نمادگرایی و تمثیلات اجتماعی حافظانه در بیان و اندیشه های هوشنگ ابتهاج (شاعر معاصر)

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

زینب وطن خواه ¹ , سیدمحمود سیدصادقی ² , مریم پرهیزگاری ³

1 - دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر،
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

تاریخ دریافت : 1399/09/18 تاریخ پذیرش : 1399/09/18 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه: حافظ, تمثیل, سمبل, symbol, Hafez, هوشنگ ابتهاج, Allegories, اجتماعیات, Houshang Ebtehaj, Socialities,

چکیده مقاله :

اندیشه و دغدغه‌های اجتماعی ابتهاج در پیوند با ذوق زیباگرایانه‌ی ادبی و دلبستگی وی به غزل کلاسیک به ویژه غزل‌های حافظ، و نیز عرصه‌ی پرالتهاب سیاسی دهه‌ی سی شمسی، رنگ و بوی کلام و شعر وی را جلوه‌ای بخشیده که او را از سایر شاعران هم‌عصر خویش همچون فریدون توللی، رهی معیری، متمایز می‌سازد. ابتهاج که شاعری غزل‌سراست و توانایی خود را در شعر نو نیز نشان داده از حیث استخدام واژگان و تعابیر، و ساخت نحوی اشعارش و نمادها و تمثیلات و مضامین فکری، متاثر از شیوه حافظ است. روش تحقیق تمثیلی حاضر، کیفی و توصیفی است. در این تحقیق، غزل‌های دفتر شعر سیاه مشق مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد: از ویژگی‌های بارز اشعارش، تصویرسازی نمادین و تمثیل گرایانه و تا حدی بازآفرینی نمادهای حافظانه برای بیان موضوعات اجتماعی نظیر نبودن آزادی و وجود استبداد، دردمندی ها و جو اختناقی است که بر جامعه‌ی روزگار خویش حاکم بوده است. این شیوه و فضای سیاسی دهه‌ی سی شمسی، او را به جریان سمبولیسم اجتماعی سوق داده و شگردهای زبانی و هنری حافظ ، الهام‌بخش سایه بوده است. این نوع بازآفرینی و پیروی از حافظ، وجه تشخص و امتیاز غزلیات سایه قلمداد شده است. با این هدف ابتهاج توانسته تصاویر و تمثیل های مرسوم عرفانی و تغزلی را در پاسخ به ضرورت و سوالات تحقیق تبدیل به نمادهایی کند که پیام‌رسان موضوعات اجتماعی باشد

چکیده انگلیسی:

Ebtehaj's social thought and concerns in connection with his literary aesthetic taste and his attachment to classical lyric poetry, especially Hafez's lyric poems, as well as the inflammatory political arena of the 1930s, gave him the color and smell of his words and poetry. He distinguishes himself as "Fereydoun Tavaloli" and "Rahi  Moayeri". Ebtehaj, who is a lyric poet, has also shown his ability in modern poetry, but the poet's aesthetic taste has enabled him to compose lyric poems that follow Hafez in various dimensions, Allegories,  including employing vocabulary and interpretations, intellectual themes and syntactic construction. The present research method is qualitative and descriptive. In this study, shadow lyric poems from the "Black Exercise" poetry book have been studied. Research findings show that one of the hallmarks of his poetry is symbolic expression and depiction, which is to some extent the re-creation of memorable symbols to express social issues such as lack of freedom and the existence of tyranny, pain and oppression that dominate the society of his time. This political style and atmosphere of the 1930s led him to social symbolism, and Hafez's linguistic and artistic methods and techniques in expressing socialism inspired the shadow. This type of recreating and following Hafez has been considered as a way to identify and score shadows. Ebtehaj has also been able to transform traditional mystical and romantic lyrical images and Conventional mystical allegories, symbols into symbols that convey the message of social issues and improve the quality and artistic level of his sonnets.

منابع و مأخذ:

1. آقاحسینی، حسین و معینی فرد، زهرا(1389)، بررسی بینامتنی تصویر دریا در غزلیات شمس، مجله گوهر دریا شماره 4، ص1-28


2. آقاجانی، لیلا (396)، جستاری در شگرد تمثیل و انواع آن در مقالات شمس، متن پژوهی ادبی شماره 73


3. ابتهاج، امیرهوشنگ (1388)، سیاه مشق، تهران: کارنامه


4. بهره‌ور، مجید (1392)، حافظ و سایه: مکالمه‌گرایی از ساخت متن تا ساخت اجتماع، فصلنامه‌ی نقد ادبی، تهران: ش 21 ،ص 17 ـ 32


5. پورنامداریان، تقی (1368)، رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، سوم، تهران: علمی و فرهنگی.


6. جمشیدیان، همایون (1393)، تحلیل غزلی از مولوی بر مبنای رویکرد بینامتنی به قرآن، فصلنامه پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال دوم، ص 13-30 


7. حافظ، شمس‌الدین محمد (1362)، دیوان حافظ، به تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی


8. داد، سیما ( 1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی،  تهران: مروارید. چاپ چهارم


9. سیف، عبدالرضا و آزاد محمودی(1384)، «سایه‌ی حافظ در غزل‌های سایه(هوشنگ ابتهاج) «مجله‌ی دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، دوره‌ی6 ، ص 55 ـ 72


10. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا(1387)، سایه آینه‌دار غم‌ها و شادی‌های عصر ما، مجله نگاه نو، ش 73 ص۶۲-۶۳


11. شمیسا، سیروس(1383)، راهنمای ادبیات معاصر، تهران: نشر میترا چ  اول


12. طلوعی آذر، محمد، صمدی، علی (1395) ریختشناسی تمثیل های‌ عرفانی با ‌تکیه بر ‌اشعار‌سنایی، ‌عطار ‌و ‌مولوی، مجله زبان و ادب فارسی


13. کالر، جاناتان( 1385)، نظریه ادبی ترجمه فرزاد طاهری، تهران: نشر مرکز


14. محمدی،حسین؛ نیکوهمت، ناصر(1392)، برسی مقایسه ای شعرحافظ و ابتهاج،  مجله کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی، شماره 26 ص 146-121


15. مرادی، عبدالله؛ نیکخواه، مظاهر؛خسروی، حسین(1398)، سبک‌شناسی جامع غزلیات هوشنگ ابتهاج،


16. نشریه بهار ادب، شماره 44 ص 352-333


17. نامورمطلق، بهمن (1386)، «ترامتنیت مطالعه‌ی روابط یک متن با دیگر متنها« در فصلنامه‌ی پژوهش‌نامه علوم انسانی، تهران، ش 56 ،ص 83 ـ 98


18. یوسفی، غلامحسین(1379)، چشمه روشن، تهران: علمی، چ پنجم


19. یونگ، کارل گوستاو (1391)، انسان و سمبول‌هایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی