد الحمید البر، مصر، دار الیقین،‏ 1420ق‏.


• همو، المسائل‏، ‏محقق خلیل عمران المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1421ق‏.


• همو، آداب ‌النفوس‏،‏ محقق ‌عبدالقادر احمدعطا، بیروت، موسسة الکتب ‌الثقافیة، 1428ق‏.


• محقق‌ترمدى، برهان‌الدین، معارف، ‏محقق ‌بدیع‌الزمان ‌فروزانفر، نشردانشگاهى، 1377ش.


• محمدبلخى، بهاءالدین، معارف (بهاءولد)،‏ محقق‌ بدیع‌ الزمان‌ فروزانفر، تهران، طهورى‏، 1382ش.


• محمدبن‌منور، أسرار التوحید فى‌ مقامات ‌أبى‌سعید، محقق ‌الیاس ‌میرزابور اغانسکى، ‏سن‌پطرزبورگ، 1899م‏.


• محمودبن‌عثمان، مفتاح‌ الهدایة و مصباح ‌العنایة، محقق ‌منوچهر مظفریان‏، تهران، فرهنگستان ‌زبان‌ و ادب ‌فارسى‏،1380ش.


• مزالى، محمد، مصباح ‌الظلام،‏ محقق ‌محمد على شکرى‏، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 2004م‏.


• مستملی‌بخاری، اسماعیل، شرح ‌التعرف ‌لمذهب ‌التصوف،‏‏ محقق‌ محمد روشن‏، تهران، اساطیر، 1363ش.


• مصرى (ابن‌الملقن)، عمر، طبقات ‌الأولیاء،‏ محقق ‌مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1427ق‏.


• معاذرازی، یحیی، جواهر التصوف، محقق ‌هارون ‌عاشور، قاهرة، مکتبة الآداب، ‏1423ق‏.


• مکی، ابوطالب، قوت ‌القلوب ‌فى ‌معاملة المحبوب،‏ محقق ‌باسل‌السود، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1417ق‏.


• همو، علم‌القلوب‏،‏ محقق ‌عبدالقادر احمدعطا، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1424ق‏.


• مناوی، محمد، الکواکب ‌الدریة فى ‌تراجم ‌السادة الصوفیة، محقق‌ محمدالجادر، بیروت، دارالصادر، 1999م‏.


• مولوی، جلال‌الدین، مثنوى ‌معنوى،‏ محقق ‌توفیق ‌سبحانى، سازمان ‌چاپ‌ و ‌انتشارات ‌وزارت ‌ارشاد، ‏1373ش.


• مهائمى، علاءالدین، خصوص ‌النعم ‌فى ‌شرح ‌فصوص ‌الحکم‏، ‏محقق ‌فرید مزیدى، ‏بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق.‏


• میبدی، ابوالفضل، کشف ‌الأسرار و عدة الأبرار،‏ محقق‌على ‌اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1371ش.


• نخجوانی، نعمةالله، الفواتح ‌الإلهیة و المفاتح ‌الغیبیة، مصر، داررکابى ‌للنشر، 1999م‏.


• نسفى‏، عزیزالدین، الإنسان ‌الکامل، ‏محقق‌ ماریژان ‌موله‏، تهران، طهورى‏، 1386ش.


• همو، بیان ‌التنزیل،‏ محقق ‌علی‌میرباقرى ‌فرد، انجمن‌ آثار و مفاخر فرهنگى، 1379ش.


• همو، زبدة الحقائق‏، ‏محقق ‌حق‌وردى‌ ناصرى،‏ تهران، طهورى، 1381ش.


• همو، کشف ‌الحقائق،‏ محقق‌ احمدمهدوى ‌دامغانى،‌ علمى ‌و فرهنگى، 1386ش.


• نِفَرى‏، محمد، الاعمال‌الصوفیه، محقق ‌سعیدالغانمى، ‏بغداد، منشورات‌ الجمل‏، 2007م‏.


• همو، کتاب ‌المواقف‏، ‏محقق ‌یوحناأربرى،‏ بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1417ق‏.


• نفزى‏، ابراهیم، غیث ‌المواهب ‌العلیة فى ‌شرح ‌الحکم ‌العطائیة، ‏محقق عبدالجلیل ‌عبدالسلام، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1428ق‏.


• نقشبندی، احمد، شرح ‌الحکم ‌الغوثیة،‏ محقق ‌فرید مزیدى،‏ قاهرة، دارالآفاق ‌العربیة، 1428ق‏.


• نمرى (ششترى)، علی، دیوان،‏ محقق‌العدلونى ‌و ابوالفیوض‏، بیروت، دارالثقافه، 2008م‏.


• بغدادی، جنید، السرفى ‌انفاس‌الصوفیة،‏ محقق‌ عبدالبارى ‌داود، قاهرة، دارجوامع‌الکلم، 1426ق‏.


• همو، رسائل،‏ محقق ‌جمال‌ رجب، ‏دمشق، داراقرأللطباعة و النشر و التوزیع، 1425ق‏.


• وفاالکبیر، محمد، کتاب ‌الأزل،‏ محقق‌ عاصم‌ ابراهیم ‌کیالى،‏ بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1427ق‏.


• ‏هجویرى، ابوالحسن، کشف‌المحجوب، ‏ابوالحسن‌ على ‌هجویرى،‏‏ محقق ‌ژوکوفسکى ‌ووالنتین‌آلکسى،‏ تهران، طهورى، 1375ش.


• همدانى، على، حل‌فصوص‌الحکم (شرح‌فصوص ‌الحکم‌پارسا)،‌ رساله ‌براساس ‌نسخه ‌خطی 2794 کتابخانه ‌شهید على‌ پاشا استانبول.


• یافعی، عبدالله، خلاصة المفاخر فى‌ مناقب ‌الشیخ ‌عبدالقادر، محقق ‌فرید مزیدى‏، قاهرة، دارالآثار الاسلامیة، 1428ق‏.


• همو، روض ‌الریاحین ‌فى ‌حکایات الصالحین‏، قاهرة، مکتبه‌ زهران، 2004م‏.


• Shavarani, Masoud, “Überprüfung der Lehre des Gottes Kalifen in Anbetracht des Umweltschutzes”, Spektrum Iran, 32, 2–2019, pp.143-167.