شخصیت‌پردازی در حکایت‌های تمثیلی سلسله‌الذهب عبدالرحمان جامی

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

نفیسه گاموری ¹ , حسین آقاحسینی ² , مریم محمودی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دهاقان
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه اصفهان،اصفهان، ایران
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان

تاریخ دریافت : 1402/01/09 تاریخ پذیرش : 1402/05/29 تاریخ انتشار : 1402/05/01

کلید واژه: شخصیت‌پردازی, سلسله الذهب, تمثیل, عبدالرحمان جامی,

چکیده مقاله :

بسیاری از داستان‌های مثنوی سلسله‌الذهب از نوع تمثیل‌های انسانی هستند و جامی برای تبیین معانی کلی و عمیق از آن‌ها استفاده کرده‌است. این داستان‌ها، اهداف اخلاقی و دینی دارند و برای تنبه خواننده سروده شده‌اند. عواملی مانند فضای محدود، زمان کوتاه و کم بودن شخصیت‌های داستانی، باعث می‌شود که حکایات تمثیلی این کتاب در ردة داستان‌های کوتاه قرار گیرند. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده‌است، شخصیت و شخصیت‌پردازی در حکایت‌های تمثیلی این مثنوی بررسی شده است تا به پرسش‌های زیر پاسخ دهد: انواع شخصیت در حکایت‌های تمثیلی سلسله‌الذهب کدامند؟ جامی از چه روش‌هایی در شخصیت‌پردازی حکایت‌های تمثیلی استفاده کرده است؟ از آنجا که شخصیت‌پردازی، از مولفه‌هایی است که قدرت هنری شاعر یا نویسنده را می‌نمایاند و عامل مهمی در جهت آشکارکردن ویژگی‌ها، روحیات، صفات و افکار شخصیت است؛ بنابراین ضرورت دارد که نحوة نگرش و پردازش شخصیت‌ها در مثنوی تمثیلی سلسله‌الذهب تبیین شود تا در دریافت معانی عمیق آن موثر واقع شود. در این مقاله کوشش شده است انواع شخصیت و روش‌های شخصیت‌پردازی در این مثنوی بررسی شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بیشتر شخصیت‌ها در این منظومة تمثیلی از نوع ایستا و ساده‌اند و در شیوه-های شخصیت‌پردازی، گفتگو و توصیف مستقیم بیشترین بسامد را دارد.

چکیده انگلیسی:

Many of the stories of the Masnavi of the Al-Silsilah al-Dhahab, are human allegories, and Jami has used them to explain general and deep meanings. These stories have moral and religious purposes and are written for the reader's pleasure. Factors such as limited space, short time, and few fictional characters make the allegorical stories of this book fall under the category of short stories. In this research, which was carried out using a descriptive-analytical method, the character and characterization in the allegorical stories of this Masnavi were investigated in order to answer the following questions: What are the types of characters in the allegorical stories of Al-Zahb? What methods has Jami used in characterizing allegorical stories? Because characterization is one of the components that shows the artistic power of the poet or writer and is an important factor in revealing the characteristics, moods, attributes and thoughts of the character; Therefore, it is necessary to explain the way of attitude and processing of the characters in the allegorical masnavi of the the Al-Silsilah al-Dhahab in order to be effective in understanding its deep meanings. In this article, an attempt has been made to examine the types of characters and methods of characterizing in this Masnavi. The results of the research show that most of the characters in this allegorical system are static and simple, and in the methods of characterization, dialogue and direct description have the highest frequency.

متن کامل:



 شخصیت­پردازی در حکایت­های تمثیلی سلسله­الذهب عبدالرحمان جامی

نفیسه گاموری¹

حسین آقاحسینی²

مریم محمودی³

چکیده

  بسیاری از داستان‌های مثنوی سلسله­الذهب از نوع تمثیل‌های انسانی هستند و جامی برای تبیین معانی کلی و عمیق از آن­ها استفاده کرده‌است. این داستان­ها، اهداف اخلاقی و دینی دارند و برای تنبه خواننده سروده شده­اند. عواملی مانند فضای محدود، زمان کوتاه و کم بودن شخصیت­های داستانی، باعث می­شود که حکایات تمثیلی این کتاب در ردة داستان­های کوتاه قرار گیرند. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده­است، شخصیت و شخصیت­پردازی در حکایت­های تمثیلی این مثنوی بررسی شده است تا به پرسش­های زیر پاسخ دهد:  انواع شخصیت در حکایت­های تمثیلی سلسله­الذهب کدامند؟ جامی از چه روش­هایی در شخصیت­پردازی حکایت­های تمثیلی استفاده کرده است؟ از آنجا که شخصیت­پردازی، از مولفه­هایی است که قدرت هنری شاعر یا نویسنده را می­نمایاند و عامل مهمی در جهت آشکارکردن ویژگی­ها، روحیات، صفات و افکار شخصیت است؛ بنابراین ضرورت دارد که نحوة نگرش و پردازش شخصیت­ها در مثنوی تمثیلی سلسله­الذهب تبیین شود تا در دریافت معانی عمیق آن موثر واقع شود. در این مقاله کوشش شده است انواع شخصیت و روش­های شخصیت­پردازی در این مثنوی بررسی شود. نتایج تحقیق نشان می­دهد که بیشتر شخصیت­ها در این منظومة تمثیلی از نوع ایستا و ساده­اند و در شیوه­های شخصیت­پردازی، گفتگو و توصیف مستقیم بیشترین بسامد را دارد.

 

کلید واژه­ها: تمثیل، سلسله الذهب، عبدالرحمان جامی، شخصیت­پردازی.

 

 

 

 

مقدمه

    تمثیل در لغت به معنای مَثَل آوردن، ‌تشبیه کردن چیزی به چیز دیگر است و در اصطلاح آن است که شاعر یا نویسنده متناسب با سخـن خـود و برای اثبات موضوع ذهنی و عقلی خود و اقناع مخاطب، ‌حکایـت و داستـان یا مثال و نمونه­ای عینی و محسوس بیاورد تا ‌مفاهیم و نظرات خود را به خواننده یا شنونده انتقال دهد. تمثیل با برخورداری از هستة منطقی و علمی خود به شاعر یا نویسنده کمک می­کند برای بیان غرضش از روش منطقی مبتنی بر تشبیه استفاده و بین تصورات پنهان در ضمیر خود و دنیای اطراف رابطه­ ایجاد کند. در منظومه­های تمثيلي، شاعر با استفاده از داستان­هایي که بیشتر كوتاه و ساده هستند به بیان مفاهیم اخلاقي و اجتماعی و عرفانی می­پردازد.

سلسله­الذهب جامی منظومه­ای تمثیلی است که در بحر خفيف و وزنِ (فاعلاتن مفاعلن فعلن) به شيوة حديقة سنائي و جام جمِ اوحدي سروده شده است. جامی در دفتر اول سلسله­الذهب از مثنوي معنوي مولانا؛ در دفتر دوم از تذكره­الاولياي عطار و نفحات­الانس و در دفتر سـوم از چهـار مقالـة نظامی عروضـي سـمرقندي تاثیر گرفته است. اين مثنويي است مشتمل بر مباحث عرفاني و اخلاقي است كه در آن بسياري از مسائل كلامي چون جبر و اختيار و قضا و قدر و نبوت و امامت و قدم و حدوث عالم؛ و همچنين آدابِ ظاهري شريعت چون صلوه و صوم و قرائت قرآن مطرح شده است. هر يك از سه دفتر سلسله­الذهب شامل مطالب جداگانه­اي است و جامي هر یک را به نام يكي از پادشاهان زمان خود به نظم درآورده است. او در مثنوی سلسله­الذهب در قالب 91 حكايت در سه دفتـر سلسله­الذهب به مباحث تعلیمی و آموزه­های اخلاقی پرداخته و مفاهیم دینی و اخلاقی را تبیین کرده است، نیز با انتقاد از نابسامانی­های اجتماعی، دینی و عرفانی موجود در جامعه، تعالیم و آموزه­های اخلاقی را آموزش داده است. جامی به کمک حکایت­های تمثیلی مفاهیم اخلاقی و تعلیمی را به مخاطب القا می­کند.

   مقالة حاضر به بررسی شخصیت و شخصیت­پردازی در حکایت­های تمثیلی مثنوی سلسله­الذهب می­پردازد. این موضوع از مواردی است که در ساختار این مثنوی شایان توجه و در­ پی بردن به لایه­های فکری جامی اثرگذار است. حکایات این کتاب به دلیل فضای محدود، کم بودن شخصیت­های داستانی و زمان کوتاه به­عنوان داستان کوتاه قابل بررسی است. جامی در حکایات تمثیلی از روش مستقیم و غیرمستقیم برای شخصیت­پردازی استفاده کرده است. انواع شخصیت شامل سطحی، فرعی، اصلی، واقعی، خیالی، همه­جانبه و نوعی در حکایات تمثیلی سلسله­الذهب به کار رفته است.

بیان مسئله

  داستان از اجزا و عناصر گوناگونی تشکیل می­شود که عبارتند از: پیرنگ، شخصیت، درون­مایه یا مضمون، زاویة دید، گفتگو، سبک و شیوة نگارش، لحن و لحن­پردازی، فضا. در این بین اساس داستان با عنصر شخصیت شکل می­گیرد. از مهمترین ارکان تکوین شخصیت، شخصیت­پردازی است که «عبارت است از نشان دادن هویت راستین اشخاص داستان»(براهنی، 285:1381).

 تمثیل (Allegory)، حکایت و روایتی است که باوجود معنای ظاهری، هدف گوینده‌ از بیان آن معنایی کلی‌تر است. در ادبیات فارسی داستان تمثیلی فراوان استفاده است. حکایات تمثيلي، داستان­هاي كوتاه و ساده هستند که بیشتر در خدمت بیان مفاهیم اخلاقي و اجتماعی و عرفانی هستند. شخصیت در این‌ داستان‌ها گاهی جانوران (تمثیل‌های حیوانی) و گاهی انسان‌ها (تمثیل‌های غیرحیوانی) هستند. پارابل، داستان­های تمثیلی است که قهرمانان آن­ها شخصیت­های انسانی هستند. بسیاری از داستان‌های مثنوی سلسله­الذهب از نوع تمثیل‌های انسانی هستند و جامی برای تبیین معانی کلی و عمیق از آن­ها استفاده کرده‌است. این داستان­ها، اهداف اخلاقی و دینی دارند و برای تنبه خواننده سروده شده­اند.. ابعاد شخصیتی شخصیت­های تمثیلی، فراتر از چیزی است که راوی بیان می­کند. به وافع این شخصیت­ها از دو بُعد متفاوت برخوردارند؛ بعدی که مورد نظر نویسنده یا شاعر است و بُعدی که در آن مجسم شده­اند. نشانه­های عدم واقعیت در داستان به بارزترین شکل آن از طریق شخصیت بخشی پدیدار می گردد.

   امروزه واژة شخصیت در اصطلاح ادبیات داستانی، معادل کلمة کاراکتر قرار می­گیرد. این واژه، نخستین بار در قرن دوم پیش از میلاد توسط تئوفراستوس در کتابی به همین نام ذکرشده است. (رضایی47:1382)  در یونان باستان واژة کاراکتر عبارت از طرح­های منثوری از تیپ­های مختلف انسان­هاست که در الگوهای خاصی گنجانده شده بودند که این نوع نوشته از کاراکترهای تئوفراستوس سرچشمه گرفته که وی فیلسوفی یونانی از شاگردان ارسطو بود. (براهنی، 1381 :.249) شخصیت­ داستانی اراده­ و اختیاری از خود ندارد بلکه نویسنده او را می­پرورد و زندگی، را در وجودش می­دمد. نویسندگان در ادبیات داستانی، احساسات، تفکر و اعتقادات و بینش­های خاص خود را در مسیر داستان به نمایش می­گذارند «از آنجا که بهترین تجلی­گاه این احساسات و اعتقادات، شخصیت­ها هستند؛ شخصیت در ادبیات داستانی اهمیت پیدا کرده و خواننده با شناخت شخصیت­های داستانی می­تواند با ایدئولوژی، احساسات و جهان­بینی نویسنده آشناشود» (خشنودی چروده، ربّانی خانقاه، 162:1393).

سوالات تحقیق

این مقاله در صدد پاسخگویی به سوالات زیر است:

الف: انواع شخصیت در حکایت­های تمثیلی سلسله­الذهب کدامند؟

ب: جامی از چه روش­هایی در شخصیت­پردازی حکایت­های تمثیلی استفاده کرده است؟

اهداف تحقیق:

   تمثیل، ابزاری موثر، در متون ادبی برای آفرینش آثاری ماندگار و بدیع است. حکایات مثنوی سلسله­الذهب جامی، بیشتر از نوع تمثیل آرا و عقاید هستند و در آن­­ها شخصیّت‌ها مفاهیم انتزاعی را مُمثّل می‌کنند. در این مقاله کوشش می­شود انواع شخصیت و روش­های شخصیت­پردازی در این مثنوی بررسی شود.

ضرورت تحقیق

     شخصیت­پردازی، از مولفه­های اصلی داستان است که قدرت هنری شاعر یا نویسنده را می­نمایاند و عامل مهمی در جهت آشکارکردن ویژگی­ها، روحیات، صفات و افکار شخصیت است؛ بنابراین ضرورت دارد که نحوة نگرش و پردازش شخصیت­ها در مثنوی تمثیلی سلسله­الذهب تبیین شود تا در دریافت معانی عمیق آن موثر واقع شود.

 جنبة جدید و نوبودن تحقیق

   بررسی­ها نشان از آن دارد که هرچند پژوهش­هایی در برخی از آثار جامی انجام شده است اما تاکنون مثنوی سلسله­الذهب مورد توجه پژوهشگران نبوده و حکایت­های تمثیلی آن از جنبة شخصیت­پردازی تحلیل نشده­اند.

پیشینة تحقیق:

دربارة عنصر شخصیت­پردازی در برخی از آثار جامی پژوهش­هایی صورت گرفته که می­توان بدین نمونه­ها اشاره کرد:

در مقالة «بررسی عنصر شخصیت در حکایات مشترک هفت اورنگ جامی و مصیبت­نامه عطار» (علیرضا یاوری و هادی خدیور، 1400) یازده حکایت مشترک هفت اورنگ و مصیبت نامه با تکیه برعنصر شخصیّت بررسی و مقایسه شده­اند. در مقالة «تحلیل شگردهای داستانی در منظومة یوسف و زلیخای جامی» (برات محمدی، 1398) نویسنده عناصر داستانی همچون طرح، موضوع و درون‌مایه، لحن و فضاسازی، صحنه و صحنه پردازی، راوی و زاویة دید شخصیّت و شخصیّت‌پردازی را بررسی کرده است. در پژوهش «اسلوب حکایت­پردازی در هفت اورنگ جامی» (برات محمدی، 1390) ویژگی­ها و الگوهای ساختاری حکایات هفت اورنگ تبیین و عناصر روایی مانند طرح، ویژگی شخصیت­ها, تعداد شخصیت­ها تحلیل شده است. مقالة «بررسی عناصر داستانی در منظومة سلامان و ابسال جامی» (برات محمدی، 1390) عناصر تشکیل­دهندة داستان اعمّ از طرح، شخصیّت، شخصیّت­پردازی، راوی و زاویة دید، زمان و مکان(صحنه) را در منظومه مذکور مورد مداقه قرار داده است. مقالة «شخصیت­­پردازی، در منظومة سلامان و ابسال» (محمودی و خواجه دهاقانی،1391) جوانب مختلف شخصيت­پردازي در منظومه سلامان و ابسال تحليل و تفسير شده است.اما در زمینة شخصیت­پردازی حکایات سلسله­الذهب جامی، تحقیقی صورت نگرفته است.

نوع و روش تحقیق

 این پژوهش نظری به روش توصیفی – تحلیلی با استناد به منابع کتابخانه­ای مبتنی بر نشریات و کتب انجام شده است.

 بحث و بررسی

 1- شیوه­های شخصیت­پردازی در حکایت­های تمثیلی سلسله­الذهب:

 شخصیت­پردازی در داستان­ها و حکایات به شیوه­های مختلف صورت می­گیرد و معمولاً نویسنده یا شاعر با تلفیق روش­های مختلف، اقدام به این امر می­کند؛ زیرا هر یک از روش­ها تنها جنبه­ای از شخصیت را بر مخاطب آشکار می­کند. برای پردازش شخصیت، جامی در حکایت­های تمثیلی مثنوی سلسله­الذهب از دو روش استفاده کرده است:

1-1- توصیف یا توضیح مستقیم(روش مستقیم):

   نویسنده در این روش خصوصیات روحی، جسمی و فکری، شخصیت­ها را با صراحت شرح می­دهد. «در این شیوه، احساسات، افکار، عواطف و انگیزه­های شخصیت تحلیل می­شود که نویسنده این عمل را یا مستقیماً خودش یا از زاویة دید شخص دیگر انجام می­دهد» (امین، 1952م:122). نویسنده گاهی با شرح و تجزیه و تحلیل چگونگی شخصیت را بیان می­کند و گاهی از زبان شخصی دیگر، به عبارتی « با کلّی­گویی، تعمیم دادن و تیپ­سازی، فرد مورد نظر را به خواننده معرفی می­کند. این شیوه که معمولاً در داستان­نویسی امروز دیگر جایی ندارد در قرن هیجدهم و نوزدهم بسیار متداول بود» (اخوت، 1371: 141). شحصیت­های حکایات تمثیلی سلسله­الذهب بیشتر از زبان راوی (جامی) معرفی می­شوند؛ به همین سبب داستان­ها روایتی و گزارش­گونه هستند. جامی با مهارت و  بـا ابیـات زیبـا، بـرای پذیرش ذهـن مخاطـب، تصویرسـازی می­کنـد و شـخصیت­های حکایت­های تمثیلـی خود را توصیــف می­نــماید. ابیــات در متن اصلــی تمثیــل، بــا توصیــف و تصویرســازی، زمینــة وقــوع حکایــت و باورپذیــری آن بــرای مخاطــب را آماده می­کنـد. در دفتر اول در یکی از حکایت­های نسبتا مفصل تمثیلی جامی داستان ارادت و محبت پورسبکتکین را به یکی از دو غلام خاصش مطرح می­کند. او در آغاز حکایت غلام­ها را چنین توصیف می­نماید:

داشت پور سبکتگين دو غلام هر دو در پلة بها     هم­سنگ

گلرخ و لاله روي و سرو خرام هر دو در حلة  صفا    يکرنگ

                                                                                         (جامی،134:1378)

2-1- روش غیرمستقیم:

   در این روش نویسنده از طریق عمل داستانی و گفتگو، شخصیت­ها را به مخاطب می­شناساند؛ «یعنی افکار، گفتار، اعمال شخصیت­ها، خود به خود معرف او می­شوند» (روزبه،35:1387). در تمثیل زیر از طریق گفتار و اعمال سلطان شخصیت شکرگزار وی را به مخاطب خود معرفی کرده است:

در خـزان، عدل­پیشه سلطانی                 گــــذر افـــکند بر دهستانی

دید یک جا که کرده از دیوار                سر برون شاخی از درخت انار

ســر به سجده نهاد تا دیری                شــکرگــوی ایستاد تا دیری

کای خداوند عدل عدل­آموز                 در جـهان آفــتاب عدل افروز

تخم عدلم به دل تو کاشته­ای                ســپهم را بر آن تو داشـته­ای

                                                                                         (جامی، 335:1378)

شخصیت­پردازی غیرمستقیم با سه روش انجام می­پذیرد:

1-2-1- رخدادها و وقایع: 

    مؤثرترین و بهترین راه­ شخصیت­­پردازی، استفاده از عمل و کنش است. «در این شیوه، راوی از اعمال و کنش شخصیت­ها در پی­بردن به حالات درونی شخصیت ها و همچنین در گسترش طرح روایی استفاده می­کند» (اخلاقی، 184:1377). در این روش راوی، همه چیز را برملا نمی­کند بلکه خواننده را برمی­انگیزد تا با کمک رخدادها، وقایع، کنش و واکنش شخصیت­­ها، خود به خصلت­های آن­ها پی ببرد. جامــی  بــه کمک ابیــات پیــش زمینــه، مقدمــه چینــی کرده، ذهــن مخاطب را بـرای پذیـرش حکایت و پیام آن آمـاده می­کنـد. در تمثیل زیر از عمل فرد موسوس به وسواس وی پی می­بریم:

راهــــدانی مرید خود را دید                که به قصد نماز می­کوشــید

بهرتحریمه دست برمی­داشت                باز ناکرده­اش همی­انگاشت

                                                                                ( جامی، 120:1378)

 2-2-1- نام­گذاری:

    نامی که نویسنده برای شخصیت داستانش انتخاب می­کند، اتفّاقی نیست؛ بلکه بار عاطفی و اجتماعی با خود دارد که خاستگاه فکری نویسنده را نشان می­دهد. بدین ترتیب «نام­گذاری در ذهن خواننده تصور شخصیتی از شخص را ایجاد می­کند» (اخلاقی، 201:1377). در ادبیات کلاسیک فارسی نیز داستان­هایی وجود دارد که در آن­ها نام­گذاری شخصیت با تعهد و منظور انجام می­شود؛ «مانند داستان­هایی که در آن­ها شخصیت­های خیر و شرّ وجود دارد و نام­گذاری­ به تناسب اعمالشان صورت می­گیرد» (عبداللهیان، 77:1381). نام شخصیت­های داستانی تا حد زیادی منعکس کننده شرایط جامعه و ویژگی­های فرد است. در تمثیل زیر جامی نام «باریک» را برای غلام برگزیده تا در ادامة حکایت از آن برای نتیجه­گیری استفاده کند:

مبتلايي بــه عشقِ بـــدخوي            داشت باريـك­نــــام هندوئي

بعد عمـري شبــي زبخت بلند         آمد آن صید وحشي­اش به كمند

بود با او به هم خوش و خندان         کآمد آوازِ حـــلقه بــر سندان

كيست گفتا در ايـن شب تاريك        گفت كمتر غلامِ تــو باريــك

گفت رو كـز كمـــال نزديكی         گرچه مويي شــدي ز بـاریكي

                        نيست   امكانِ آن كــه ره يابی          زين در آن بِه كه روي برتابي

                                                                                           (جامی، 120:1378)

در حکایت تمثیلی زیر جامی نام «راهدان» را برای شخصیت داستانش برگزیده تا عمل او را به مخاطب نشان دهد:

راهــــدانی مــرید خــــود را دید                 کـــه بــــه قصد نماز می­کوشید

بهـــر تحـریمه دست برمی­داشت                           بــــاز ناکــرده­اش همی­انگاشت

همــچنین بـــارها مکـــرّر کــرد                 شیــخ را حــــال او مـــکدّر کرد

گفت ای جاهل این طریقة کیست                        امر حق یا نه قول و فعل نــبّی­ست

             (همان:120)

  3-2-1-  گفتگو: 

   گفتگوی شخصیت­ها در گسترش طرح داستان نقش زیاد و قابل توجهی دارد. وجود مکالمه بین شخصیت­ها، به آن­ها جان می­بخشد و آن­ها را از بعد و جوهر و شخصیت برخوردار می­کند.  به ­واقع گفتگو «نوع اندیشة شخصیت­ها را نشان می­دهد و معرف خصوصیت­های پیدا و ناپیدای درون آن­هاست» (میرصادقی، 262:1395). تورکو می­گوید: «باید گفتگو بیش از یک کار را انجام دهد و در مرحلة پیشبرد آن،  باید شخصیت­پردازی، طرح داستان یا توصیف صحنه و ... را هم پیش ببرد» (تورکو، 136:1389). موضوع داستان و وضعیت اشخاص از طریق گفتگو مشخص می­شود که گاهی به روش مکالمه و گاهی به روش تک­گویی درونی صورت می­گیرد.

   جامی با استفاده از عنصر گفتگو که گاه به شکل مونولوگ و گاه به شکل دیالوگ انجام می­گیرد، عادات و ویژگی­های رفتاری اشخاص را نشان می­دهد و جنبه­های گوناگون رفتار آنها را می­نمایاند. مهم­ترین ویژگی این گفتگوها روانی و سادگی آن­هاست. طرز گفتار هر شخصيت نشان­دهندة ذهنيات و خصوصيات فردي اوست. در این حکایات از آنجا که همة شخصيت­ها يك­گونه سخن مي­گوينـد، آنچه شخصيت مي­گويد اهميت می­یابد .در حکایت­های سلسله­الذهب تشخیص سخن شاعر و سخن شخصيت داستان دشوار است و در اصل بخش اعظم اين حکایات گفتگو است و شاعر به جـاي شخـصيت داسـتان سـخن می­گوید. در اين حکایات، اگـر سـخن يـا گفتمان را حذف كنيم چيزي از داستان باقی نمي­ماند.

   در حکایت تمثیلی زیر در گفتگوی فردی که از عالمی سوال می­پرسد، می­توان به صفات کمال، علم، فضیلت و فروتنی شخص عالم پی برد. همچنین در این گفتگو مدار شکل­گیری داستان برای مخاطب مشخص و از طریق آن خواننده با جریان داستان آشنا می­شود:

آن یکی پیـــش عالمی فاضل                 گفت کای در علوم دین کامل

بازگـــــــو رمزی از علی ولّی                 کـــه تـــو را یافتم ولیِّ علی

گفت: کای در ولای من واهی                 از کدامین علی سخن خواهی

زان علی کش تویی ظهیر و معین                یا از آن کش منم رهی و رهین

                                                                                             (جامی، 111:1378)

   «تک گویی» صحبت کردن یک نفره­ای است که ممکن است مخاطب داشته باشد یا نداشته باشد و گفتگو ممکن است در ذهن شخصیت، جریان یابد تا بطور غیرمستقیم سیر اندیشه وی را نمایان سازد که این شیوه از روش­های«جریان سیّال ذهن» است یعنی «پیش از آن که اندیشه شکل گیرد، خواننده بطور مستقیم در جریان فکر و شخصیت داستان قرار می­گیرد» (میرصادقی، 78:1388). مانند زن عارف مصری که در مقام حیرت قرار می­گیرد و با خدای خویش می­گوید:

کـــردگارا مرا زمن برهان                         وز غم مرد و فکر زن برهان

مردیی ده که رادمرد  شوم                                وز مـــرید و مراد فرد شوم

غرقه گردم به موج لجّه راز                         هرگز از خود نشان نیابم باز

(جامی، 280:1378)

این تک­گویی کوتاه، زبانی ساده و روان دارد که تداعی­های ذهنی زن عارف را نشان می­دهد و در ترسیم و پرداخت شخصیت او موثر است.

   گفتگو از مؤثرترین شیوه­های بیان چگونگی شخصیت­ها در سلسله الذهب جامی، است که بوسیله آن حکایت­هایش شکل می­گیرند.در شخصیت­پردازی حکایات سلسله الذهب گفتگو بر دو نوع است:

1-3-2-1- گفتگوی یک سویه:

 منظور از این نوع، گفتگوی یک نفره­ای است که ممکن است گاهی همراه با مخاطب و گاهی بدون آن باشد. به عقیدة برخی از صاحبنظران این نوع گفتگو به سه دستة «تک­گویی نمایشی، تک­گویی درونی و خودگویی تقسیم می­شوند» (میرصادقی،410:1388). در ابیات زیر نمونه­ای از خودگویی درونی سلطان با پروردگار که در اصل راز و نیاز به درگاه اوست دیده می­شود:

روز دیگر که بازگشت از راه                        در هـمان شاخسار کرد نگاه

دیــــد بر وی انارها برجای                         آمد از زین فرو به شکر خدای

ســـر به سجده نهاد تا دیری                        شــکرگـوی ایستاد تا دیری

کای خداوند عدل عدل­آموز                         در جــهان آفتاب عدل­افروز

تخم عدلم به دل تو کاشته­ای                        سپـــهم را بر آن تو داشته­ای

(جامی،335:1378)

2-3-2-1- گفتگوی دوسویه:

   در این نوع گفتگو، دو شخصیت با هم سخن می­گویند و اندیشه­ها و احساساتشان از طریق گفتگو برای خواننده نمایان می­شود. مانند گفتگوی دوسویة لیلی با مجنون در حکایت تمثیلی زیر، که مخاطب را با کلیات طرح داستان و جریان عمل داستانی آشنا می­کند:

گفـــت: مجنون که­ای تو بازنـمای                 لب خامش به شرح راز گشای

گفت: من آنم که زخم او خوردی                        بـــه تـــمناش سـر فروبردی

منـــم آرام جـــان تـــو لـــیلی                        قــــبلة جــــاودان تــو لیلی

گفـــت: رو رو که آن­چنانم مــن                        کــه به جز عشق تو ندانم من

 (جامی،286:1378)

در حکایات تمثیلی سلسله­الذهب بیشترین گفتگو شامل گفتگوی دو سویه است.

3-3-2-1- گفتگوی چندسویه:

  در این نوع، گفتگو بين چند نفر انجام می­شود و طرف­های درگير در آن از دو نفر بیشتر هستند. «در روایتی که بیش از دو شخصیت وجود دارد گفتگوها از زبان چندین نفر بیان می شود» (فرخ نیا، 55:1389). در حکایتی از سلسله­الذهب آمده است که «پسری به پدرش می­گوید: ای پدر دانا هرگاه از خانه بیرون می­روم از هر سو شور و غوغا برپا می­شود و همه ابراز عشق می­کنند نمی­دانم با آن­ها چگونه برخورد کنم؛ از که بپرهیزم و با که بیامیزم؟ پدر می­گوید: از هریک بپرس که در جمال من چه دیده­ای؟» پاسخ­هایی که عاشقان می­دهند گفتگوی چندسویه­ای را شکل می­دهد:

آن یکی گفت ازآن رخ     ساده  وان دگر گفت از آن لب میگون  وان  دگر گفت کان خط نوخیز   وان  دگر گفت کان قد و رفتار

رخ      به   خونم   منقش    افتاده چشم من پر نم است و دل پر خون زد     خطم   بر   صحیفة  پرهیز برده است  از دلم    شکیب و قرار

 

                                                                           (جامی، 1378: 236)

   این گفتگوها با زبانی ساده و بی­آلایش، به­راحتی احساسات و عواطف شخصیت­ها را نشان می­دهد و کارکرد مؤثری در پرداخت شخصیت افراد در داستان داشته، افکار و اعتقادات آن­ها را در مورد عشق کاملا آشکار می­کند.

 

---

[1]    دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دهاقان،، دهاقان ایران[e-mail]

[2]  گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول)[e-mail]

[3]  دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، و احد هاقان، دهاقان ایران[e-mail]

جدول شماره 1- گفتگوها در حکایت­های تمثیلی سلسله­الذهب

شماره حکایت	تعداد گفتگو	افراد گفتگو	سیاق گفتگو	نوع گفتگو	موضوع گفتگو
1	2	1-صاحب خوان و فرد غوری 2-فرد غوری با سرهنگ	1-بیرونی و مناظره ای 2-بیرونی و مناظره ای	دوسویه دوسویه	ترس فرد روستایی از سرهنگ
2	1	عالم فاضل با فرد مورد نظر	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	درباب حضرت علی(ع)
3	1	فردساده لوح در اندیشه خود	واگویه درونی (حدیث نفس)	یک سویه	برهنه بودن بدن، بهتر از برهنگی سر است.
4	1	راهبر و مرید	بیرونی و تک گویی (بدون پاسخ)	دوسویه	پند و نصیحت برای دست برداشتن از شک و تردید
5	1	عاشق و غلام	(بیرونی و مناظره ای) پرسش و پاسخ	دوسویه	موضوعی عاطفی است که عاشق نمیخواهد فرد سومی را به خلوت خود راه دهد.
6	1	فرد عارف	واگویه درونی  (حدیث نفس)	یک سویه	در باب سخنان مرید خویش
7	1	ذوالنون و بایزید بسطامی	پرسش و پاسخ (بیرونی و مناظره ای)	دوسویه	یک بحث عرفانی در باب خواب بیداران
8	1	راوی و مخاطب	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	بیداردلان خواب ظاهری دارند و دلشان برای وصول به حق همیشه بیدار است.
9	1	راوی و پروردگار	نیایش و واگویه درونی	یک سویه	غرق شدن در اسرار الهی­و گم کردن خویش و فراموش کردن خود
10	1	پیرهمدانی و پسر	بیرونی – مناظره ای پرسش و پاسخ	دوسویه	در باب حماقت و نادانی
11	1	سلطان عادل و پروردگار	نیایشی و واگویه درونی	یک سویه	در باب وجود عدالت
12	1	خریدار و فروشنده	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	کشمکش بین خریدا ر و فروشنده که خریدار از گرفتن حق خود امتناع می ورزد.
13	1	پادشاه با وزیر	گفتگوی بیرونی و مناظره ای	دوسویه	پندو اندرز پادشاه به وزیر در باب ایستادگی در برابر ظلم و ستم
14	2	گفتگوی پادشاه با پسر خود گفتگوی صاحب باغ و مرد سپاهی	گفتگوی بیرونی و مناظره­ای گفتگوی بیرونی و مناظره­ای	دوسویه دوسویه	پادشاه درباب بازگرداندن وجبران ضرر و زیان پسرش به فرد دهقان گله از آزار و اذیت و آسیب رساندن پسر پادشاه به صاحب باغ
15	1	گفتگوی میان فردنیکخواه و پادشاه	گفتگوی بیرونی و مناظره ای	دوسویه	پادشاه خواهان شنوایی گوشهایش بود و دلیل رسیدگی به شکایات مردم و اجرای عدالت
26	1	گفتگوی شاه ترمذ با پروردگار	واگویه درونی و نیایشی	یک سویه	تا هوای نفس مانع پیشرفت و رسیدن به امور مختلف نشود
27	1	گفتگوی شاه و حکیم	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	در باب کنترل خشم بدون دریافت پاسخ
28	1	انوشیروان و ساقی	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	در باب اهمیت عفو و گذشت
29	1	حکیم و زن	بیرونی و مناظره ای پرسش و پاسخ	دوسویه	ذخیره اصلی بخشش به دیگران است نه مال اندوزی برای آینده
20	1	انوشیروان با خود	واگویه درونی (حدیث نفس)	یک سویه	رعایت حفظ غرور در حین دستگیری نیازمندان
21	1	مرد غریب و سلطان سنجر	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	بخشش کردن و در نظر گرفتن اصل جوانمردی
22	1	فرد نام برده نشده با پیامبر	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	درباب صفت ناپسند بخل ورزی بیوه زن
23	1	بوالفصول و پسریحیی	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	باید از افراد بخیل پرهیز کردر تا صفت مذموم آنها در اسنان اثری نگذارد.
24	2	امیرخوارزمی و دختران    راوی و خدا	بیرونی و گفتگوی یک طرفه بدون پاسخ واگویه درونی و نیایش	یک سویه	تهمت و الحاد زدن به دختران از جانب امیر خوارزمی  درد و دل کردن راوی با خدا در باب تهمت زدن
25	4	والی با محتسب  فرد بی نام و محتسب  سخن والی با خود  گفتگوی حاجی با خدا	بیرونی و مناظره ای  بیرونی و مناظره ای  واگویه درونی  واگویه درونی و نیایش با خدا	دوسویه دوسویه  یک سویه  یک سویه	درخواست و مهیاکردن منزل برای حاجیان  یادآوری وظیفه محتسب به وی  اعتراض والی به حاجی برای آماده نکردن منزل حاجیان  زندگان فاسق به زیر خاک بروند و مردگان صالح از خاک بیرون بیایند.
26	1	ساعی و ابن عباد	بیرونی  مکاتبه ای	دوسویه	نباید به اموال دیگران مخصوصاً کودکان یتیم چشم طمع دوخت.
27	2	مردم اهل شیراز و حاکم تبریز حاکم تبریز و مردم اهل شیراز	بیرونی  مکاتبه ای  پاسخ مکاتبه	دوسویه  دوسویه	ظلم حاکم شیراز به مردمان اهل شیراز سزای عمل ناشایست، بدی است.
28	1	خواجه نظام الملک و مرد موصلی	بیرونی و مناظره ای	دوسویه	درخواست پیش بینی زمان مرگ نظام الملک از مرد موصلی تا به هنگام مرگ دین کسی بر گردن وی نباشد.
29	2	فرد بازاری و شخص عارف  فرد عارف و پروردگار	گفتگوی بیرونی بدون پاسخ  واگویه درونی (نیایشی)	دوسویه  یک سویه	توهین فرد بازاری روزه دار به شخص عارف که به هنگام بازکردن روزه ، سنگی به زیر دندانش رفته بود.   هیچ کس آشنایی فرد سفله مباد.

 

 

2- انواع شخصیت در حکایت­های تمثیلی سلسله­الذهب:

1-2- شخصیت ساده(مسطح):

   شخصيت­هاي ساده حول محور يك فكر ساخته شده­اند. اشخاص سادة داستاني در يك جمله قابل توصیفند و به محض حضور در داستان به راحتی قابل شناسایی هستند. نیز این شخصیت­ها در ذهن خواننده مي­مانند. زیرا خصلت­هاي گوناگون و زياد ندارند و واكنش­هايشان معمولاً قابل پيش­بيني است.
اصولاً اشخاص فرعي و كم­اهميت داستان از بين اين گونه شخصيت­ها انتخاب مي­شوند. شخصيت جامع نقطة مقابل شخصیت ساده است، که برخلاف شخصيت ساده در يك عبارت خلاصه نمی­شود. در حقيقت وقتي كه پاي بيش از يك عنصر در كار باشد منحني­اي كه به جانب جامعيت مي­رود، آغاز مي­شود. شخصیتی که موجب تعجب خواننده نشود، ساده است. به­طوركلي شخصيت جامع از نظر خلقيات و رفتار، موجودي پيچيده با خصوصيات پيچيده است و با جزييات مسايل اطراف خود سروكار دارد، وجودي واقعي و عيني دارد و در طول داستان تغيير مي­کند و متحول می­شود. «­شخصیت­های جامع بسیار پیچیده­تر هستند. این شخصیت­ها واجد چندین ویژگی یا خصیصه­اند و به موازات پیشروی پیرنگ، متحول و دگرگون می­شوند» (مکارلیک،193:1388).

    داستان­های کوتـاه و حکایت­ها به سبب محـدودیت حجـم و گسـتره رویـدادها و صـحنه­هـا، مجـال کمتـری بـرای شخصیت­پردازی دارند، به همین دلیل استفاده از شخصـیت­هـای سـاده کـه به سرعت قابل تشخیص هستند، باعث صرفه­جویی زمان در پردازش شخصیت­هاست. شخصیت­ها در اغلب حکایات تمثیلی سلسله­الذهب سـاده و تک­بعدی هسـتند و همیشه از خود یک رفتار نشان می­دهند. در حکایت زیر فرد غوری شخصیت ساده­ است:

ســـاده­ای از تـــکا و عـرصه غور                 کرد روزی به سوی شهر عبور

اوفــــتادش گــــذر به دکّانی                        دید پرنان و نان خورش خوانی

صاحب خوان چو بود اهل کرم                        نــزد از مـــنع و زجر با او دم

گفت برخیز هان و هان برخیز                        زودتــر زین در دکّان بـگریــز

مَلِــک شــهر حکـــم فرموده                         کـــه بگیـــرند الاغ آســوده

مردغوری چو آن سخن بشنید                        توبــره بر کتــف نهاد و دوید

 (جامی،:87:1378)

2-2- شخصیت اصلی:

   شخصیت اصلی همواره در مرکز داستان قراردارد و نویسنده به شیوه­های مختلف، توجه خواننده را به او جلب می­کند. در مورد شخصیت­های اصلی، تاکید بر این است که «باید دارای تنوع و پیچیدگی بیشتری باشند. شخصیت­هایی که نتوان به راحتی آن­ها را دسته­بندی به بد و خوب تقسیم کرد. شخصیت­هایی که فقط گاهی محبوب هستند» (سلیمانی47:1369).  در حکایت تمثیلی زیر زال شخصیت اصلی است که برای تظلم و دادخواهی نزد سلطان سنجر می­رود و ضمن معرفی خود به­عنوان زالی رنجکش که یتیمانی در خانه دارد، از جور لشکریان شاه ناله و شکایت سرمی­دهد و پادشاه را موعظه می­کند:

بــــود در مرو شاهــجان زالی                        هــمچو زال جـــهانی کهـنسالی

روزی آمـــد ز خـــنجر ستمی                         بــردی از یـک دو لشکری المی

بانگ برداشت کای پریشان حال                         گوش خود سوی سینه­ریشان دار

خفته در خانه­ام سه چار   یتیـم                         دلشان بهر نیـــم­نــان به دو نیم...

                             (جامی، 339:1378)

3-2- شخصیت فرعی(جانبی):

    شخصيت­هاي فرعی در كنار شخصيت اصلي، در مقام دوم هستند و نسبت به شخصيت اصلي اهميت كمتري دارند. این شخصيت­ها، به شخصيت اصلي براي رسيدن به هدفش کمک مي­کنند. «معمولاً شخصیت جانبی در برابر شخصیت اصلی و قهرمان داستان، ایستادگی و استقامت می­کند» (سیگر، 184:1388). شخصیت فرعی به گونه­های متفاوت در کنار شخصیت اصلی و شخصیت­های دیگر داستان فرار می­گیرد و نویسنده به کمک او اتفاقات داستان را پیش می­برد. می­توان گفت وظیفة اصلی شخصیت جانبی آشکارکردن شخصیت اصلی و اهمیت او در داستان است. در حکایت زیر شاه ترمذ شخصیت اصلی و کنیزک شخصیت فرعی است. شاه که به­دلیل عشق و محبت کنیزک زیباروی خود از تدبیر امور مملکت بازمانده بود به درگاه خدا دعا می­کند که او را از این عشق آزاد و رها سازد:

شاه تـــرمذ  کنـــیزکی  زیـبا                         داشت دلکش چو نقش بر دیـــــبا

یافت در دل به سوی او  میلی                         بلکـــه بر کشــت عافیت ســیلی

عشق در دل چو شد قوی بیناد                        رخـنه درکار مُلـــک و دیــن افتاد

یک شبی روی بر زمین   مالید                        بــه دعـــا از دل حــزیـن  نالید

کـــای خداوند آسمان و زمین                         بــندة حکم تو هم آن و هــم این

             کارم از دست رفت دستم گیر                             دســـت جــان هواپرستم    گــیر

                                                                                         (جامی،347:1378)

 4-2- شخصیت ایستا: 

    شخصیت ایستا در داستان یا تغییرناپذیر است و یا اندک تغییری می­پذیرد و تا پایان داستان، همانگونه باقی می­ماند که در آغاز داستان بوده است. حوادث داستان در او تأثیر نمی­گذارد و با تأثیر قابل توجهی ندارد که حکایت­ها از این گونه­اند. در حکایات تمثیلی سلسله­الذهب مانند دیگر حکایات، تغيير شخصيت اتفاق نمی­افتد. اگرچه تغییرات اندکی در احوال برخی از شخصیت­ها این در برخی از حکایت­ها دیده می­شود ولی این تغییرات آنقدر نیسـت کـه آن­هـا را بـه شخصیت­های پویا تبدیل کند. بنابراین می­توان دریافت که كم بودن فضاي حکایت و محدوديت آن باعث می­شود كه زمينه براي تغيير شخصیت فراهم نشود. هدف جامی از آوردن این نوع شخصیت­ آن است که مخاطب از عمل و رفتار او عبرت بگیرد و تحول یابد. نوشیروان و پیرزن در حکایت تمثیلی زیر از شخصیتی ایستا برخوردار هستند. در ساسله­الذهب مانند بسیاری از منابع دیگر همواره از انوشیروان به­عنوان شاه عادل یاد شده که در شخصیت او تحول و تغییری رخ نمی­دهد. پیرزنان نیز معمولا در حکایت­های تمثیلی این منظومه مظلوم و زجرکشیده هستند :

کــــرد نــوشیروان شه عادل                 نیمـ­ــروزی بــــه بام خود منزل

دیـــد بــر پشت بام همسایه                پیـــرزالی فــــقیر و بـــی­مایه

قامت کوژ و کوزه­ای در دست                 چون وی از روزگار دیده شکست

خــواست تا حیله­ای برانگیزد                 کـــاب از آنجا به روی خود ریزد

کوه زان حیله­ها که می­انگیخت                مــــی­فتاد آب برزمین می­ریخت

چشم نوشیروان چو آن را دید                از مـــژه اشــــک مرحمت بارید

               (جامی، 354:1378)

 5-2- شخصیت­های واقعی و خیالی:

  شخصیت­های خیالی ساخته و پرداختة ذهن آدمی هستند و قابل تقلید و تکرار نیستند. «گاهی اوقات شخصیت­های واقعی جنبه نمادی و تمثیلی به خود می­گیرند. مانند رستم که در بیشتر موارد، نماد قدرت و شجاعت است»(شوهانی، 95:1382). درحکایات تمثیلی سلسله­الذهب، تمامی شخصیت­ها، واقعی هستند. برخی از آن­ها عبارتند از: (عرفا) بایزید بسطامی، ذوالنون مصری، ابوالحسن خرقانی، شاه شجاع کرمانی، شمس تبریزی، اوحدالدین کرمانی، شیخ علی رودباری، سری سقطی، (پادشاهان) قیصر روم، انوشیروان، سلطان سنجر، هرمز، محمود غزنوی، (دیگر شخصیت­ها) ابن سینا، حاتم طایی، پسز یحیی برمکی، صاحب بن عباد و نظام الملک طوسی.

6-2-  شخیصت نوعی یا تیپ:

   شخصیت نوعی یا تیپ خصوصیات و اختصاصات گروه یا طبقه­ای از مردم را نشان می­دهد که آن­ها را از دیگران متمایز می­کند. به عبارتی  تیپ ویژگی­های مشترک افراد یک گروه است که شباهت و همبستگی بین آن­ها را می­نمایاند. بدین ترتیب می­توان گفت: شخصیت نوعی، نمونه­ای است برای امثال خود. شخصیت­ها در مثنوی سلسله­الذهب؛ بیشتر به صورت تیپ­های کلیشه­ای ارائه شده­اند که هم در یک گروه و طبقه قرار می­گیرند و هم به رفتارهای کلیشه­ای منسوب می­شوند. از جمله: پادشاهان، وزیران، زنان، مردان، ثروتمندان، فقرا، غلامان، خواجگان، جوانان، پیران. شخصیت­های صحنه­های عامیانه معمولاًبه صورت تیپ مطرح می­شوند و نام شخصیت­ها جنبة فردی ندارد و بیشتر در گزینش نام­ها، خصلت و منش جمعی، در نظر گرفته می­شود و اغلب از عناوینی چون حکیم، سلطان، مردمان و... استفاده می­شود. 

   اشخاص بررسی شده در حکایات تمثیلی سلسله­الذهب، بیشتر از طبقة پادشاهان هستند. مردان، اکثریت اشخاص و طفلان، کمترین اشخاص حکایات را تشکیل می­دهند. در میان شخصیت­ها، حضور زنان قابل توجه است که به استثنای یک حکایت که شخصیت زن آن کنیز است در موارد دیگر، تمامی زنان، پیرزنانی شجاع و جسور هستند. در کنار شخصیت اصلی مثبت یا منفی، شخصیت­های فرعی نیز حضور دارند و ایفای نقش می­کنند. حوادث داستان در حکایت به تناسب اشخاص داستان محدود و معدود می­شوند و به عنوان شخصیت­های داستان، نکاتی را بر ما روشن می­کنند

 نتیجه­گیری:

   تمثیـل و کثـرت کاربـرد ایــن آرایـة بلاغـی و روش کاربرد آن بـرای رسـاندن پیـام و تفهیـم مطلـب از ویژگی­هـای برجستة سبک جامی اسـت.  تمثیل­های روایی در این بین کاربرد فراوانی دارند. مهم­ترین و ریشه­ای­ترین عناصر داستانی در این حکایت­های تمثیلی، عنصر شخصیت است که منجر به شکل­دهی پیرنگ و پیشبرد سیر داستان و همچنین باعث آشکارکردن شخصیت­ها و میزان تأثیرگذاری و جذب مخاطب می­شود. شخصیت­ها با گفتار و رفتار خویش سایر عناصر داستان را تحت تأثیر قرار می­دهند. در حکایات تمثیلی سلسله­الذهب، بسیاری شخصیت­ها، شخصیت­های واقعی و بازگو کنندة افکار و عقاید آن­ها هستند. جامی در کنار توصیف مستقیم شخصیت­ها، آن­ها را با گفتگوها، اعمال و رفتار، افکار و حتی توصیف ظاهر هر چند اندک، به خواننده معرفی می­کند.

  در سلسله­الذهب نیز مانند دیگر حکایات تمثیلی عرفانی از اسم­های عام که خصوصیات وصفی دارند استفاده می­شود که باعث برجسته­­ترکردن ویژگی­های شخصیت­ها می­شود مانند:«عالم فاضل»و «فرد ظالم». اگر گاهی اسم­های خاص استفاده می­شود، این اسامی همان اسم­های پربسامد دیگر حکایات عرفانی و قصه­های عامیانه فارسی است؛ مانند سلطان محمود و هرمزبن کسری، از آنجا که این نام­ها برای فارسی­زبانان شناخته شده هستند، تأثیر زیادی در ترسیم ذهنیت خواننده دارند.

   جامی در سلسله­الذهب در پردازش شخصیت­های حکایات تمثیلی خود از تلفیق دو شیوة مستقیم و غیرمستقیم، بهره برده و ابزارهای عمل یا کنش و گفتگو، ظاهر و شخصیت­ها و .... به­طور غیرمستقیم شخصیت مورد نظر خود را معرفی کرده است. در این حکایات تمثیلی، هم واگویه درونی می­بینیم و هم گفتگوی دوطرفه، یک سویه، دوسویه، و چندسویه. در این حکایت­ها، کوتاه بودن روایت و نبود فرصت کافی برای پرداخت شخصیتها، اهمیت دادن به محتوا و توجه نکردن به ویژگی­های ظاهری قصه کاملا مشخص است. بطور کلیدر این منظومة تمثیلی بیشتر شخصیت­ها از نوع ایستا و ساده­اند و در شیوه­های شخصیت­پردازی، گفتگو و توصیف مستقیم بیشترین بسامد را دارد.

 

 منابع

1- اخلاقی، اکبر.(1377)، تحلیل ساختاری منطق الطیر عطار، اصفهان: نشر فردا. 

2- اخوت، احمد. (1371)، دستورزبان داستان، اصفهان: نشر فردا.

3-  امین، احمد،(1952) النقدالادبی، القاهره، لجنه التألیف، و الترجمه و النشر.

4- براتی، محمد (1398) تحلیل شگردهای داستانی در منظومة یوسف و زلیخای جامی، بهارستان سخن، ش 45، صص 163- 188.

5- -------- (1390الف) اسلوب حکایت­پردازی در هفت اورنگ جامی، بهار ادب، دورة 4، ش 4، صص 313- 332.

6- ------ (1390ب) بررسی عناصر داستانی در منظومة سلامان و ابسال جامی، بهارستان سخن، دورة 7، ش14، صص 157- 182.

7- براهنی،رضا. (1381)، قصه­نویسی، تهران: نشر البرز.

8-  تورکو، لوئیس. (1389)، گفتگو در داستان نویسی، ترجمه پریسا خسروی سامانی، اهواز: رسش.

9 - جامی، عبدالرحمان. (1378)، مثنوی هفت اورنگ، عبدالرحمان جامی، به تصحیح جابلقادادعلیشاه، اصغرجانفدا، ظاهراحراری و حسین احمدتربیت. جلد اول، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.

10- خشنودی­چروده، بهرام. ربانی خانقاه، میثم. (1392)، شخصیت­پردازی در حکایت­های مرزبان­نامه، پژوهش­های نقد ادبی و سبک شناسی، شماره 2،صص 158- 180.

11- رضایی، عربعلی.( 1382)، واژگان توصیفی ادبیات انگلیسی به فارسی، تهران: نشر فرهنگ معاصر.

12- روزبه، محمدرضا. (1387)، ادبیات معاصر ایران(نثر)، تهران: نشر روزگار، چاپ سوم.

13- سلیمانی، محسن. (1369)، تأملی دیگر در باب داستان، تهران: انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم.

14- سیگر، لیندا. (1388)، خلق شخصیت، ترجمه مسعودمدنی، تهران: رهروان پویش.

15- شوهانی، علیرضا. (1382)، داستان­پردازی و شخصیت­پردازی مولوی در مثنوی معنوی، پژوهش­های ادبی، شماره 2،صص 91-107.

16- عبداللهیان، حمید. (1380)، شیوه­های شخصیت­پردازی، ادبیات داستانی، شماره54 ، صص 62-70.

17- فرخ نیا، مهین دخت. (1389)، ساختار داستان حکایت­ها در حدیقه سنایی، فصلنامه کاوش نامه، سال11، ش 2، صص39-60.

18- محمودی، مریم. خواجه دهاقانی، فرشته. (1391)،تحلیل شخصیت­پردازی در منظومه سلامان و ابسال جامی، پژوهش­های نقد ادبی و سبک شناسی، سال دوم، شماره 8، صص183-210.

19- میرصادقی، جمال. میرصادقی، میمنت.(1395)، واژه­نامة هنر داستان­­نویسی، تهران: کتاب مهناز، چاپ سوم.

20- مکارلیک، ایرناریما. (1388)، دانشنامه نظریه­های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمدنبوی، تهران: انتشارات آگاه، چاپ سوم.

21- موام، سامرست. (1382)، درباره رمان و داستان کوتاه، ترجمه کاوه دهگان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

22- نوبل،ویلیام.(1377)، راهنمای نگارش گفتگو، ترجمه عباس اکبری، تهران: انتشارات سروش.

23- یاوری، علیرضا، خدیور، هادی (1400) بررسی عنصر شخصیت در حکایات مشترک هفت اورنگ جامی و مصیبت­نامه عطار، مجله تفسیر و تحلیل متون زبان فارسی(دهخدا)، دورة 13، ش 49، صص 95-123.

Refrence

1- Okhlik, Akbar. (1998), Structural Analysis of Al-Tir Attar's Logic, Isfahan: Farda Press.

2- Akhovat, Ahmed. (1992), Story Language Dictionary, Isfahan: Farda Publishing.

3- Amin, Ahmad, (1952) Al-Samat al-Adabi, Al-Cairo, Lajna Al-Talifi, and Al-Tarjama and Al-Nashar.

4- Barati, Mohammad (2018) Analysis of narrative techniques in the system of Yusuf and Zulikhai Jami, Baharestan Sokhon, vol. 45, pp. 163-188.

5- -------- (2018) Narrative style in Haft Aurang Jami, Bahar Adab, Volume 4, Volume 4, pp. 313-332.

6- ---- (2018) Investigation of fictional elements in the system of Salaman and Absal Jami, Baharestan Sokhon, Volume 7, No. 14, pp. 157-182.

7- Baraheni, Reza. (2002), short story writing, Tehran: Alborz Publishing.

8- Turco, Louis. (2010), conversation in story writing, translated by Parisa Khosravi Samani, Ahvaz: Resesh.

9- Jami, Abdul Rahman. (1999), Masnavi of Haft Aurang, Abdurrahman Jami, revised by Jabalqadad Alishah, Asgharjanfeda, Farahharari and Hossein Ahmad Tarbit. Volume 1, Tehran: Written Heritage Publishing House.

10- Khushnodi Cherudeh, Bahram. Rabbani Khangah, Maitham. (2012), Characterization in Marzban Nameh's Tales, Researches of Literary Criticism and Stylology, No. 2, pp. 158-180.

11- Rezaei, Arabali. (2012), Descriptive vocabulary of English to Persian literature, Tehran: Farhang Masazer publishing house.

12-Rouzbeh, Mohammadreza. (2008), Contemporary Iranian literature (prose), Tehran: Roozer Publishing House, third edition.

13- Soleimani, Mohsen. (1990), another reflection on the story, Tehran: Publications of the Islamic Propaganda Organization, fifth edition.

14- Seeger, Linda. (2009), the creation of personality, translated by Masoud Madani, Tehran: Rahravan Poish.

15- Shohani, Alireza. (2004), Maulavi's story-telling and character-telling in the spiritual Masnavi, Literary Researches, No. 2, pp. 107-91.

16- Abdullahian, Hamid. (2001), ways of characterization, fiction, number 54, pp. 62-70.

17- Farrokhnia, Mehin Dokht. (2010), The structure of stories in Hadiqeh Sanai, Kaush Nameh Quarterly, Year 11, Vol. 2, pp. 39-60.

18- Mahmoudi, Maryam. Khaja Dahaghani, Angel. (2012), analysis of characterization in Salaman and Absal Jami's poem, researches of literary criticism and stylistics, second year, number 8, pp. 183-210.

19- Mirsadeghi, Jamal. Mirsadeghi, Maimant. (2015), Dictionary of the Art of Story Writing, Tehran: Mahnaz Book, third edition.

20- McCarlick, Irnarima. (2009), Encyclopaedia of Contemporary Literary Theories, translated by Mehran Mohajer and Mohammad Naboi, Tehran: Aghat Publications, third edition.

21- Maugham, Somerset. (2003), about novels and short stories, translated by Kaveh Dehgan, Tehran: Scientific and Cultural Publications, 4th edition.

22- Noble, William. (1998), a guide to writing dialogue, translated by Abbas Akbari, Tehran: Soroush Publications.

23 - Yavari, Alireza, Khadivar, Hadi (2022) Examining the character element in the shared stories of Haft Aurang Jami and the Tragedy of Attar, Journal of Tafsir and Analysis of Persian Language Texts (Dehkhoda), Volume 13, Vol. 49, pp. 123-95.

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

Characterization in the allegorical stories of the Al-Silsilah al-Dhahab, Abdulrahman Jami

N. Gamouri

H. Agha Hosseini

M. Mahmoudi

Abstract

Many of the stories of the Masnavi of the Al-Silsilah al-Dhahab, are human allegories, and Jami has used them to explain general and deep meanings. These stories have moral and religious purposes and are written for the reader's pleasure. Factors such as limited space, short time, and few fictional characters make the allegorical stories of this book fall under the category of short stories. In this research, which was carried out using a descriptive-analytical method, the character and characterization in the allegorical stories of this Masnavi were investigated in order to answer the following questions: What are the types of characters in the allegorical stories of Al-Zahb? What methods has Jami used in characterizing allegorical stories? Because characterization is one of the components that shows the artistic power of the poet or writer and is an important factor in revealing the characteristics, moods, attributes and thoughts of the character; Therefore, it is necessary to explain the way of attitude and processing of the characters in the allegorical masnavi of the the Al-Silsilah al-Dhahab in order to be effective in understanding its deep meanings. In this article, an attempt has been made to examine the types of characters and methods of characterizing in this Masnavi. The results of the research show that most of the characters in this allegorical system are static and simple, and in the methods of characterization, dialogue and direct description have the highest        frequency.              

Keywords: allegory, Al-Silsilah al-Dhahab, Abdul Rahman Jami, characterisation,

1-PhD student of Persian language and literature, Islamic Azad University, Dahaghan, Iran

2-  Professor of Persian language and literature, University of Isfahan, Iran (corresponding author)

3-  Associate Professor of Persian Language and Literature, Islamic Azad University,Haqan, Dahaqan,

 

 

 

 

 

 

 

1

 

---