بررسی نقش تمثیل در اعتراضات فردی ـ اجتماعی شکواییه‌های مثنوی مولانا

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

کلثوم طبخ کار حسن کیاده ¹ , محسن ایزدیار ² , شاهرخ حکمت ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک. ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/04/09 تاریخ پذیرش : 1401/05/12 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: اعتراض, تمثیل, مثنوی معنوی مولوی, شعر عرفانی, شکواییه,

چکیده مقاله :

سرشت آدمی با تمثیل و داستان‌پردازی سازگاری فطری دارد. از این رو یکی از روش‌های تعلیمی و بلاغی که در کتب آسمانی و به تبع آن کتب عرفانی از آن بهره گرفته شده، ارسال‌المثل است. زیرا بهره‌گیری مناسب از این شیوه سبب اثرگذاری بهتر می‌شود و از خشکی و ملال‌انگیزی تعلیم و موعظه می‌کاهد و به دنبال آن تأثیر ژرف-تر و عمیق‌تر در ذهن و ضمیر مخاطب می‌گذارد. اعتراض به نابسامانی‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه یکی از موضوعات اخلاقی است که به مقتضای برخی بی‌عدالتی‌ها و تبعیض‌ها به صورت جدی پا به عرصه‌ ادبیات گذاشت و از آنجا که بخشی از محتوای مثنوی مولوی به موضوع اعتراض، شِکوه و گلایه اختصاص داده شده است، مولوی کوشیده با بهره‌گیری از تمثیل اعتراض نابسامانی‌ها را پررنگ‌تر و برجسته‌تر سازد. در مقالۀ حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است، بر اساس شیوه مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی نقش تمثیل در اعتراضات فردی و اجتماعی مثنوی پرداخته شده است. اینکه تمثیل در بیان مفاهیم اعتراضی در مثنوی چه نقش و اهمیتی دارد و مولانا از چه شگردی به همین منظور استفاده کرده است پرسش‌های اصلی پژوهش حاضرند. هدف از انجام این پژوهش، بررسی نگرش‌های انتقادی و شکواییه‌های اعتراضی مولانا در مثنوی بر بنیاد تمثیل و تبیین نقش و تاثیر تمثیل و داستان‌های تمثیلی در انعکاس ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی در مثنوی معنوی بوده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تمثیل‌های مثنوی سبب اثرگذاری بهتر اعتراضات مولانا شده است. هم‌چنین بخش گسترده‌ای از اعتراضات مثنوی به مسائل اجتماعی اختصاص دارد.

چکیده انگلیسی:

Human nature is innately compatible with allegory and storytelling. Hence, one of the teaching and rhetorical methods used in the heavenly books and consequently mystical books is the proverb. Because the proper use of this method causes a better effect and reduces the dryness and boredom of teaching and preaching, and consequently has a deeper and deeper effect on the mind and conscience of the audience. Protest against the moral and social disorders of the society is one of the moral issues that, due to some injustices and discrimination, entered the field of literature seriously, and since part of the content of Rumi's Masnavi to the subject of protest, Shokooh And the complaint is dedicated, Rumi tried to make the protests more vivid and prominent by using the allegory of protest. In the present article, which has been done by descriptive-analytical method, based on the method of library studies, the role of allegory in the individual and social protests of Masnavi has been studied. The main questions of the research are the role and importance of allegory in expressing protest concepts in Masnavi and what trick Rumi has used for this purpose. The purpose of this study was to investigate the critical attitudes and protests of Rumi in Masnavi based on allegory and explain the role and effect of allegory and allegorical stories in reflecting individual and social anomalies in the spiritual Masnavi. The results of the research indicate that Masnavi allegories have a better effect on Rumi's protests.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم


2. آقایاری زاهد، رضا؛ نوری، زهرا (1398)، بررسی ادب اعتراض در شعر سنایی و مولوی، فصلنامه شفای دل، سال دوم، ش 4، پاییز و زمستان، صص 1-24.


3. انوری، حسن؛ اخیانی، جمیله (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، نشر سخن.


4. بهبودی، محمّدباقر؛ مجلسی، محمّدتقی (1386)، بحارالانوار، تهران: نشر اسلامیّه.


5. پاینده، ابوالقاسم (1383)، نهج­الفصاحه (سخنان قصار پیامبراکرم (ص))، تهران: نشر انصاریان.


6. پشتدار، علی­محمد (1385)، ناصر خسرو و ادب اعتراض، تهران: نشر فرهنگ صبا.


7. پورممتاز، علی­رضا (1372)، فرهنگ جامع چاپ و نشر، تهران: موسسه نمایشگاه­های فرهنگی.


8. جعفری، محمدتقی (1382)، تفسیر و نقد مثنوی جلال­الدین محمد بلخی، تهران: انتشارات اندیشه اسلامی.


9. دهخدا، علی­اکبر (1372)، لغت­نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.


10. زرّین­کوب، عبدالحسین (1362)، سرّ نی، تهران: نشر علمی.


11. ---------------- (1380)، پلّه­پلّه تا ملاقات خدا، تهران: نشر علمی.


12. ---------------- (1389)، بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصّه­ها و تمثیلات مثنوی، تهران: نشر علمی.


13. زمانی، کریم (1385)، میناگر عشق و شرح موضوعی مثنوی معنوی، تهران: نشر نی.


14. -------- (1378)، نی­نامه در تفاسیر مثنوی، تهران: چاپ اطّلاعات.


15. سجّادی­راد، صدیقه؛ ذاکری، احمد (1398)، اعتراض در مثنوی مولانا، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دوره 11، شماره 42، پاییز، صص 132-105.


16. سرّامی، قدمعلی (1389)، بث­الشکوی دانشنامة جهان اسلام، زیر نظر غلام­­علی حدّاد عادل، تهران.


17. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1380)، تازیانه­های سلوک، تهران: نشر سلوک.


18. شهیدی، سیدجعفر (1380)، شرح مثنوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.


19. فرزانه­آباد، شبنم؛ و دیگران (1400) «تمثیل شگردی تعلیمی در مثنوی معنوی»، بوشهر، فصلنامه تحقیقات تمثیلی، دوره 13، شماره 50، دی، صص 40 ـ 64.


20. فروزان­فر، بدیع­الزّمان (1366)، زندگانی مولانا جلال­الدّین محمّد، تهران: نشر کتاب پارسه.


21. ------------- (1380)، شرح مثنوی شریف، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.


22. گلدمن، لوییس (1381)، جامعه­شناسی ادبیات، ترجمه محمد پوینده، تهران: نشر هوش و ابتکار.


23. معین، محمد (1375)، فرهنگ فارسی، شش جلد، تهران: نشر امیرکبیر.


24. ملک­زاده، نرگس (1388)، شکواییه در سبک عراقی، پایان­نامه، اصفهان: دانشگاه اصفهان.


25. مولوی­بلخی، جلال­الدّین محمد (1381)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: نشر امیرکبیر.


26. نوری، محمدعلی (1392)، شکواییه در شعر فارسی از آغاز تا پایان قرن هشتم، پایان­نامه، تبریز: دانشگاه تبریز.


27. یوسف­پور، محمّدکاظم و فانی­اسکی، راضیه (1396)، زمینه­های کاربرد مفهوم تکبر در مثنوی، سومین همایش متن­پژوهی ادبی (نگاهی تازه به آثار مولانا)


28. نظری، ماه (1393)، نقش تمثیل در مثنوی معنوی، نشریۀ فنون ادبی، سال ششم، پاییز و زمستان، شمارۀ 2، پیاپی 11.


29. جهان­دیده کوهی، سینا (1392)، ساختار و ساخت­آفرینی تمثیل در مثنوی، نشریۀ الهیات هنر، شمارۀ اول، صص 128-105.

1. The Holy Quran. (In Persian)


2. Aghayari Zahed, Reza; Nouri, Zahra (1398), A Study of the Literature of Protest in the Poetry of Sanai and Rumi, Quarterly Journal of Healing the Heart, Second Year, Vol. 4, Autumn and Winter, pp. 1-24. (In Persian)


3. Anwari, Hasan; Akhiani, Jamileh (1381), Farhang Bozorg Sokhan, Tehran, Sokhan Publishing. (In Persian)


4. Behboodi, Mohammad Baqer; Majlesi, Mohammad Taghi (1386), Baharalanvar, Tehran: Islamiye Publishing. (In Persian)


5. Payande, Abolghasem (1383), Nahj al-Fasaha (short speeches of the Holy Prophet (PBUH)), Tehran: Ansarian Publishing. (In Persian)


6. Poshtdar, Ali Mohammad (1385), Naser Khosrow and the Literature of Protest, Tehran: Farhang Saba Publishing. (In Persian)


7. Pourmumtaz, Alireza (1372), Comprehensive Culture of Publishing, Tehran: Cultural Exhibitions Institute. (In Persian)


8. Jafari, Mohammad Taghi (1382), Interpretation and Critique of Jalaluddin Mohammad Balkhi Masnavi, Tehran: Islamic Thought Publications. (In Persian)


9. Dehkhoda, Ali Akbar (1372), Dictionary, Tehran: University of Tehran Press. (In Persian)


10. Zarrinkoob, Abdolhossein (1362), Serr Ney, Tehran: Scientific publication. (In Persian)


11. ------------------------------- (1380), step by step until the meeting of God, Tehran: Scientific publication.


12. ------------------------------- (1389), The Sea in a Pit, Critique and Interpretation of Masnavi Stories and Allegories, Tehran: Scientific Publication. (In Persian)


13. Zamani, Karim (1385), Minagar Eshgh and Thematic Description of Masnavi Manavi, Tehran: Ney Publishing. (In Persian)


14. ------------------ (1378), Letter in Masnavi Interpretations, Tehran: Information Publishing. (In Persian)


15. Sajjadirad, Siddiqeh; Zakeri, Ahmad (1398), Protest in Rumi's Masnavi, Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), Volume 11, Number 42, Autumn, pp. 132-105. (In Persian)


16. Sarrami, Ghadamali (1389), Complaint of the Encyclopedia of the Islamic World, under the supervision of Gholam Ali Haddad Adel, Tehran. (In Persian)


17. Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (1380), The Whips of Behavior, Tehran: Behavior Publishing. (In Persian)


18. Shahidi, Seyyed Jafar (1380), Sharh Masnavi, Tehran: Scientific and Cultural Publications. (In Persian)


19. Forouzanfar, Badi'alzaman (1366), Life of Maulana Jalaluddin Mohammad, Tehran: Parseh Book Publishing. (In Persian)


20. ------------------------------- (1380), Sharh Masnavi Sharif, Tehran: University of Tehran Press. (In Persian)


21. Goldman, Lewis (1381), Sociology of Literature, translated by Mohammad Pooyandeh, Tehran: Publication of Intelligence and Initiative. (In Persian)


22. Moein, Mohammad (1375), Persian Culture, six volumes, Tehran: Amirkabir Publishing. (In Persian)


23. Malekzadeh, Narges (1388), Complaints in the Iraqi style, Thesis, Isfahan: University of Isfahan. (In Persian)


24. Mawlawi Balkhi, Jalaluddin Mohammad (1381), Masnavi Maanavi, edited by Reynold Nicholson, Tehran: Amirkabir Publishing. (In Persian)


25. Nouri, Mohammad Ali (1393), Complaints in Persian Poetry from the Beginning to the End of the Eighth Century, Thesis, Tabriz: University of Tabriz. (In Persian)


26. Yousefpour, Mohammad Kazem; Fani Eski, Razieh (1396), Contexts of application of the concept of arrogance in Masnavi, the third conference on literary textual research (a new look at the works of Rumi) (In Persian)


27. Nazari, Mah (1393), The Role of Allegory in the Spiritual Masnavi, Journal of Literary Techniques, Sixth Year, Autumn and Winter, No. 2, consecutive 11. (In Persian)


28. Jahandideh Koohi, Sina (1393), The Structure and Construction of Allegory in Masnavi, Journal of Theology of Art, No. 1, pp. 128-105. (In Persian)


29. Farzaneh Abad, Shabnam; Et al. (1400) "Allegory of educational technique in Masnavi Manavi", Bushehr, Quarterly Journal of Allegorical Research, Volume 13, Number 50, January, pp. 40-64. (In Persian)