تحلیل زیست‌پذیری محله‌های منطقه 22 شهرداری تهران با تأکید بر دوگانگی فضایی
محورهای موضوعی : جغرافیای شهریمجید کریم پور ریحان 1 , شهرزاد شریف جاهد 2 , جمال اسمعیل زاده وفایی 3 , کسری خادمی 4
1 - دانشیار جغرافیا و آمایش سرزمین، واحد تهران، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 - دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، واحد تهران، دانشگاه خوارزمی، تهران، ايران
3 - کارشناس ارشد معماری، واحد تهران، دانشگاه هنر و معماری پارس، تهران، ایران
4 - کارشناس ارشد معماری، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران
کلید واژه: دوگانگی فضایی, زیست پذیری, عوامل اقتصادی و اجتماعی, منطقه 22 تهران,
چکیده مقاله :
تفاوت‌های اجتماعی، اقتصادی و به‌تبع آن دوگانگی فضایی حاصل تأثیرات عوامل مختلفی است که در پی مدل اقتصادی، اجتماعی یعنی قرار گرفتن در مدار سیستم گردش سرمایه در تهران نمود پیداکرده است. وجود نابرابری‌های فضایی در شهرها و نقشی که در زیست پذیری آن‌ها دارد، سبب شده که رویکرد پایداری در این فضاها بر مبنای تباین‌های فضایی زیست پذیری مورد توجه قرار بگیرد. هدف پژوهش تحلیل زیست‌پذیری محله‌های منطقه 22 تهران با تأکید بر دوگانگی فضایی است. پژوهش از نظر روش توصیفی- تحلیلی بوده و در دسته تحقیقات کاربردی قرار دارد. روش جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. جامعه آماری کارشناسان شهرداری منطقه 22 تهران است . روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای است. ابزار گردآوری دادهها، پرسشنامه است. اطلاعات به‌دست‌آمده با استفاده از تکنیک تاپسیس و مدل سازی معادلات ساختاری تحلیل‌شده است. یافته‌های تحقیق نشان میدهد که محله هوانیروز، کوهک و چیتگر با 0.967 امتیاز رتبه یک را به خود اختصاص دادند. محله شهرک شریف، آتی، پیکان شهر و آزادشهر با 0.417 کمترین امتیاز را دارند. محلات پهنه شرقی منطقه در وضعیت مطلوب زیست پذیری قرارگرفته‌اند. همچنین عوامل کالبدی- محیطی با ضریب بتای 24/34 بیشترین تأثیرگذاری را بر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 دارد. نوآوری پژوهش نشان میدهد در سایر پژوهش‌ها رویکرد زیست پذیری به صورت یک متغیر جداگانه از متغیر دوگانگی فضایی در شهرها تحلیل شده است. در پژوهش حاضر به تحلیل دوگانگی فضایی با تأکید بر رویکرد زیست پذیری به‌صورت توأمان پرداخته شده و برای اولین بار است که این موضوع در منطقه 22 تهران تحلیل شده است.
Introduction: The social, economic, and spatial duality that is becoming increasingly evident is caused by a variety of factors related to the exponential growth of urbanization in Tehran. Due to the prevalence of spatial inequalities in cities and the significance of these inequalities in livability and urban development, the sustainability approach based on spatial disparities of livability has received particular attention in such places. In this case study, it is essential to address the issue of spatial duality in urban areas with the livability approach because, if the livability of District 22 of Tehran Municipality is not taken into consideration, problems including overcrowding, the departure of the local population, loss of social interactions, change of use, the increase of worn-out texture in the district, noise pollution, lack of green spaces, lack of a lack of efficient and integrated management, etc. will only get worse over time, posing a threat to the region's stability. This study aims to analyze the spatial duality of urban areas with the livability approach in the eastern and western areas of District 22 of Tehran Municipality: This is a descriptive-analytical study in methodology and applied in terms of nature. The analyzed data were obtained from a survey, using cluster sampling and the statistical sample consisted of the residents of District 22. To gain an insight into the limits and gaps, concepts, theories, and views of the subject the method of data collection primarily relies on library information. The appropriate theoretical framework for the research has been chosen based on the acquired insight, as well as the fundamental studies about the geographical features of the region and the lived experience. A questionnaire was used as the data collection instrument. The study used the TOPSIS model to analyze the data on spatial duality and heterogeneity.
Results: and Discussion: According to the examined data on the livability of District 22 of Tehran, Hovaniroz, Kohk, and Chitgar neighborhoods were rated as the most livable, receiving a score of 0.967, while Eastern Golestan neighborhood came in second with a score of 0.914. These neighborhoods were situated in the eastern part of the District. On the other hand, Western neighborhoods of the District including Dehkadeh Shahrak Sharif, Ati, Pikan Shahr, and Azadshahr, received the lowest scores (0.417 and 0.417, respectively) and therefore the lowest ranking for livability. In terms of spatial structure, these neighborhoods are characterized by high population density, inhabited by immigrants, worn-out texture, narrow pathways, poor economic condition, and a high unemployment rate.
Conclusion: Comparatively speaking, the Eastern neighborhoods are generally in better condition than the Western ones. Last but not least, it is suggested to reduce the duality of the neighborhoods in District 22 of Tehran Municipality by emphasizing the approach of livability to develop Commercial, tourism, and service occupancies in all neighborhoods rather than letting one neighborhood, like Chitgar, become the area's commercial center.
اشنویی نوش‌آبادی، امیر و محمدابراهیمی، مهشید. (1399). تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر زیست پذیری شهری با رویکرد آینده‌پژوهی. نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 25، شماره 76، ص 28.
ایمانی، بهرام، ضارب نیا و کانونی، رضا. (1397). ارزیابی و تحلیل میزان زیست پذیری در بخش مرکزی مناطق کلان‌شهری (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران). نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره 7، 26، ص 70-57.
باقری، بهنام؛ معصومی، محمدتقی؛ نظام فر، حسین و صمد زاده، رسول. (1400). تحلیل ناهمگونی فضایی شاخصهای توسعه و رتبه‌بندی استان‌های کشور با تکنیک‌های آماره فضایی و تصمیم‌گیری‌های چندمنظوره، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیا، دوره 14، شماره 1، ص 22-1.
جعفری اسدآبادی، حمزه. (1392). بررسی زیست پذیری شهرها در راستای توسعه پایدار شهری (موردمطالعه کلان‌شهر تهران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر فرزانه ساسان پور، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران.
حسینی، سید علی عارف؛ پناهی، علی؛ آذر؛ علی و ولی زاده، رضا. (1399). سنجش و ارزیابی بعد ذهنی زیست پذیری در بافت‌های شهری کلان‌شهر تبریز. نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 23، شماره 74، ص 136.
خراسانی، محمدامین. (1395). تأملی در مفهوم زیست پذیری؛ شناخت، سنجش و رویکردها. دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال اول، شماره 2، ص 15-9.
خلیلی، احمد. (1390). درس‌نامه روش¬های کمی برنامه¬ریزی شهری و منطقه¬ای. دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، ایران.
ساسان پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین؛ و جعفری اسدآبادی، حمزه .(1394). سنجش و ارزیابی زیست پذیری شهری در مناطق بیست‌ودو گانه کلان‌شهر تهران. فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال پنجم، شماره 18، ص 42-27.
سلیمانی، مهرنجانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه ، احمد؛ خزایی نژاد، فروغ. (1395). زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخصها. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی دوره 4، شماره 1، ص27-50.
گودرزی، هومان؛ یوسفی بابادی، سعید؛ و لطیفی، امید. (1398). تحلیل زیست پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار (مطالعه موردی: منطقه 22). فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، دوره 2، شماره ، ص 24.
References
Landry, C., (2000). Urban Vitality: A New source of Urban Competitiveness. Prince Claus fund journal, ARCHIS issue Urban Vitality / Urban Heroes.
Farzaneh. Sasanpour. (2017). Livable City One Step Towards Sustainable Development. Journal of Contemporary Urban Affairs, number3, pages 13-17.
Oon Khar Ee, Christina and Khoo, Suet Leng. (2014). Issues and challenges of a liveable and creative city: the case of Penang, Malaysia. Geografia: Malaysian Journal of Society and Space, 10 (3). pp. 33-43. ISSN 2180-2491.
Southworth, Michael. (2022). Learning to make liveable cities, Journal of Urban Design, ISSN: 1357-4809 (Print) 1469-9664 (Online) Journal homepage: https://doi.org/10.1080/13574809.2022.1220152.
Urooj Saeed ,ORCID,Sajid Rashid Ahmad,Ghulam Mohey-ud-din ,Hira Jannat Butt andUzma Ashraf .(2022). An Integrated Approach for Developing an Urban Livability Composite Index—A Cities’ Ranking Road Map to Achieve Urban Sustainability, Sustainability, 14(14), 8755.
Wong, Alan T L. (2018). Sustainable development (urban transport and mobility) - “sharpening the saw’’ in shaping liveable cities towards quality of life experiences, 10th Malaysian Road Conference & Exhibition 2018, IOP Publishing.
Zanella, A.; Camanho, A.S.; Dias, T.G. (2015). The assessment of cities’ livability integrating human wellbeing and environmental impact. Ann. Oper. Res, 226, 695–726.
References (In persian)
Ashnoi Noushabadi, Amir and Mohammad Ebrahimi, Mahshid. (2019). Determining the key drivers effective on urban livability with a future research approach. Scientific journal of geography and planning, year 25, number 76, page 28.
Bagheri, Behnam; Masoumi, Mohammad Taghi; Nezamfar, Hossein and Samadzadeh, Rasool .(1400). Spatial heterogeneity analysis of development indicators and ranking of the country's provinces with spatial statistical techniques and multipurpose decision-making. New Perspectives in Geography Quarterly, Volume 14, Number 1, pp. 1-22. (In persian)
Gooderzi, Homan; Yousefi Babadi, Saeed; And Latifi, Omid. (2018). analysis of the livability of urban areas in the direction of sustainable development (case study: Region 22). Quarterly Journal of Geography and Human Relations, Volume 2, Number, Page 24.
Hosseini, Seyyed Ali Aref; Panahi, Ali; Fire; Ali and Walizadeh, Reza. (2019). Measurement and subjective assessment of livability in the urban contexts of Tabriz metropolis. Scientific journal of geography and planning, year 23, number 74, page 136.
Imani, Bahram; Darbaniya, Maisam; Kannouni, Reza .(2017). assessment and analysis of livability in the central part of metropolitan areas (case study: District 12 of Tehran). Journal of Geography and Environmental Studies, Volume 7, 26, pp. 57-70. (In persian)
Jafari Asadabadi, Hamzeh .(2012.) Studying the livability of cities in the direction of sustainable urban development (the case study of Tehran metropolis). Master's thesis under the guidance of Dr. Farzaneh Sasanpour, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran. (In persian)
Khorasani, Mohammad Amin. (2015). A reflection on the concept of livability; Recognition, assessment and approaches. bimonthly research in art and human sciences, first year, number 2, pp. 9-15. (In persian)
Khalili, Ahmed .(1390). Textbook of quantitative urban and regional planning methods. Faculty of Architecture and Urban Planning, Tehran University of Arts, Iran. (In persian)
Kokbi, Afshin; Pourjafar, Mohammadreza; and Taqvai, Ali Akbar. (2004). Planning the quality of life in urban centers, definition and indicators. Urbanization Research, No. 12, pp. 6-13. (In persian)
Sasanpour, Farzaneh; Tolai, Simin; and Jafari Asadabadi, Hamzeh. (2014). Measuring and evaluating urban livability in twenty-two districts of Tehran metropolis. Regional Planning Quarterly, fifth year, number 18, pp. 27-42. (In persian)
Soleimani, Mehranjani, Mohammad; Tolai, Simin; Rafiyan, Mojtaba; Zanganeh, Ahmed; Khazai Nejad, Forough. (2016). Urban livability: concept, principles, dimensions and indicators. Geographical Sciences Applied Research Journal, Volume 4, Number 1, pp. 27-50. (In persian)
مقاله پژوهشی
تحلیل زیست پذیری محله‌های منطقه 22 شهرداری تهران با تأکید بر دوگانگی فضایی
مجید کریم پور ریحان*
دانشیار جغرافیا و آمایش سرزمین، واحد تهران، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
شهرزاد شریف جاهد
دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، واحد تهران، دانشگاه خوارزمی، تهران، ايران.
جمال اسمعیل زاده وفائی
کارشناس ارشد معماری، واحد تهران، دانشگاه هنر و معماری پارس، تهران، ایران.
کسری خادمی
کارشناس ارشد معماری، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران.
تاریخ دریافت: 29/09/1401 تاریخ پذیرش: 13/05/1402
چکیده
تفاوت‌های اجتماعی، اقتصادی و به‌تبع آن دوگانگی فضایی حاصل تأثیرات عوامل مختلفی است که در پی مدل اقتصادی، اجتماعی یعنی قرار گرفتن در مدار سیستم گردش سرمایه در تهران نمود پیداکرده است. وجود نابرابری‌های فضایی در شهرها و نقشی که در زیست پذیری آن‌ها دارد، سبب شده که رویکرد پایداری در این فضاها بر مبنای تباین‌های فضایی زیست پذیری مورد توجه قرار بگیرد. هدف پژوهش تحلیل زیست پذیری محله‌های منطقه 22 تهران با تأکید بر دوگانگی فضایی است. پژوهش از نظر روش توصیفی- تحلیلی بوده و در دسته تحقیقات کاربردی قرار دارد. روش جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. جامعه آماری کارشناسان شهرداری منطقه 22 تهران است . روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای است. ابزار گردآوری دادهها، پرسشنامه است. اطلاعات به‌دست‌آمده با استفاده از تکنیک تاپسیس و مدل‌سازی معادلات ساختاری تحلیل‌شده است. یافته‌های تحقیق نشان میدهد که محله هوانیروز، کوهک و چیتگر با 0.967 امتیاز رتبه یک را به خود اختصاص دادند. محله شهرک شریف، آتی، پیکان شهر و آزادشهر با 0.417 کمترین امتیاز را دارند. محلات پهنه شرقی منطقه در وضعیت مطلوب زیست پذیری قرارگرفته‌اند. همچنین عوامل کالبدی- محیطی با ضریب بتای 24/34 بیشترین تأثیرگذاری را بر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 دارد. نوآوری پژوهش نشان میدهد در سایر پژوهش‌ها رویکرد زیست پذیری به‌صورت یک متغیر جداگانه از متغیر دوگانگی فضایی در شهرها تحلیل‌شده است. در پژوهش حاضر به تحلیل دوگانگی فضایی با تأکید بر رویکرد زیست پذیری به‌صورت توأمان پرداخته‌شده و برای اولین بار است که این موضوع در منطقه 22 تهران تحلیل‌شده است.
واژگان کلیدی: زیست پذیری، دوگانگی فضایی، عوامل اقتصادی و اجتماعی، منطقه 22 تهران.
*نویسنده مسئول: mrihan@ut.ac.ir
مقدمه
افزایش جمعیت شهری، فقر، بیکاری، نارسایی در زیرساخت‌ها و خدمات شهری، ناهنجاری‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی، کمبود مسکن، حاشیهنشینی و سکونت در بافت‌های فرسوده آسیبپذیر را به همراه آورده و محیط‌زیست را نیز در معرض تهدید و تباهی قرار داده است. تفاوت‌های اجتماعی، اقتصادی و به‌تبع آن دوگانگی فضایی حاصل تأثیرات متقابل عوامل مختلفی است که در پی مدل اقتصادی، اجتماعی یعنی قرار گرفتن در مدار سیستم گردش سرمایه هر روز بیش‌ازپیش تجلی بیشتری به خود گرفته است. برای برطرف نمودن چالش‌های پیش رو، دیدگاهها و نظریات متنوع و متعددی تدوین‌شده است که همه این رویکردها به توسعه پایدار شهر ختم میشود. رویکرد زیست پذیری شهری یا به‌عبارتی‌دیگر «زیست پذیر کردن شهرها»، یکی از رویکردهای جدید در حوزه توسعه پایدار برای حل مسائل و معضلات شهری است. شهر زیست پذیر دارای شرایط محیطی است که ازنظر کالبدی بادوام، ازنظر زیست‌محیطی پاک، ازنظر اقتصادی پایدار، و ازنظر اجتماعی هویت پذیر باشد. بنابراین جامعه‌ای میتواند پایدار باشد که ازنظر ابعاد چهارگانه کالبدی،زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی، دارای شرایط مطلوب باشد.زیست پذیري شهري به جنبه‌هایی اشاره دارد که در افزایش کیفیت زندگی نقش دارند (اشنویی نوش‌آبادی و محمدابراهیمی، 1399: 28).
عوامل متعددی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی و زیست‌محیطی بر شرایط کیفیت زندگی و زیست پذیری شهرها بسیار اثرگذار هستند به‌طوری با ناپایداری یکی از عوامل، کل مجموعه و سیستم را با مشکل روبرو کرده و بر سطح زیست پذیری اثر منفی می‌گذارد. در حوزه کالبدی، فرم و ساختار فضایی شهر با نحوه توزیع و قرارگیری مکانی عناصر در فضا و ارتباط بین این عناصر با همدیگر بر سطح زیست پذیری و کیفیت زندگی اثرگذار میباشد. همچین نوع چیدمان فضایی و فرم‌ها در ساختار فیزیکی شهرها با تأثیرپذیری از شرایط اجتماعی، اقتصادی شهر موجب دوگانگی فضایی در سطح محلات میشود این دوگانگی فضایی اثرات خود را در شاخصهای زیست پذیری نمایان می‌سازد به‌طوری که با کاهش یا افزایش تراکم ساختمانی، محصوریت فضا، شکل و اندازه قطعات سطح زیست پذیری نیز تغییر می‌کند. در همین راستا پژوهش حاضر به دنبال بررسی و تحلیل زیست پذیر محلات منطقه 22 و عوامل اثرگذار بر دوگانگی فضایی و زیست پذیر آن است.
منطقه 22 در دهههای اخیر با مسائل عدیده عام و منحصربه‌فردی به لحاظ کیفیت زندگی و زیست پذیری مواجه بوده است (باقری و همکاران، 1400: 22). مطالعات پیشین گویای وجود آسیبهای اجتماعی و کمبود امنیت، ازدحام و شلوغی، انواع آلودگیها، کمبود سرانههای تفریحی و فرهنگی، کمبود فضاهای سبز از دست دادن حس مکان و زندگی اجتماعی، گسترش کاربریهای تجاری، کاهش کاربریهای مسکونی و نیز کاهش تعداد جمعیت بومی منطقه بوده است. در این منطقه بسان بسیاری دیگر از مناطق شهرداری تهران، نوعی ناهمگونی فضایی و یا به عبارتی دوگانگی فضایی نیز تظاهر دارد که پژوهش به دنبال بررسی سطح زیست پذیری محلات و عوامل مؤثر در دوگانگی فضایی و زیست پذیری آن‌هاست.
در ارتباط با مفهوم زیست پذیری و دوگانگی فضایی در کلان‌شهرها پژوهش‌های متعدد خارجی و داخلی انجام‌شده است که به بعضی از آن‌ها در جدول شماره 1 اشاره شده است:
جدول 1. پیشینه پژوهش
Table 1. Research background
پژوهشگر | سال | عنوان | نتیجه |
اوروج و همکاران | 2022 | رویکردی یکپارچه برای توسعه شاخص ترکیبی زیست پذیری شهری | پژوهش به بررسی و تجزیه و تحلیل زیست پذیری شهرهای منتخب در پنجاب، یعنی لاهور، راولپندی، گجرانوالا، فیصل آباد، مولتان، سارگوده، سیالکوت و باهاوالپور پرداخت. نتایج پژوهش نشان می دهد که توزیع کلی فضایی به شدت فعالیت‌های اقتصادی را ارتقا میدهد. پایین ترین شهر در این بعد شهر باهاوالپور است که به نظر می رسد به دلیل نرخ کم گسترش، ارتباط کمتر با سایر شهرهای منطقه دارد. |
لیو و همکاران | 2022 | اثر آستانه تراکم گردشگری بر زیست پذیری شهری: مطالعه مدل سازی در شهرهای چین | این پژوهش گردشگری بر زیست پذیری 35 شهر بزرگ و متوسط در چین را از سال 2002 تا 2016 بررسی کرده است. یافته‌ها نشان داد که کل تأثیر توسعه گردشگری بر زیست پذیری شهری ابتدا افزایش و سپس با رشد تراکم گردشگری کاهش یافت. بنابراین، مشخص شد که توسعه گردشگری با یک اثر تعدیل‌کننده غیریکنواخت، تأثیر مهمی بر زیست پذیری شهری دارد، هم به صورت مثبت و هم منفی. |
زانلا و همكاران | 2015 | ارزيابي قابليت زيست پذيري شهرها از طريق ادغام رفاه شهروندان و اثرات زیست‌محیطی | ابتدا يک مدل مفهومي براي ارزيابي زيست پذيري شهري ارائه داده‌اند. سپس ميزان زيست پذير بودن شهرها اندازهگیری شده است. به همين منظور، به ايجاد شاخصهای تركيبي بر مبناي مدل تحليل پوششي دادهها پرداخته‌شده است. سپس به‌منظور اندازهگیری عملكرد هر شهر در زمينه زيست پذيري، با استفاده از شاخصهای ورودي و خروجي به مقايسه آن‌ها پرداخته‌شده است. بنابراين با استفاده از مدل ورودي محور و متغيرهاي رفاه شهروندان و اثرات زیست‌محیطی به تعيين محدودیت‌ها و اندازهگیری كارايي پرداخته‌شده است. |
نوش آبادی و همکاران | 1399 | تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر زیست پذیری شهری با رویکرد آینده پژوهی | نتایج تحقیق بیانگر این است که تعداد 5 سناریو با ساختارهای متباین از سه وضعیت شامل مطلوب، ایستا و بحرانی که احتمال وقوع در زیست پذیری شهر کاشان را دارند که با این وجود، اتفاق‌های پیشامدهای منفی بیشتر از پیشامدهای مثبت است. با این وضعیت می‌توان گفت وضعیت‌های مطلوب و ایستا بخش کمتری از صفحه سناریوها را به خود اختصاص داده‌اند و وضعیت بحرانی در نخستین اولویت قرار گرفته است |
ایمانی و همکاران | 1397 | ارزیابی و تحلیل میزان زیست پذیری در بخش مرکزی مناطق کلان‌شهری (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران | شاخص زیست پذیری منطقه 12 شهر تهران با میانگین 2.87 و آماره t برابر با 4.75 در حد متوسط قرار داشته و با توجه به مطلوبیت عددی آزمون (3) می‌توان گفت آماره t تمامی ابعاد زیست پذیری منطقه 12 شهر تهران قابل‌قبول میباشد. از طرف دیگر می‌توان گفت که ابعاد زیست پذیری در منطقه 12 شهر تهران متفاوت است و بین نواحی منطقه 12 ازنظر شاخصهای زیست پذیری تفاوت معناداری دیده میشود. |
Source: Research findings, 2023
با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت پراکندگی نامتوازن کاربری‌ها، مدیریت متمرکز شهری وعدم مشارکت شهروندان، آلودگی‌های محیطی، مشکلات اجتماعی و اقتصادی در دو پهنه شرقی و غربی منطقه 22 شهرداری تهران، موجب کاهش زیست پذیری و دوگانگی فضایی در محله‌ها شده است. مسأله اصلی پژوهش تحلیل معیارهای تأثیرگذار در ابعاد کالبدی، محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی بر زیست پذیری با تأکید بر دوگانگی فضایی در پهنه شرقی و غربی در منطقه 22 شهرداری تهران است.
مبانی نظری
صاحب‌نظران و اندیشمندان حوزه شهر پیرامون مفهوم زیست پذیری نظرات گوناگونی داده‌اند که اغلب تکمیل‌کننده یکدیگرند. آن‌ها سعی داشته‌اند تا با اشاره به مفاهیم و موضوعات مرتبط با زیست پذیری و راه‌های رسیدن به آن، این کیفیت را روشن‌تر کنند. برخی از اندیشمندان زیست پذیری شهری را به‌صورت سازگاری بین فرم و فعالیت معرفی می‌کنند برخی دیگر خاطرنشان می‌کنند که زیست پذیری شهرها به این بستگی دارد که هر مکان بستر چه رفتارهای را تأمین می‌کند و تمایلات مردم نسبت به آن‌ها چگونه باشد. بنابراین طبق نظر لنگ زیست پذیری به‌عنوان میزان سازگاری بین محیط و فعالیت‌های صورت گرفته در آن تعریف‌شده است (سوت ورد، 1401). زیست پذیری شامل احیا و برنامهریزی شهر یا مراکز شهری به‌عنوان محلی برای «زندگی، کار و بازی» در محیطی است که با حضور یا پشتیبانی زیرساخت‌های خوب، امکانات و خدمات عمومی، حمل‌ونقل متنوع و در دسترس، مسکن مقرون‌به‌صرفه، تنوع فرصت‌های شغلی و ساختمانها و محیط طبیعی دلپذیر برای تجربهی کیفیت زندگی توسط جوامع محلی یا بازدیدکنندگان به میزان یکسان، مطرح‌شده است (ونگ،1398: 3). زیست پذیری به‌عنوان یک مفهوم میتواند با توجه به بستر و زمینهای که در آن تعریف میشود، بسیار گسترده و یا محدود باشد. بااین‌وجود، کیفیت زندگی در هر مکان در مرکز توجه این مفهوم قرار داشته و شامل نماگرهای قابل اندازهگیری بسیار متنوعی است که معمولاً تراکم، حمل‌ونقل، امنیت و پایداری، اجزای ثابت آن را تشکیل میدهد (خراسانی، 1395: 9). در بیشتر تعاریف موجود، معنای زیست پذیری معادل کیفیت زندگی در نظر گرفته‌شده است: کیفیت زندگی که توسط شهروندان یک شهر تجربه میشود با توانایی آن‌ها برای دسترسی به زیرساخت‌ها (حمل‌ونقل، ارتباطات، آب و فاضلاب)، غذا، هوای پاک، مسکن ارزان‌قیمت، اشتغال مؤثر و فضای سبز و پارک‌ها گره‌خورده است. همچنین میزان زیست پذیری یک شهر با نحوه و میزان مشارکت ساکنان آن شهر در تصمیمگیری برای برآوردن نیازهای خود تعیین میشود. در چنین زمینهای پایداری عبارت از توانایی تقویت کیفیت زندگی است که می‌توان برای آن ارزش قائل شد (حسینی و همکاران، 1399: 136).
دیدگاههای متفاوتی در ارتباط با زیست پذیری وجود دارد. یکی از این دیدگاهها رویکرد تجربی است. میل به تعریف یک مکان خوب از طریق به‌کارگیری تحقیقات تجربی موجب شکل‌گیری اصطلاح زیست پذیری از اواخر دهه 1960 میلادی گردید. اگرچه این اصطلاح تا اواسط دهه 1970 میلادی بسیار کم مورد استفاده و توجه قرارگرفته بود، محققانی که در این حوزه و در طی چند دهه گذشته دارای تحقیقاتی بوده‌اند عمدتاً دانشگاهیانی هستند که در بخش‌های برنامهریزی، فعالیت داشتند. تأکید این محققان بر بهره‌گیری از مطالعات تجربی برای شناخت زندگی روزمره مردم جهت مفهوم‌سازی مکان زیست پذیر بود. موسسه مرسر1 یکی از مؤسسات سنجش شاخص کیفیت محیط در تعریف این نگرش، این رویکرد را سنجش کیفیت زندگی2 می‌داند که به‌صورت ارزیابی مکان از دیدگاه فردی خارج از مکان بر اساس استانداردهای بالقوه مکان در موقعیت میزبان تعریف می‌گردد (جعفری اسدآبادی، 1392: 47).
دومین قلمرو مورد مطالعه در تحقیقات زیست پذیری شامل شاخصهای اجتماعی است که در سراسر قرن بیستم در مورد آن‌ها مطالعه و پژوهش شده است. این روش ابتدا توسط دانشمندان علوم اجتماعی که به دنبال ایجاد شاخصهای اجتماعی برای اندازهگیری و مقایسه کمی مفاهیم مختلف زیست پذیری و کیفیت زندگی بودند استفاده‌شده است ازجمله این شاخصها می‌توان به مفهوم کیفیت زندگی اشاره کرد که با سه ویژگی تجربه شخصی (فیلترهای روان‌شناختی) ارزش‌های معمول و نقش عوامل زیست‌محیطی بر ادراک افراد تعریف میشود. بنابراین هم عوامل طبیعی و محیطی و هم عامل انسانی در این مفهوم مؤثر هستند. چنانکه امروزه هنوز هم اکثر محققان بر این باورند که مطالعه و اندازهگیری زیست پذیری و کیفیت زندگی نیازمند تحقیق در هر دو گروه عوامل انسانی و محیطی است. (همان: 52).
رویکرد دیگر، مطالعات مبتنی بر رفاه و درک ساکنان است که به رویکرد درک و رضایت فردی در مطالعات زیست پذیری مشهور است و بر پایه مطالعه اولویتها، رضایت، رفاه افراد و اندازهگیری میزان مطلوبیت مکان و محیط از دیدگاه آن‌ها است و در درک زمینه‌های محلی، مشکلات، خواسته‌ها و اولویت‌های مردم ارزشمند و مهم است. درحالی‌که تعداد کمی مطالعه وجود دارد که مستقیماً درباره زیست پذیری باشد، اما بیشترین آن‌ها بر پایه برداشت‌های فردی است. موضوع اصلی در این نوع تحقیقات زیست پذیری، تعیین عوامل اصلی، اعم از فیزیکی و روانی مؤثر در شادی و خشنودی افراد است که عمدتاً از طریق جمع‌آوری داده از روشهای میدانی به دست می‌آیند(سلیمانی، 95: 34).
چهارمین آن‌ها، دیدگاه کیفیت زندگی است. محققانی که تمایل به بهبود زیست پذیری در مکان‌دارند، می‌کوشند تا رویکردهای مکان محور3 را با ارزیابی‌های کیفیت زندگی، تلفیق نمایند. رویکردی که هم از ابعاد ذهنی و هم ابعاد عینی زیست پذیری، بهره می‌جوید. منظور از کیفیت زندگی شهری توجه به شاخصهای اجتماعی، فرهنگی، محیطی، و روانی در دو وجه عینی (کمی) و ذهنی (کیفی) در روند برنامهریزی کیفیت زندگی شهری است(ساسان پور، 1396: 78) بدین معنا که علاوه بر اندازهگیری شاخصها به‌صورت مشخص و عینی می‌باید ذهنیت و نوع نگاه شهروندان به این شاخصها نیز مورد توجه قرار بگیرد. فارغ از برنامهریزی به‌منظور ارتقاء، کیفیت زندگی شهری در عین اینکه مفهومی چندبعدی و میان‌رشته‌ای است، دارای وجوه ذهنی و عینی به‌صورت توأمان است. بنابراین صرف برنامهریزی موضوعی یا موضعی بدون توجه به ارزشها ؛ آمال؛ نگرشها و آرزوهای مردم و ذهنیت خاص آنان به این مفهوم راهگشا نخواهد بود (گودرزی و همکاران، 1398: 24).
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت:
1-دیدگاههای زیست پذیری که میتواند بر دوگانگی فضایی تأثیرگذار باشد، در چهار رویکرد تجربی، رویکرد اجتماعی، مطالعات مبتنی بر رفاه و درک ساکنان و دیدگاه کیفیت زندگی بررسی شد.
2- دوگانگی در فضای شهری محصول تعامل و تأثیرات متقابل نیروهای طبیعی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مختلف در بستر زمان است.
3- دوگانگی فضایی میتواند کیفیت زندگی و رفاه شهروندان و ساکنان و در یک عبارت کلی زیست پذیری محیط را تحت تأثیر قرار دهد.
4- مسئله «زیست پذیری» مفهومی است که در طول تاریخ «اندیشه شهری» همواره مطرح بوده است، و هدف از آن در اصل فراهم کردن زمینه زندگی راحت انسان در شهر برای دوره‌های طولانی بوده است. اما آنچه امروزه این مفهوم را در اولویت قرار داده و حساس نموده است؛ شرایط فعلی زمانی و مکانی است که شهر اغلب دچار مشکلات و بحران‌های گوناگون شده و تداوم‌یافته است.
5- از آنجا که اغلب در تحقیقات انجام‌شده، روی مفاهیم و ابعادی چون؛ ابعاد محیطی، فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی، رفتاری، سیاسی و فرهنگی شهر و روابط محیط انسان ساخته و رفتارهای فردی و اجتماعی انسان‌ها تأکید شده است؛ در این پژوهش نیز روی همین ابعاد تمرکز شده و شاخصهای آن مورد توجه قرارگرفته است و سعی بر آن بوده که تا حد امکان به شاخصهای بومی و ویژگیهای جامعه محلی توجه شود. تبیین دوگانگی فضایی مبتنی بر زیست پذیری در شهرهای متعدد ایران بررسی و تحلیل‌شده است. این پژوهش‌ها بیشتر با تأکید بر رویکرد کالبدی- فضایی به دوگانگی فضایی محلات در منطقه مشخص‌شده در شهرها پرداخته‌اند. تفاوت این پژوهش با سایر پژوهش‌ها این است که دوگانگی فضایی با تأکید بر رویکرد زیست پذیری تحلیل‌شده است. همچنین در ارتباط با منطقه 22 تهران هیچ پژوهشی با محتوای تبیین دوگانگی فضایی و تحلیل رویکرد زیست پذیری انجام نشده است. از این رو تبیین دوگانگی فضایی محلات منطقه 22 شهرداری تهران مبتنی بر زیست پذیری نوآوری این پژوهش را نشان میدهد.
ابعاد و شاخصهای استخراج‌شده از رویکردهای پژوهش در شکل شماره 1 شرح داده شده است.
شکل 1. مدل مفهومی پژوهش
Figure 1: Conceptual model of research
Source: Research findings, 2023
مواد و روش‌ها
این تحقیق به لحاظ ماهیت کاربردی و به لحاظ روش مبتنی بر روشی توصیفی – تحلیلی است. داده‌های مورد تحلیل از پیمایش حاصل‌شده است. جامعه آماری از 200 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 22 شهرداری تهران و اساتید رشته برنامهریزی شهری تشکیل‌شده است. برای نمونه‌گیری 80 نفر به‌صورت خوشه‌ای تصادفی انتخاب شدند. برای حجم نمونه هم از روش مورگان استفاده‌شده است.
روش جمع‌آوری دادهها در وهله نخست اطلاعات کتابخانه‌ای است، که از آن برای تعیین چارچوب موضوعی، شناخت مفاهیم، دیدگاهها و نظریات استفاده‌شده و بر اساس این شناخت و نیز مطالعات پایه در مورد ویژگیهای جغرافیایی منطقه و تجربه زیسته، نظریه متناسب برای تحقیق برگزیده‌شده است. ابزار گردآوری دادهها، پرسشنامه است. برای تحلیل زیست پذیری و دوگانگی فضایی از مدل تاپسیس و مدل اموس4 (مدل‌سازی معادله ساختاری) استفاده‌شده است. مدل‌سازی معادله ساختاری در حقیقت یک روش تحلیل چند متغیری بسیار دقیق است که امکان هم‌زمان مورد آزمون قرار دادن معادلات را فراهم می‌کند. اموس مدل‌سازی معادله ساختاری را به روش ترسیمی انجام میدهد به صورتی که می‌توان با سرعت‌بالا مدل معادله را تعریف کرد و محاسبات دقیق را بر روی آن انجام داد.
مدل معادلات ساختاری یک ساختار علی خاص بین مجموعه‌ای از سازه‌های غیرقابل مشاهده است و از دو مؤلفه تشکیل‌شده است: یک مدل ساختاری که ساختار علی بین متغیرهای پنهان را مشخص می‌کند و یک مدل اندازهگیری که روابطی بین متغیرهای پنهان و متغیرهای مشاهده‌شده را تعریف می‌کند استفاده‌شده است. متغیرهای تحقیق در ابعاد پنج‌گانه در جدل شماره 2 ذکر شده است.
جدول 2. متغیرهای تحقیق در ابعاد پنج‌گانه مورد بررسی
Table 2. Research variables in the five investigated dimensions
ابعاد | متغیرها |
کالبدی | o دسترسی به خدمات o کیفیت مسکن o کیفیت معابر و کوچه‌‌ها o حمل و نقل |
محیطی | o آلودگیها o تأثیر محیط بر شکل و فرم شهر |
اجتماعی | o امنیت اجتماعی o آسیب اجتماعی o هویت اجتماعی o سرمایه اجتماعی o مشارکت اجتماعی o پایگاه قومی و مذهبی o کیفیت زندگی |
اقتصادی | o گرانی زمین o بیکاری o هزینه بالا o سطح درآمد |
مدیریتی | o شفافیت o پاسخ‌گویی o تخصص |
Source: Research findings, 2023
محدوده مورد مطالعه
منطقه ۲۲ در شمال غرب شهر تهران واقع‌شده و از شرق با منطقه ۵ و از جنوب با منطقه ۲۱ احاطه‌شده و از ۴ ناحیه و 12 محله تشکیل‌شده است. این منطقه در طرح تفصیلی تهران به‌عنوان قطب گردشگری تهران مطرح‌شده تا با رفع نیازهای رفاهی شهر تهران سطح زندگی بهتری را برای شهروندان تهیه نماید. پروژههایی نظیر آبشار تهران، دریاچه مصنوعی شهدای خلیج‌فارس، محور چهارباغ، بوستان جوانمردان ایران برخی از مهمترین آن‌ها میباشند. یکی از مهمترین ویژگیهای این منطقه آبوهوای پاکتر آن نسبت به سایر مناطق، به دلیل جهت وزش باد غالب میباشد. وجود دسترسیهای متعدد نیز از دیگر ویژگیهای منطقه است (شهرداری منطقه 22 تهران، 1399).
بسیاری از ویژگیهای طبیعی و انسان‌ساخت در منطقه در قالب آبشار، رودخانه، مراکز تجاری تأسیس‌شده، مراکز خدماتی (درمانی، آموزشی)، مراکز تفریحی، مراکز اداری و ... موجب دوگانگی فضایی در محله‌های منطقه 22 شهرداری تهران شده است. این دوگانگی بر سطح زیست پذیری محله‌ها تأثیرگذار است. ویژگیهای منطقه 22 تهران به تفکیک محلات در جدول شماره 3 ذکر شده است. همچنین موقعیت جغرافیایی منطقه 22 شهرداری تهران در شکل شماره 2 قابل مشاهده است.
جدول 3. ویژگیهای منطقه 22 تهران به تفکیک محلات
Table 3. Characteristics of the 22nd district of Tehran by neighborhoods
محله | نام محله | جمعیت | تعداد خانوار | ﺑﻌﺪ خانوار | نرخ باسوادی | نسبت جنسی | |
مردان | زنان | ||||||
محله 1 | دهکده المپیک، ثامن | 9551 | 1482 | 5.8 | 98.46 | 95.99 | 181 |
محله 2 | شهرک چشمه، لاله و لادن | 27306 | 4765 | 4.6 | 96.39 | 93.83 | 103 |
محله 3 | گلستان شرقی | 27380 | 4745 | 4.7 | 96.07 | 93.42 | 107 |
محله 4 | هوانیروز، کوهک و چیتگر | 31716 | 6446 | 4.9 | 96.33 | 94.18 | 115 |
محله 5 | گلستان غربی | 27385 | 4593 | 4.6 | 95.59 | 93.85 | 107 |
محله 6 | شهرک شهاب، نمونه سپاه | 9971 | 1564 | 6.2 | 98.77 | 97.37 | 106 |
محله 7 | شهرک شهید باقری | 16354 | 2726 | 4.6 | 98.86 | 97.64 | 106 |
محله 8 | پیکان شهر، آزاد شهر | 22753 | 2343 | 4.7 | 94.04 | 91.73 | 111 |
محله 9 | شهرک شریف، آتی شهر | 4325 | 2452 | 4.5 | 94.01 | 91.65 | 105 |
کل منطقه | 176741 | 31116 | 44.6 | 868.2 | 849.66 | 1041 | |
Source: District 22 Municipality of Tehran, 1400
شکل 2. موقعیت جغرافیایی منطقه 22 شهرداری تهران
Figure 2. Geographical location of District 22 of Tehran Municipality
Source: District 22 Municipality of Tehran, 1400
یافته‌ها و بحث
تعیین مراتب دوگانگی محلات شهری با رویکرد زیست پذیری در منطقه شهرداری تهران 22 با استفاده از مدل تاپسیس و مدل معادلات ساختاری:
با عنایت بر ابعاد و شاخصهای زیست پذیری منطقه 22 شهرداری تهران و عوامل و مؤلفه‌های مؤثر بر آن، با استفاده از مدل تاپسیس اقدام به تعیین میزان تحلیل ابعاد زیست پذیری در محلات منطقه می‌گردد. بر این مبنا نخست معیارها و گویه‌ها زیست پذیری محاسبه‌شده؛ بدین معنی که پرسشنامه از کارشناسان شهرداری و حوزه برنامهریزی شهری پرشده و در میانگین پاسخ‌ها در گویه محاسبه‌شده و سپس در زیر ابعاد جمع‌بندی شده است و به‌منظور ارزیابی سطح زیست پذیر محلات زیر ابعاد در مدل تاپسیس قرار داده‌شده است تا میزان و سطح زیست پذیر محلات سنجش شود. جدول شماره 4 میانگین پاسخ‌ها به زیست پذیری محلات منطقه 22 شهرداری تهران نشان میدهد.
جدول 4 . ماتریس شاخصها زیست پذیری محلات منطقه 22 تهران
Table 4. The matrix of livability indicators of neighborhoods in the 22nd district of Tehran
شهر پیکان شهر، آزادشهر | شهرک شریف، آتی | شهرک چشمه، لاله و لادن | دهکده المپیک، ثامن | هوانیروز، کوهک و چیتگر | گلستان شرقی | گلستان غربی | شهرک شهید باقری | شهرک شهاب، نمونه سپاه | TOPSIS | ابعاد |
3.77 | 3.23 | 3.54 | 3.37 | 4.58 | 4.42 | 3.37 | 3.52 | 3.4 | امنیت اجتماعی | اجتماعی |
3.19 | 3.14 | 3.19 | 3.11 | 3.87 | 3.61 | 3.41 | 3.41 | 3.38 | دسترسی به خدمات | کالبدی |
3.11 | 3.25 | 3.24 | 3.27 | 3.94 | 3.67 | 3.24 | 3.14 | 3.11 | آسیب اجتماعی | اجتماعی |
3.11 | 3.25 | 3.24 | 3.27 | 3.94 | 3.67 | 3.24 | 3.14 | 3.22 | هویت اجتماعی | اجتماعی |
3.01 | 3.15 | 3.24 | 3.27 | 3.94 | 3.67 | 3.24 | 3.24 | 3.17 | سرمایه اجتماعی | اجتماعی |
3.11 | 3.25 | 3.23 | 3.11 | 3.91 | 3.71 | 3.34 | 3.14 | 3.11 | گرانی زمین | اقتصادی |
2.79 | 2.84 | 2.57 | 2.87 | 3.71 | 3.58 | 3.37 | 3.37 | 3.22 | مشارکت اجتماعی | اجتماعی |
3.08 | 2.59 | 3.27 | 3.28 | 3.84 | 3.63 | 2.67 | 2.04 | 2.27 | تأثیر محیط بر شکل و فرم شهر | محیطی |
2.49 | 3.37 | 2.87 | 2.97 | 3.67 | 3.78 | 2.59 | 2.59 | 3.04 | کیفیت معابر و کوچه‌‌ها | کالبدی |
2.64 | 2.84 | 2.47 | 2.55 | 3.74 | 3.66 | 2.88 | 2.88 | 2.71 | کیفیت مسکن | کالبدی |
2.22 | 2.21 | 2.34 | 2.17 | 3.4 | 3.5 | 2.54 | 2.44 | 2.42 | آلودگیها | محیطی |
3.5 | 2.66 | 2.66 | 2.82 | 3.66 | 3.64 | 3.27 | 3.22 | 3.21 | پایگاه قومی و مذهبی | اجتماعی |
3.28 | 3.13 | 3.33 | 3.34 | 4.12 | 4.17 | 3.5 | 3.5 | 3.53 | حمل و نقل | کالبدی |
3.27 | 3.4 | 3.15 | 2.53 | 3.71 | 3.61 | 3.44 | 3.34 | 3.26 | کیفیت زندگی | اجتماعی |
3.45 | 3.15 | 3.34 | 3.22 | 3.74 | 3.64 | 3.28 | 3.28 | 3.43 | بیکاری | اقتصادی |
2.91 | 1.99 | 2.62 | 2.97 | 3.62 | 3.51 | 3.28 | 3.18 | 3.13 | سطح درآمد | اقتصادی |
2.26 | 2.15 | 2.52 | 2.56 | 3.82 | 3.65 | 2.67 | 2.67 | 2.69 | هزینه بالا | اقتصادی |
2.37 | 2.09 | 2.15 | 2.1 | 3.22 | 3.37 | 2.48 | 2.51 | 2.42 | شفافیت | مدیریتی |
2.87 | 2.74 | 2.67 | 2.34 | 3.54 | 3.94 | 2.92 | 2.74 | 2.75 | پاسخ گویی | مدیریتی |
2.48 | 2.44 | 2.75 | 2.69 | 3.01 | 3.12 | 2.91 | 2.91 | 2.27 | تخصص | مدیریتی |
Source: Research findings, 2023
پس از انجام مراحل مورد نیاز با توجه به نوع شاخص (ازنظر مثبت یا منفی بودن ) فاصله هر معیار یا راه حل با راه حل ایده آل و راه غیر ایده آل محاسبه میشود و محلات مورد بررسی را به‌صورت نزولی مرتب می‌کند. هر چقدر مقدار CLi بزرگ‌تر باشد بهترین راه حل ایده‌آل محسوب میشود. جدول شماره 5 فاصله مکانی زیست پذیری محلات با راه‌حل‌های ایده آل و غیر ایده آل را نشان میدهد.
جدول 5 . فاصله مکانی زیست پذیری محلات با راه‌حل‌های ایده آل و غیر ایده آل
Table 5. Spatial distance of livability of neighborhoods with ideal and non-ideal solutions
Di+ | Di- | CLi | رتبه | محلات |
0.023 | 0.014 | 0.426 | 6 | شهرک شهاب، نمونه سپاه |
0.020 | 0.013 | 0.418 | 7 | شهرک شهید باقری |
0.018 | 0.014 | 0.433 | 5 | گلستان غربی |
0.001 | 0.015 | 0.445 | 4 | گلستان شرقی |
0.003 | 0.030 | 0.967 | 1 | هوانیروز، کوهک و چیتگر |
0.022 | 0.028 | 0.914 | 2 | دهکده المپیک، ثامن |
0.020 | 0.022 | 0.487 | 3 | شهرک چشمه، لاله و لادن |
0.019 | 0.014 | 0.417 | 9 | شهرک شریف، آتی |
0.028 | 0.013 | 0.417 | 8 | شهر پیکان شهر، آزاد شهر |
Source: Research findings, 2023
بر اساس داده‌های بررسی‌شده در مورد زیست پذیری محلات منطقه 22 تهران محله هوانیروز، کوهک و چیتگر با 0.967 امتیاز رتبه یک و محله گلستان شرقی با امتیاز 0.914 رتبه دوم را به خود اختصاص دادند و محله‌هایی هستند در قسمت شرقی منطقه قرار گرفتند در مقابل محله دهکده شهرک شریف، آتی و پیکان شهر، آزادشهر به ترتیب با 0.417 و 417. 0 کمترین امتیاز به خود اختصاص دادند و آخرین رتبه ازنظر زیست پذیری را به خود اختصاص دادند محلاتی هستند که در پهنه غربی ازنظر ساختار فضایی با تراکم جمعیتی بالا، مهاجرنشین و بافت فرسوده و دارای شبکه معابر کم‌عرض میباشد و ازنظر ارزش اقتصادی و جمعیت بی‌کار در شرایط مناسبی قرار ندارد.
علاوه بر این با استفاده از مدل معادلات ساختاری عوامل و شاخصهای تأثیرگذار بربر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 با استفاده از نرم‌افزار اموس محاسبه‌شده است. نتایج تحلیل در شکل شماره 3 قابل‌مشاهده است.
شکل 3. عوامل مؤثر بر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 با استفاده از مدل‌سازی معادله ساختاری
Figure 3. Factors affecting the spatial duality of livability in Region 22 using structural equation modeling
منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402
در بین عوامل مؤثر بر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 با استفاده از مدل‌سازی معادله ساختاری عوامل کالبدی- محیطی با ضریب بتای 24/34 بیشترین تأثیرگذاری را بر دوگانگی فضایی زیست پذیری در منطقه مورد مطالعه دارد. عوامل اقتصادی با ضریب بتای 12/13 بعد از عوامل کالبدی- محیطی، از اهمیت بالایی برخوردار است. عوامل اجتماعی با ضریب بتای 3/11 و عوامل مدیریتی با ضرب بتای 2/4 بعد از عوامل کالبدی- محیطی و عوامل اقتصادی بر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 تهران تأثیرگذار است.
میزان تأثیر عوامل کالبدی- محیطی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی بر دوگانگی فضایی زیست پذیری منطقه 22 تهران نشان میدهد که با توسعه شاخصهای مذکور، زیست پذیری منطقه 22تهران نیز مطلوب‌تر میشود.
در مقایسه با کارهای دیگر پژوهشگران در حوزه زیست پذیری پژوهش حاضر نزدیک در مطالعات خارجی نزدیک به پژوهش اوروج و همکاران با عنوان رویکردی یکپارچه برای توسعه شاخص ترکیبی زیست پذیری شهری است که در سال 2022 انجام‌شده است. در مطالعات داخلی نزدیک به پژوهش ایمانی و همکاران با عنوان ارزیابی و تحلیل میزان زیست پذیری در بخش مرکزی مناطق کلان‌شهری (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران است که در سال 1397 انجام‌شده است. اما نکته قابل توجه این است که در پژوهش‌های ذکرشده فقط به وجود تفاوت زیست پذیری در مناطق مورد مطالعه اشاره‌شده است و متغیرهای استخراج‌شده در تمام ابعاد کالبدی، محیطی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی تحلیل نشده است. اما در پژوهش حاضر برای تحلیل زیست پذیری و تأثیر آن بر دوگانگی فضایی در منطقه 22 شهرداری تهران، تمام ابعاد مذکور به‌صورت یکپارچه و کل‌نگر تحلیل‌شده است.
متغیرهای تحلیل‌شده در قالب ابعاد کالبدی، محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی نشان میدهد که پراکندگی نامتوازن کاربریهای خدماتی، آموزشی، درمانی، تفریحی، مدیریت متمرکز و از بالا به پایین، عدم استفاده از مشارکت بخش خصوصی و شهروندان، عدم هماهنگی و یکپارچگی میان سازمان‌های مدیریتی، موجب کاهش زیست پذیری در بعضی از محله‌ها و دوگانگی میان پهنه شرقی و غربی منطقه 22 شهرداری تهران شده است. در کل دسترسی ساکنان به خدمات، برخورداری از ساختمان‌های با کیفیت مطلوب، اختصاص بودجه بیشتر توسط شهرداری برای اجرای برنامه‌ها موجب شده تا پهنه شرقی در وضعیت مطلوبی قرار بگیرد. پهنه غربی دارای بافت‌های فرسوده است و ساکنان برای دسترسی به خدمات با محدودیت مواجه هستند. شهرداری بودجه کمتری را برای اجرای برنامه‌ها به این پهنه اختصاص داده است و کیفیت زندگی در این پهنه پایین است. تحلیل متغیرها وضعیت نامناسب زیست پذیری در پهنه غربی را نشان میدهد.
پهنه‌بندی زیست پذیری محله‌های منطقه 22 شهرداری تهران در شکل شماره 4 قابل مشاهده است.
|
ناحیه 1 ناحیه 2 ناحیه 3 ناحیه 4
پهنه شرقی: زیست پذیری مطلوب پهنه غربی: زیست پذیری نامطلوب
|
شکل 4. پهنه‌بندی زیست پذیری محله‌های منطقه 22 شهرداری تهران
Figure 4. Zoning of livability of neighborhoods in District 22 of Tehran Municipality
منبع: شهرداری منطقه 22 تهران، 1400
نتیجهگیری
در منطقه 22 شهرداری تهران وجود کاربریهای ناسازگار مانند وجود ورزشگاه، دانشگاه‌ها و مراکز تجاری در پیرامون محدوده‌های مسکونی، وجود بافت‌های فرسوده و عدم توجه مدیریت منطقه به بازسازی آن‌ها، وجود پایین بودن امنیت برای شهروندان به دلیل ناهنجاری‌های اجتماعی سبب کاهش زیست پذیری و عدالت فضایی شده است که پیامد آن ظهور مشهود دو کانگی فضایی در این منطقه است و به‌تبع آن افت زیست پذیری به‌تدریج فشار خود را به مناطق مجاور وارد آورده و بر کل شهر سرایت کرده و درنهایت ناپایداری شهری را به همراه خود داشته است. با توجه با تحلیل یافته‌ها و نتایج حاصل از انجام این پژوهش و با عنایت بر اینکه پژوهش حاضر به دنبال تحلیل زیست پذیری محلات منطقه 22 تهران بود، ازاین‌رو پیشنهادها و توصیه‌هایی در جهت زیست پذیری محلات منطقه 22 و کاهش دوگانگی فضایی شاخصهای آن ارائه می‌گردد: تمرکززدایی و فراهم ساختن زمینه‌های باز توزيع متعادل عناصر و عوامل زمینه‌ساز در زيست پذيري محلات منطقه 22 به‌خصوص در قسمت غربی منطقه 22 شهرداری تهران.
به‌طورکلی محلاتی که در قسمت شرقی قرار دارند وضعیت بهتری نسبت محلات غربی دارند. محله چیتگر به دلیل برخوردار بودن از کاربریهای تفریحی و تجاری شامل پارک چیتگر و دریاچه به‌عنوان قلب آبی منطقه و مراکز خرید و رستوران‌های ایجادشده اطراف دریاچه که خود به جاذبه گردشگری تبدیل‌شده در وضعیت بهتری نسبت به سایر محلات قرار دارد. قیمت زمین و تراکم در بعضی از محلات افراد با درآمد متوسط و پایین قادر به خرید و حتی اجاره در بعضی از مناطق منطقه ۲۲ (دهکده المپیک، شهرک راه‌آهن، شهرک چشمه و...) نیستند و در مقابل بعضی از محله‌های آن مانند شهرک آزادشهر، شهرک پیکان‌شهر مناسب برای مردمان با درآمد تاحدی پایین و متوسط هستند.
پیشنهادها
پیشنهاد میشود برای کاهش دوگانگی محلات در منطقه 22 شهرداری تهران با افزایش سطح زیست پذیری به کاربریهای تجاری و گردشگری و خدماتی در تمام محلات توجه شود و فقط یک محله مانند چیتگر تبدیل به قطب تجاری منطقه نشود. خدمات آموزشی مانند دانشگاههای علامه طباطبایی، پیام نور و علوم انتظامی، پژوهشگاه فنی- مهندسی زیست فناوری، پژوهشگاه پلیمر، دانشکده ژنتیک، داروسازی آترا، پژوهشگاه صنعت نفت، دانشگاه صنعتی شریف و تفریحی مانند وجود مجموعه ورزشی آزادی (استادیوم ورزشی آزادی، دریاچه آزادی، هتل المپیک، آکادمی فوتبال)،در تمام محلات به‌طور برابر ارائه شود.
باید به روابط متعامل فرآيندهاي اجتماعی، اقتصادي و زیست‌محیطی به‌صورت همه‌جانه در تهیه و اجرای برنامه‌ها توجه شود.
توجه به مسائل اقتصادی می‌بایست به سمتی حرکت کند که نابرابری‌های مرتبط با زیست پذیری را در سطح محله‌های منطقه 22 شهرداری تهران کاهش دهد.
لزوم توجه به سازوکارهای اجتماعی باید با تأکید بر عدالت اجتماعی و رفع نابرابری‌هایی باشد که اختلاف در زيست پذيري محلات منطقه 22 تهران را اکاهش دهد.
لزوم نگرش مديريت يکپارچه در راستاي تحقق هماهنگی در برنامه‌ها و سیاست‌های منطقه 22 شهرداری تهران میتواند موجب افزایش سطح زیست پذیری شود. به‌گونه‌ای شهرداری بودجه‌ی اجرای برنامه‌ها را به‌صورت عادلانه به پهنه شرقی و غربی اختصاص دهد و در تهیه و اجرای برنامه به دسترسی ساکنان به خدمات در هر دو پهنه توجه شود.
منابع
اشنویی نوش‌آبادی، امیر و محمدابراهیمی، مهشید. (1399). تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر زیست پذیری شهری با رویکرد آینده‌پژوهی. نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 25، شماره 76، ص 28.
ایمانی، بهرام، ضارب نیا و کانونی، رضا. (1397). ارزیابی و تحلیل میزان زیست پذیری در بخش مرکزی مناطق کلان‌شهری (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران). نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره 7، 26، ص 70-57.
باقری، بهنام؛ معصومی، محمدتقی؛ نظام فر، حسین و صمد زاده، رسول. (1400). تحلیل ناهمگونی فضایی شاخصهای توسعه و رتبه‌بندی استان‌های کشور با تکنیک‌های آماره فضایی و تصمیم‌گیری‌های چندمنظوره، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیا، دوره 14، شماره 1، ص 22-1.
جعفری اسدآبادی، حمزه. (1392). بررسی زیست پذیری شهرها در راستای توسعه پایدار شهری (موردمطالعه کلان‌شهر تهران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر فرزانه ساسان پور، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران.
حسینی، سید علی عارف؛ پناهی، علی؛ آذر؛ علی و ولی زاده، رضا. (1399). سنجش و ارزیابی بعد ذهنی زیست پذیری در بافت‌های شهری کلان‌شهر تبریز. نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 23، شماره 74، ص 136.
خراسانی، محمدامین. (1395). تأملی در مفهوم زیست پذیری؛ شناخت، سنجش و رویکردها. دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال اول، شماره 2، ص 15-9.
خلیلی، احمد. (1390). درس‌نامه روشهای کمی برنامهریزی شهری و منطقهای. دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، ایران.
ساسان پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین؛ و جعفری اسدآبادی، حمزه .(1394). سنجش و ارزیابی زیست پذیری شهری در مناطق بیست‌ودو گانه کلان‌شهر تهران. فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال پنجم، شماره 18، ص 42-27.
سلیمانی، مهرنجانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه ، احمد؛ خزایی نژاد، فروغ. (1395). زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخصها. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی دوره 4، شماره 1، ص27-50.
گودرزی، هومان؛ یوسفی بابادی، سعید؛ و لطیفی، امید. (1398). تحلیل زیست پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار (مطالعه موردی: منطقه 22). فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، دوره 2، شماره ، ص 24.
References
Landry, C., (2000). Urban Vitality: A New source of Urban Competitiveness. Prince Claus fund journal, ARCHIS issue Urban Vitality / Urban Heroes.
Farzaneh. Sasanpour. (2017). Livable City One Step Towards Sustainable Development. Journal of Contemporary Urban Affairs, number3, pages 13-17.
Oon Khar Ee, Christina and Khoo, Suet Leng. (2014). Issues and challenges of a liveable and creative city: the case of Penang, Malaysia. Geografia: Malaysian Journal of Society and Space, 10 (3). pp. 33-43. ISSN 2180-2491.
Southworth, Michael. (2022). Learning to make liveable cities, Journal of Urban Design, ISSN: 1357-4809 (Print) 1469-9664 (Online) Journal homepage: https://doi.org/10.1080/13574809.2022.1220152.
Urooj Saeed ,ORCID,Sajid Rashid Ahmad,Ghulam Mohey-ud-din ,Hira Jannat Butt andUzma Ashraf .(2022). An Integrated Approach for Developing an Urban Livability Composite Index—A Cities’ Ranking Road Map to Achieve Urban Sustainability, Sustainability, 14(14), 8755.
Wong, Alan T L. (2018). Sustainable development (urban transport and mobility) - “sharpening the saw’’ in shaping liveable cities towards quality of life experiences, 10th Malaysian Road Conference & Exhibition 2018, IOP Publishing.
Zanella, A.; Camanho, A.S.; Dias, T.G. (2015). The assessment of cities’ livability integrating human wellbeing and environmental impact. Ann. Oper. Res, 226, 695–726.
References (In persian)
Ashnoi Noushabadi, Amir and Mohammad Ebrahimi, Mahshid. (2019). Determining the key drivers effective on urban livability with a future research approach. Scientific journal of geography and planning, year 25, number 76, page 28.
Bagheri, Behnam; Masoumi, Mohammad Taghi; Nezamfar, Hossein and Samadzadeh, Rasool .(1400). Spatial heterogeneity analysis of development indicators and ranking of the country's provinces with spatial statistical techniques and multipurpose decision-making. New Perspectives in Geography Quarterly, Volume 14, Number 1, pp. 1-22. (In persian)
Gooderzi, Homan; Yousefi Babadi, Saeed; And Latifi, Omid. (2018). analysis of the livability of urban areas in the direction of sustainable development (case study: Region 22). Quarterly Journal of Geography and Human Relations, Volume 2, Number, Page 24.
Hosseini, Seyyed Ali Aref; Panahi, Ali; Fire; Ali and Walizadeh, Reza. (2019). Measurement and subjective assessment of livability in the urban contexts of Tabriz metropolis. Scientific journal of geography and planning, year 23, number 74, page 136.
Imani, Bahram; Darbaniya, Maisam; Kannouni, Reza .(2017). assessment and analysis of livability in the central part of metropolitan areas (case study: District 12 of Tehran). Journal of Geography and Environmental Studies, Volume 7, 26, pp. 57-70. (In persian)
Jafari Asadabadi, Hamzeh .(2012.) Studying the livability of cities in the direction of sustainable urban development (the case study of Tehran metropolis). Master's thesis under the guidance of Dr. Farzaneh Sasanpour, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran. (In persian)
Khorasani, Mohammad Amin. (2015). A reflection on the concept of livability; Recognition, assessment and approaches. bimonthly research in art and human sciences, first year, number 2, pp. 9-15. (In persian)
Khalili, Ahmed .(1390). Textbook of quantitative urban and regional planning methods. Faculty of Architecture and Urban Planning, Tehran University of Arts, Iran. (In persian)
Kokbi, Afshin; Pourjafar, Mohammadreza; and Taqvai, Ali Akbar. (2004). Planning the quality of life in urban centers, definition and indicators. Urbanization Research, No. 12, pp. 6-13. (In persian)
Sasanpour, Farzaneh; Tolai, Simin; and Jafari Asadabadi, Hamzeh. (2014). Measuring and evaluating urban livability in twenty-two districts of Tehran metropolis. Regional Planning Quarterly, fifth year, number 18, pp. 27-42. (In persian)
Soleimani, Mehranjani, Mohammad; Tolai, Simin; Rafiyan, Mojtaba; Zanganeh, Ahmed; Khazai Nejad, Forough. (2016). Urban livability: concept, principles, dimensions and indicators. Geographical Sciences Applied Research Journal, Volume 4, Number 1, pp. 27-50. (In persian)
[1] . Quality of Living
[2] .Mercer
[3] .Place – Based
[4] AMOS
