تحول و تغییر عبادتگاه‌های آیین مهرپرستی و زرتشت به اماکن مقدس اسلامی در صدراسلام

محورهای موضوعی : حکمت و معماری

صبا حسین پور ¹ , لیدا بلیلان اصل ²

1 - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، تبریز، ایران
2 - دانشیارگروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، تبریز، ایران

تاریخ دریافت : 1402/10/30 تاریخ پذیرش : 1403/06/17 تاریخ انتشار : 1403/10/04

کلید واژه: آتشکده, اسلام, آیین مهرپرستی, اماکن مقدس, زرتشت, مسجد, معابد,

چکیده مقاله :

در تاریخ ایران، مذاهب و فرقه‌های مختلفی در طول زمان و در نقاط مختلف جغرافیایی ظهور کرده‌اند. سرزمین کهن ایران دارای اماكن مقدس بسیاری است که علاوه‌بر ارتباط با ادیان کنونی، با ادیان كهن نیز مرتبط بوده‌اند. تاریخ، بارها شاهد تبدیل نیایشگاه‌ها در تمدن‌های مختلف به پرستشگاه‌هایی برای ادیان جدیدتر بوده‌است، در طی گذر به دوران اسلامی، بسیاری از مهرابه‌ها و آتشکده‌ها به اماکن اسلامی تبدیل شدند که به‌منظور انطباق با اعتقادات و آیین‌های دین اسلام صورت گرفت. پژوهش حاضر قصد دارد، به بررسی تغییر معابد پیش از اسلام به اماکن مذهبی اسلامی و انگیزه‌ی  این تغییرات بپردازد. با بررسی 22 نمونه موردی از مساجد و امامزاده‌هایی با پیشینه‌ی آتشکده و معبد مهر (مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع اصطخر، امامزاده صالح تجریش، امامزاده ابراهیم کنگاور و ...) و آثار و نشانه‌های به‌دست‌آمده از این اماکن و ارتباط آن‌ها با ادیان گذشته را با روش تاریخی- تحلیلی- توصیفی و با بهره‌گیری از منابع تاریخی و کتابخانه‌ای بررسی کند و در پاسخ به این سوال که تغییر کاربری‌ مهرابه‌ها و آتشکده‌ها به برخی اماکن متبرکه در طی گذر به دوران اسلامی چگونه و به چه دلیل بوده، این نتیجه حاصل می‌شود که بناهای مقدس ایرانی پیش از اسلام، با ورود اسلام به ایران تحت عناوین امامزاده، قدمگاه و مسجد به حیات خود ادامه داده‌اند و این تحولات نشان از تأثیر عمیق اسلام بر فرهنگ و مکان‌های مذهبی قدیمی دارند و ساخت اماکن اسلامی بر روی اماکن نیایشگاهی موجود در صدر اسلام به دلیل باور مردم بومی به مقدس‌بودن آن مکان و حاصل تدبیر ایرانیان برای جلوگیری از تخریب بناهای مذهبی و حفظ این اماکن بوده است.

چکیده انگلیسی:

Throughout the history of Iran, various religions and sects have emerged across different time periods and geographical regions. The ancient land of Iran hosts many holy sites that have been significant not only to current religions but also to ancient ones. History has often witnessed the transformation of places of worship in different civilizations into sites dedicated to newer religions. During the transition to the Islamic era, many Mehrabahs and fire temples were converted into Islamic sites to align with Islamic beliefs and rituals. This study investigates the transformation of pre-Islamic temples into Islamic religious sites and the motivations behind these changes. By examining 22 examples of mosques and Imamzadehs, such as the Damghan Historical Mosque, Istakhar Jame Mosque, Salih Tajrish Imamzadeh, and Ebrahim Kangavar Imamzadeh, with backgrounds as Atesh Kedeh and Mehr Temples, the research employs historical-analytical-descriptive methods, utilizing historical and library sources to answer how and why Mehrabahs and fire temples were repurposed into Islamic sites during this transitional period. The findings suggest that pre-Islamic Iranian holy sites continued to exist after the arrival of Islam in Iran under new titles such as Imamzadeh, Qadamgah, and mosque. These transformations reflect Islam’s profound influence on the culture and religious sites of pre-Islamic Iran, as well as the construction of Islamic places on existing worship sites. In the early Islamic period, these changes were influenced by the local people's reverence for the sacredness of these places and the Iranians' intent to preserve religious buildings and protect these sites from destruction.

منابع و مأخذ:

احمدی‌نبی، علی‌اصغر، امانی، منصور، موحد، عبدالعزیز، (1401)، بررسی پیامدهای مذهبی و اجتماعی ورود اعراب مسلمان به آسیای مرکزی تا پایان دولت بنی‌امیه. فصلنامه علمی پژوهشنامه تاریخ، 69، 120-137.
اصطخری، ابواسحق‌ابراهیم، افشار، ایرج، (1397)، ممالک و مسالک، ترجمه محمدبن‌عبدالله تستری، نشر سخن.
الیاده، میرچا، (1399)، رساله در تاریخ ادیان، چاپ هفتم، انتشارات سروش.
آورزمانی، فریدون و جوادی، شهره، (1394)، مصاحبه پیرامون کتاب‌های در دست چاپ «سه‌گانه مکان ایرانی»، انتشارات پژوهشکده نظر و کتاب «بازآفرینی سنگ‌نگاره‌های ساسانی– تاق‌بستان» انتشارات پژوهشکدة نظر. تاریخ94.11.12.
بیهقی، ابوالحسن علی‌بن‌زید معروف به ابن فندق، (1400)، تاریخ بیهق، ترجمه مصطفی امیری، موسسه نشر میراث مکتوب.
پوپ، آرتوراپهام، اکرمن، فیلیس، (1395)، سیری در هنر ایران: از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ترجمه نجف دریابندری و دیگران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
جوادی، شهره، (1397)، اماکن مقدس با پیشینۀ نیایشگاهِ «مهر»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، دوره6، شماره19
خسروشاهی، جلال، (1399)، ایاصوفیه، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی هنر و معماری، 147-123، (1)10.
داریوش، بابک، اسگارد، آن، منصوری، سید امیر،(1399)، چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین‌ها، معماری و منظر ایران، مجله منظر، 12(53)، 64-73.
صفاکیش، حمیدرضا، (1390)، مسجد و نماد تاریخی آن در قرن اول هجری، مطالعات نقد ادبی، دوره6، شماره22، 103-120.
علی‌پور، سارا، نصیرسلامی، محمدرضا، فلامکی، محمدمنصور، (1398)، تحلیل ساختار منظر ستایشگاه‌های مهری، نشریه علمی باغ نظر، 16(74):42-31/ مرداد 1398.
قاسمیان اصل، عیسی، تقی‌پور، ملیحه، حیدری، علی‌اکبر، (1400)، تبیین اصول حاکم بر معماری خانه با تاکید بر مبانی دینی و اعتقادی، نشریه علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال نهم، شماره14، 159-180.
قرشی، امان‌الله، (1389)، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، هرمس، تهران.
کریمیان، حسن، سیدین، ساسان، (1391)،استمرار روند تبدیل آتشگاه به مسجد تا قرن هفتم هجری، نمونة موردی، مسجد سنگی داراب، باستان‌شناسی ایران، دوره2، شماره2
کریمیان، حسن، سیدی، سامان،(1396)، فرایند تبدیل دو آتشکده به مسجد در ایزدخواست و استخر با استناد به شواهد موجود و منابع تاریخی، مطالعات ایرانشناسی، شماره 6
لوبون ، گوستاو، (1402)، تاریخ اسلام و عرب ، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، 557، انتشارات دانشگاه تهران.
مشهدی، علی. (1401). تبیین اصول نگرش به مکان در آثار تاریخی باستانی شهر دامغان (مطالعه پژوهی مسجد تاریخانه ی دامغان). مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران، 1(1 )، 31-41.
منصوری، سیدامیر، جوادی، شهره، (1398). سه‌گانه منظر ایرانی، ناشر پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی نظر، تهران.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق، (1399)، کتیبه‌های پاسارگاد در دوره‌ی اسلامی، صفه،
نصرتی، مسعود، زارعی، محمدابراهیم، خمسه، هایده، (1402)، تحولات تاریخی مسجد جامع دماوند با استناد به شواهد باستان‌شناسی، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره13، شماره36
نظری، فرهاد، (1394)، مسجد‌جامع عتیق کنگاور، فصلنامه اثر، پیاپی68، بهار 1394، 79-92.
نورسی، حامید، نظری،سامر، گرگری، لیلا، قنبری، بهنام، باورسایی، عباس، (1402)، مطالعه و معرفی یافته‌های فرهنگی مرتبط با دوره ساسانی در کاوش ضلع شرقی مسجد جامع ارومیه، پیام باستان‌شناس، دوره ۱۵، شماره 29، پاییز و زمستان 1402.
نیک زاد، ذات الله،(1402)،پیدایش مساجد در یزد؛ بازشناسی معماری مساجد سده های نخستین منطقه یزد، دوفصلنامه معماری اقلیم گرم و خشک، دوره: 11، شماره: 1
هژبری، علی، کریمیان، حسن، (1401)، تحولات در عبادتگاه‌های اوایل دوران اسلامی ایران، مجله علمی اثر، دوره 43، شماره2
Ancient History Encyclopedia, (Mithraism), https://www.worldhistory.org/Mithraic_Mysteries/
Creswell Keppel, A, C. (1969), Early Muslim Architecture, Umayyads A.D, 622-750(2Vols) London: Oxford University Press.
Jones, A. (2020). Transformation of Pre-Islamic Religious Sites into Islamic Places of Worship. Middle East Studies Journal, 15(3), 210-225.
Smith, J. (2019). The Impact of Islam on Sacred Places and Places of Worship. Islamic Studies Journal, 27(2), 123-135.
Whitehouse, D. (2009). Siraf History, Topography and Environment (The British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs Series1), London: Oxford University Press.
Yücel, E. (1986), Ayāsofyā Museum. Istanbul: Akbank Yayinlari