تحلیل استعاره مصرحه و استعاره مکنیه در داستان های ویس و رامین،خسرو وشیرین،گل و نوروز

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

بیان فروغ کرمانشاهی ¹ , محمدرضا قاری ² , مجید عزیزی ³

1 - ان وادبیات فارسی ،واحد اراک،دانشگاه ازاد اسلامی،اراک،ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/12/17 تاریخ پذیرش : 1402/03/08 تاریخ انتشار : 1402/04/01

کلید واژه: صور خیال, استعاره, گل و نوروز, ویس ورامین, خسرو و شیرین,

چکیده مقاله :

صور خیال جوهر و ماده اصلی و عنصر ثابت شعر است و چیزی است که از نیروی تخیل حاصل می‌شود. صور خیال معیار ارزش و اعتبار هنری شعر است. چنانچه بپذیریم که شعر، گره خوردگی اندیشه و عاطفه و خیال در زبانی آهنگین است و خیال عنصر اصلی شعر، در آن صورت به میزان اهمیت عنصر خیال در عرصه شاعری پی خواهیم برد.یکی از زیباترین عناصر خیال استعاره است که اگر چه انواعی دارد اما در این مقاله سعی شده به طور کلی تحت عنوان استعاره مصرحه و استعاره مکنیه بررسی شود و میزان تصویرپردازی با این عنصر در منظومه ها مشخص شود.شاعر برای بیان احساسات خود کلی‌ترین عنصر خیال یعنی استعاره را برمی‌گزیند. بر این اساس، سه منظومه عاشقانه که تا حدود زیادی از نظر موضوع و موقعیت و تصویر های عاشقانه شبیه هستند، انتخاب شده تا عنصر استعاره در آنها مورد بررسی قرار گیرد تا بدانیم در این منظومه ها در شرایط مختلف که در داستان پیش می آید تا چه حد شاعران تصمیم گرفته اند از عنصر استعاره برای رساندن منظور خود استفاده کنند؟در این تحقیق سه منظومه عاشقانه به روش توصیفی – تحلیلی موردمطالعه قرار گرفته و سیر و تحول صور خیال از قرن چهارم تا قرن هشتم بررسی شده است. همچنین نمودار آماری از عناصر خیال تهیه شده است .

چکیده انگلیسی:

Imagination is the essence and the main substance and constant element of poetry and it is something that comes from the power of imagination. Imagination is the measure of artistic value and validity of poetry. If we accept that poetry is the entanglement of thought, emotion and imagination in a melodious language, and that imagination is the main element of poetry, then we will realize the importance of imagination in the field of poetry. One of the most beautiful elements of imagination is metaphor, which has many types but In this article, it is tried to be investigated in general under the title of Masraha metaphor and Makaniyeh metaphor and to determine the amount of imagery with this element in the poems. To express his feelings, the poet chooses the most general element of imagination, i.e. metaphor. Based on this, three romantic poems which are similar in terms of theme, situation and romantic images have been chosen to examine the element of metaphor in them in order to know that in these poems, in different situations that occur in the story, To what extent have the poets decided to use the element of metaphor to convey their meaning? In this research, three love poems have been studied in a descriptive-analytical way, and the evolution of the images of fantasy from the 4th century to the 8th century has been examined. Also, a statistical chart of imaginary elements has been prepared,

متن کامل:



 

بررسی استعارۀ مصرحه و استعارۀ مکنیه 

در داستان‏های ویس و رامین، خسرو وشیرین، گل و نوروز

 

بیان فروغ کرمانشاهی¹

دکتر محمدرضا قاری²*

دکتر مجید عزیزی³

 

چکیده

صور خیال، جوهر و ماده اصلی و عنصر ثابت شعر است و چیزی است که از نیروی تخیّل حاصل می‌شود. صور خیال معیار ارزش و اعتبار هنری شعر است. چنانچه بپذیریم که شعر، گره خوردگی اندیشه و عاطفه و خیال در زبانی آهنگین است و خیال عنصر اصلی شعر، در آن صورت به میزان اهمیت عنصر خیال در عرصۀ شاعری پی خواهیم برد. یکی از زیباترین عناصر خیال استعاره است که اگر چه انواعی دارد، اما در این مقاله سعی شده به طور کلی تحت عنوان استعارۀ مصرحه و استعارۀ مکنیه بررسی شود و میزان تصویرپردازی با این عنصر در منظومه‏ها مشخص شود. شاعر برای بیان احساسات خود کلی‌ترین عنصر خیال یعنی استعاره را بر می‌گزیند. بر این اساس، سه منظومۀ عاشقانه که تا حدود زیادی از نظر موضوع و موقعیت و تصویر‏های عاشقانه شبیه هستند، انتخاب شده تا عنصر استعاره در آنها مورد بررسی قرار گیرد و بدانیم در این منظومه‏ها در شرایط مختلف که در داستان پیش می‏آید، تا چه حد شاعران تصمیم گرفته‏اند از عنصر استعاره برای رساندن منظور خود استفاده کنند؟ در این تحقیق سه منظومۀ عاشقانه به روش توصیفی ـ تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته و سیر و تحوّل صور خیال از قرن چهارم تا قرن هشتم بررسی شده است. همچنین نمودار آماری از عناصر خیال تهیه شده است که نشان می‏دهد میزان استفاده از استعاره در دو منظومه خسرو و شیرین و گل و نوروز، بیش از ویس و رامین بوده است.

واژگان کلیدی: استعاره، صور خیال، ویس ورامین، خسرو و شیرین، گل و نوروز.

مقدمه

شعر و حوزه‏های شعری در نزد هر شاعر جایگاه ویژه‏ای دارد و هر شاعر سعی کرده که تمام توانایی خود را در حوزۀ مورد‏نظر به نمایش بگذارد و زیباترین تصاویر را خلق کند. استعاره را در واقع می‏توان به میزان قدرت خیال یک شاعر تعبیر کرد، زیرا شاعر با استفاده از این عنصر و فقط با آوردن یک کلمه به عنوان استعاره می‏تواند زیبا‏ترین تصویر را خلق کند که در پس زمینۀ آن می‏توان یک تابلوی نقاشی زیبا را متصّور شد. استعاره جزئی‏ترین عنصر خیال است که شاعر از آن استفاده می‏کند و هر شعری که از استعارۀ بیشتری استفاده کند، طبیعتاً در عالم ادبی زیباتر و خاص‏تر است. به تصویر کشیدن ادبیات عاشقانه در منظومه‏ها نیازمند تأمّل شاعر در برخی از تصاویر است و برای هر چه زیباتر شدن تصاویر خیالی، شاعر سعی می‏کند به اطراف خود توجه ویژه کند و تصاویر خاصی را برگزیند.

 

پرسش تحقیق

کدام شاعر بیشتر از استعاره برای خاص‏تر شدن اثرش استفاده کرده است؟

 

هدف تحقیق

تعیین میزان تصویر پردازی به کمک استعاره در منظومه‏های عاشقانه.

 

پیشینۀ تحقیق

ادب غنایی و منظومه‏هایی که در این حیطه قرار می‏گیرند، آثار زیادی را شامل می‏شوند و با توجه به گستردگی ادب غنایی مقاله‏های بسیاری در این زمینه کار شده است، اما به این شیوه که سه اثر نام برده مورد تحلیل تصاویر از منظر استعاره قرار گرفته باشد، پژوهشی انجام نشده، اما می‏توان به ذکر نمونه‏هایی از چند مقاله اکتفا کرد: «ساختار داستانی منظومه‏های عاشقانه فارسی»، نوشتۀ حسن ذوالفقاری. فصلنامۀ علمی ـ تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، دورۀ 5، شمارۀ 17، زمستان 1394، صص 90-73. در این مقاله صرفاً به بررسی ساختاری منظومه‏های عاشقانه توجه شده و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته و نگاه جزئی بر اساس تصاویر خیالی در آن نیست.

 «نقد تحلیلی ـ تطبیقی منظومۀ خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی»، نوشتۀ دکتر فضل اﷲ رضایی اردانی در پژوهشنامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، دورۀ 6، شمارۀ 11، پاییز و زمستان 1387، صص 112- 87. هدف این مقاله به تصویر کشیدن قدرت داستان سرایی نظامی در این دو منظومه است و نویسنده سعی کرده محتوای داخلی داستان‏ها را مورد بررسی قرار دهد.

«بلاغت تصوبر در ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی» نوشتۀ دکتر علی محمد رضایی هفتادر در فصلنامۀ زیبایی‏شناسی ادبی، سال هفدهم، شمارۀ 41، پاییز 1398، صص 151-129. همان ظور که از اسم مقاله مشخص است به جنبه‏های مختلف تصویر در این منظومه اشاره شده که استعاره نیز یکی از این تعاریف است و از دو منظومه دیگر خبری نیست.

و مقالات و پایان نامه‏های فراوان دیگری که در زمینۀ عناصر خیال وجود داردکه در تک تک این موارد بررسی این منظومه‏ها با یکدیگر از منظر استعاره وجود ندارد، لذا در این مقاله سعی شده که کار جدیدی ارائه گردد.

 

 ادب غنایی

ادبیات غنایی در ادبیات ما بیشتر به شعر عاشقانه تعبیر می‏شود و بیشترین گمان بر این است که محتوای اکثر اشعار غنایی در مورد عشق است در حالی که: «در شعر فارسی‏، ادب غنایی به صورت داستان، مرثیه، مناجات، بث الشکوی و گلایه و تغزل در قوالب غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و حتی قصیده مطرح می‏شود. اما مهم‏ترین قالب آن غزل است.» (شمیسا، 1393: 128)

 در شعر غنایی، گاه خود شاعر شروع به سخن گفتن می‏کند و گاه یک راوی در شعر خود معرفی می‏کند و از زبان او شعر را ادامه می‏دهد. بر این اساس نمی‏توان شخصیت راوی را با خود شاعر یکی دانست. «شکل گرایان روسی بر آنند که انطباق بین ساختمان دستوری ثابت زبان و انواع ادبی را نشان دهند. یاکوبسون ادعا می‏کند که شعر غنایی صیغۀ اول شخص و زمان حال است در حالی که حماسه صیغۀ سوم شخص است و گذشته.» (ولک، 1373: 262) در شعر غنایی احساس، عاطفه و انتقال آنچه شاعر غنایی با تجربه عاطفی خویش درک کرده در اولیّت قرار دارد. وظیفۀ انتقال این احساس به خواننده جدا از تزئین کلام نیست، بلکه آرایش شعر و گاه پیچیدگی که شاعر با به کار بردن صنایع ادبی به شعرش می‏دهد، سبب می‏شود که او با این کارها به هدف خود که همانا همراهی مخاطب با شعرش می‏باشد برسد؛ بنابراین، تصویر آفرینی و تزئین کلام غنایی، نقش مهمی در درک مخاطب از آثار دارد. هدف شاعر غنایی فقط توضیح اندیشه در پشت تصاویر خویش نیست، بلکه بیش از هر چیز درگیر نوآوری، زیبایی آفرینی و ابراز عواطف شخصی است. بنابراین دانش بیان که در ابتدا به بررسی زیبایی‏های متن می‏پردازد و سپس میزان مطابقت صنایع با محتوا را آشکار می‏کند، قادر است معیاری مناسب برای تحلیل زیباشناسانۀ تصویرهای شعری باشد. در شعر غنایی نقش عاطفی جهت‏گیری پیام به سوی گوینده است و این نقش تأثیری از احساس خاص گوینده را به وجود می‏آورد. خواه گوینده حقیقتاً آن احساس را داشته باشد و خواه وانمود کند که چنین احساسی دارد. (ر. ک: فالر و دیگران، 1369: 78)

 اوج دورۀ اشعار غنایی در ادبیات ما در سبک عراقی مشاهده می‏شود، اما اشعار عاشقانه و غنایی در ادب فارسی از اواسط قرن سوم هجری یعنی از نخستین روزگار پیدایش شعر دری آغاز شد و قدیمی‏ترین آنها را در ادبیات بازمانده از حنظله بادغیسی می‏توان یافت. لیکن دورۀ کمال شعر غنایی در زبان فارسی از قرن چهارم آغاز شد. نخستین غزل‏های زیبای پارسی را رودکی و معاصر او شهید بلخی سروده‏اند. شاعران، سرودن غزل تا روزگار ما را با شور و حرارت خاصی دنبال کرده‏اند. «ابیات پراکنده‏ای که از رودکی مانده است، نشان می‏دهد که او به جز منظومۀ "کلیله و دمنه" و به جز مثنوی"دوران آفتاب"، بنا به گفتۀ مؤلّف "فرهنگ جهانگیری" و "سندبادنامه" شش مثنوی دیگر نیز داشته است.» (نفیسی، 1382: 28)

 در آغاز قرن پنجم است که داستان سرایی رونق بیشتری می‏گیرد و عده‏ای از شاعران به آن می‏پردازند. در این دوره عنصری شاعری است که به نظم داستان‏های عاشقانه می‏پردازد و داستان‏هایی مانند وامق و عذرا، خنگ بت و سرخ بت، شادبهر و عین الحیات، به نظم در آورده که هیچ کدام به دست ما نرسیده است. (ر. ک: کارل اته، 1365: 69) در اوایل قرن پنجم داستان ورقه و گلشاه که اصل آن از داستان‏های تازی گرفته شده و بی شباهت به داستان لیلی و مجنون نیست، توسط عیوقی، شاعر معاصر سلطان محمود غزنوی، به نظم در آمده است. در نیمۀ قرن پنجم نیز یکی از داستان‏های کهن ایرانی به نام ویس و رامین توسط فخرالدین اسعد گرگانی سروده شده است.

 در اواخر قرن پنجم هجری یوسف و زلیخا یکی از داستان‏های مشهور توسط شاعری که نام او معلوم نیست به بحر متقارب ساخته می‏شود. این همان منظومه‏ای است که تذکره نویسان آن را به فردوسی نسبت داده‏اند. در حالی که در بطلان این انتساب تردیدی نیست. این داستان در قرن‏های نهم و یازدهم و دوازدهم به وسیله شاعرانی چون نورالدین عبدالرحمان جامی و حسین هروی و لطفعلی بیگ آذر بیگدلی و چند تن دیگر به شعر در می‏آید.

 قرن ششم یکی از دوره‏های پربار شعر و ادب پارسی است؛ شاعران نامداری در این قرن پا به عرصۀ وجود گذاشتند از جمله انوری و نظامی و خاقانی که از بزرگان شعر فارسی به حساب می‏آیند. «در این دوره شاعری شرایط سنگین و دشواری دارد و یکی از این شرایط احاطۀ شاعر به علوم متداول روزگار و کاربرد آنها در شعر است.» (صفا، 1362: 58) به قول نظامی عروضی: «شاعر باید در انواع علوم متنوع باشد و در اطراف رسوم مستطرف؛ زیرا که چنانکه شعر در هرعلمی به کار همی شود، هر علمی در شعر به کار همی شود.» (نظامی عروضی، 1364: 47) بنابراین در این دوره شاعران در پی آن هستند تا انواع شگردها را به کار ببرند تا نوعی تازگی در شعر ایجاد کنند، نظم داستان‏ها به وسیلۀ یکی از بزرگان شعر پارسی یعنی نظامی گنجوی، به حد اعلای خود می‏رسد. این داستان‏ها عبارتند از: خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر که با داستان حماسی ـ تاریخی اسکندر نامه و منظومۀ تعلیمی ـ حکمی مخزن الاسرار، پنج گنج یا خمسه نظامی را به وجود آورده‏اند. نظامی نوع شعر داستانی و قصص را در زبان فارسی به حد اعلای خود می‏رساند و به همین سبب، در قرن‏های بعد مورد تقلید گروهی از شاعران قرار می‏گیرد.

 نخستین مقلّد بزرگ نظامی، امیر خسرو دهلوی است که منظومه‏های شیرین و خسرو، لیلی و مجنون، هشت بهشت و آیینۀ سکندری او معروف است. پس از وی، خواجوی کرمانی صاحب کمال نامه، گل و نوروز، گوهر نامه، همای و همایون و سلمان ساوجی صاحب فراق نامه، جمشید و خورشید و در قرن نهم کاتبی ترشیزی صاحب منظومه‏های حسن و عشق، ناظر و منظور، بهرام و گل اندام، از داستان سرایان قابل توجه هستند.

 مشهور‏ترین داستان سرایان ایران بعد از شاعران قرن‏های ششم و هفتم، بی تردید، نورالدین عبدالرحمان جامی است. مثنوی‏های سلامان و ابسال، یوسف و زلیخا و لیلی و مجنون او همگی منظومه‏های عاشقانه زیبایی در زبان فارسی هستند. این سه منظومه همراه با منظومۀ حماسی ـ تاریخی، خرد نامۀ اسکندری و مثنوی حکمی و عرفانی سلسله الذهب، تحفه الابرار، مجموعاً هفت اورنگ او را به وجود می‏آورند.

 در پایان دورۀ تیموری و در عهد صفویه چه در ایران و چه در هندوستان، چندین شاعر به نظم داستان‏های عاشقانه‏ای که بعضی از آنها استقبال از نظامی گنجوی است، مبادرت می‏ورزند که از آن جمله اند: هاتفی خرجردی صاحب شیرین و خسرو، لیلی و مجنون، هفت منظر. میرزا محمد قاسم گنابادی متخلّص به قاسمی صاحب لیلی و مجنون، چوگان نامه، خسرو و شیرین.

هلالی جغتایی صاحب منظومه‏های لیلی و مجنون، شاه و درویش. فیض فیاضی شاعر دربار اکبر شاه، صاحب منظومه‏های سلیمان و بلقیس، هفت کشور. سرودن منظومه‏های عاشقانه تا اواخر عهد قاجاری و حتی روزگار معاصر ما در ادب فارسی ادامه یافته است. (ر. ک: رزمجو، 1382: 47ـ144؛ نیز نک: صفا، 1366: 61 ـ 56؛ حاکمی، 1386: 23ـ22)

 در شعر فارسی مخصوصاً در اشعار غنایی سخن پردازان با موشکافی و ریزه کاری فراوان از استعارات بسیار استفاده کرده‏اند. در ادبیات گاه کلام تا سرحد تکلّف پیش رفته و گاه کلام با زبانی شیوا و قابل درك بیان می‏شود که کاربرد هرکدام نیز ارتباط مستقیم با موضوع آن دارد. گاه شاعر آن را به درازا بکشد یا این که در ابیاتی محدود حقّ مطلب را ادا کند. غنیمی می‏نویسد: «تفاوت‏هایی که در انواع ادب دیده می‏شود نه تنها بر مبنای تفاوت نویسندگان، مؤلّفان، زمان و مکان و زبان آنهاست، بلکه بر پایۀ اختلاف در ساختمان فنی و اصول هنری و روش کلی شخصیت‏ها، کاراکترهای ادبی و قالب‏های بیانی و جزئیات تغییرات است که تلاقی و اجتماع همۀ آنها تحت یک وحدت فنی و نوع ادبی شکل می‏گیرد. این نکته در داستان‏های نمایش نامه‏ای و شعر غنایی به عنوان مصداق‏های نوع ادبی به وضوح دیده می‏شوندکه به رغم تفاوت‏هایی که از نظر ویژگی‏های فنی، زمانی، مکانی و زبانی دارند در زیر یک اصل جای می‏گیرند.» (غنیمی هلال، 1373: 17 ـ 15) منظومه‏های عاشقانه، بسط یافتۀ شعر غنایی است. در غزل، مفهوم عشق به اشارتی بیان می‏شوند؛ اما در منظومۀ عاشقانه همان مضمون باز و گسترده شده، در قالب داستانی کمال می‏یابد. آنچه در غزل انتزاعی و حکمی است، در منظومۀ عاشقانه صورت عینی و تفضیلی به خود می‏گیرد. قالب منظومه‏های عاشقانه مثنوی است. علت استفاده از قالب مثنوی عدم محدودیت آن است: «ریختن موضوعاتی از قبیل حماسه و بزم و عرفان و نصیحت که غالباً به درازا می‏کشیده است، در قالب مثنوی بسی آسان‏تر است؛ زیرا در این قالب، شاعر بر تکلّف نمی‏افتد و برای یافتن قافیه مجبورنیست ذهن خویش را بکاود تا کلمه‏ای مناسب با سایر کلمات برای قافیۀ شعرخویش بیابد. به همین سبب، در مثنوی مجال سخن فراخ است و شاعر مجبور نیست معنی را فدای لفظ کند.» (غلامرضایی، 1370: 7ـ6)

 

استعاره

استعاره در لغت «عاریت خواستن است و استعمال لفظ در غیر موضوع که او چون مانند بود به عاریت خواستن چیزی، اورا استعارت نام کرده‏اند.» (حسینی نیشابوری، 1384: 260) تعریف استعاره، همواره یکی از پریشان‏ترین تعاریف در کتب بلاغی از گذشته تا به حال بوده است. (شفیعی کدکنی، 1370: 28) چنانکه از تعریف جاحظ (سده سوم هجری) تا خطیب قزوینی (سدۀ هشتم هجری)، از میان تعاریف معروف‏ترین بلاغیون دربارۀ استعاره، بیش از پانزده تعریف متفاوت می‏توان یافت. (سارلی، 1387: 75) این پریشانی تعریف در دوران جدید با واژۀ «Metaphor» که از واژۀ یونانی «Metaphora» گرفته شده و خود مشتق از «Meta» به معنای «فرا» و «pherein» در معنای «بردن» است. (هاوکس، 1377: 11) بیشتر شده است. اما در حقیقت استعاره یا «ملکۀ تشبیهات مجازی» (کروچه، 1372: 45) «هی مجاز تکون علاقه المشابهه» (تفتازانی، 1389: 221) یعنی اینکه شاعر واژه‏ای را به علاقۀ مشابهت به جای واژۀ دیگر به کار برد. استعاره را باید برترین و هنری‏ترین و موجز‏ترین شکل صور خیال دانست و این با تعریفی که شمس قیس رازی از ایجاز آورده است که «لفظ اندک بود و معنی بسیار» (رازی، 1360: 326) منطبق است، بنابراین چون ایجاز هنر شاعر و سخنور به شمار می‏رود، استعاره را باید هنری‏ترین شیوه در کلام موجز دانست. «در سراسر تاریخ بلاغت به استعاره به نوعی تردستی فوق العاده ماهرانه و مجالی برای استفاده از عوارض تغییر ناپذیر (معنی) کلمات و چیزی که تا اندازه بجاست اما مستلزم مهارت و دقت غیر عادی است نگاه کرده‏اند.» (ریچاردز، 1382: 100) استعاره و تشبیه هر دو یکی هستند با این تفاوت که تشبیه آنقدر خلاصه می‏شود تا فقط مشبه به آن باقی می‏ماند. (شمیسا، 1379: 154) قبل از شروع مثال‏ها در مورد استعاره، یک تعریف دیگر در مورد استعاره در غرب توسط نویسنده‏ای در رساله ای، ارائه شده که برای استعاره شش کارکرد برشمرده که عبارتند از: «برای وضوح، برای ایجاز، برای پرهیز از رکاکت، برای بزرگ نمایی، برای کوچک نمایی، برای تزئین» (هاوکس، 1377: 29- 28)

 

استعارۀ مصرحه

استعاره، کارآمدترین ابزار تخییل و ابزار نقاشی کلام است و زبان شعری را بسیار قوی­تر و رساتر کرده و بُرد کلام را ارتقا می­دهد. شاید هیچ کدام از صور خیال شاعرانه به اندازۀ استعاره در شعر اهمیت نداشته باشد. یا می‏توان گفت که سرانجام هر تشبیه خوب یک استعاره است. منظور از این سخن این است که در واقع استعاره تشبیهی بوده و در طول زمان خلاصه شده و از ارکان اصلی آن فقط یک رکن باقی مانده.

در این قسمت از مقاله قصد داریم به تحلیل استعاره در سه منظومۀ مورد بحث پرداخته و به ترتیب قرن از ابتدا به انتها شاهد مثال آورده و به تحلیل و مقایسه بپردازیم.

از آنجایی که فخرالدین اسعد گرگانی شاعر سبک خراسانی است، لذا استعاره‏های او نیز ملموس‏تر و درك آن راحت‏تر است و از پیچیدگی‏های سبک‏های بعدی در آن خبری نیست و به راحتی و با الهام از طبیعت توانسته منظور خود را به مخاطب برساند.

همیدون کار آن ماه دل افروز

پدید آورد ناخوبی همان روز

(گرگانی، 1377: 51)

ماه استعاره از ویس.

پس آنگه گفت با خورشید حوران

سلامت باد بسیار از خسوران

(همانجا)

خورشید استعاره از شهرو.

ز اصفاهان دو بت چون ماه وخورشید

خجسته آب ناز و آب ناهید

(همان: 31)

بت استعاره از زیبا رو.

در ویس و رامین، میزان استفاده از استعاره نسبت به تشبیه کمتر است؛ اما همین مقدار نیز بسیار زیبا و در خور توجه است. نکتۀ قابل توجه در ویس و رامین این است که میزان استفاده از صور خیال که در ادبیات بسیار مرسوم است نیز در این منظومه وجود دارد. استعاره‏های پر کاربرد در وصف اعضای چهره و بدن و توصیف اشخاص:

دهان چون غنچه گل ناشکفته

بد و در سی و دو لؤلؤ نهفته

(همان: 99)

لؤلؤ استعاره از دندان:

بسان سی و دو گوهر درفشان

نهان در زیر دو لعل بدخشان

(همانجا)

سی و دو گوهر، استعاره از دندان، لعل بدخشان استعاره از لب.

هنوزش بود خنده همچو شکر

وزان شکر فروبارنده گوهر

(همان: 113)

گوهر استعاره از سخنان زیبا.

البته شاهد مثال در این زمینه بسیار زیاد است، اما به جهت اطالۀ کلام چند شاهد مثال انتخاب و نوشته شد و همان طور که مشخص است در این ابیات از لعل و لؤ لؤ و گوهر برای لب و دندان و سخن‏های با ارزش استفاده شده. یکی دیگر از کاربرد‏های استعاره در ویس و رامین استفاده از فصول طبیعت است که شاعر توانسته به کمک آنها به خوبی جوانی و پیری را به تصویر بکشد:

ز عمر خویش بودم در بهاران

چو شاخ سرخ بید از جویباران

(همان: 38)

بهاران استعاره از جوانی.

کنون عمرم به پاییزان رسیدست

بهار نیکوی از مــن رمیدست

(همانجا)

پاییزان استعاره از پیری.

تو دی ماهی و آن دلبر بهارست

رسیدن تان به هم دشوارکارست

(همان: 76)

دی ماه استعاره از پیری، بهار استعاره از جوانی.

در منظومۀ ویس و رامین با اینکه استفاده از استعاره کمتر از تشبیه است، اما ذوق و تخیّل فخرالدین اسعد به گونه‏ای است که در یک بیت شاهد چند استعاره به جای یک استعاره هستیم:

به بالا سرو و بار سرو خورشید به لب

یاقوت و در یاقوت ناهید

(همان: 31)

سرو استعاره از قامت یار، خورشید استعاره از چهرۀ زیبا، ناهید استعاره از دندان.

به فندق مشک را از سیم برکند

ز نرگس بر سمن گوهر پراکند

(همان: 66)

فندق استعاره از نوك انگشتان، مشک وسیم استعاره از موی بلند و خوشبو.

نرگس استعاره از چشم، سمن استعاره از چهره و گوهر استعاره از اشک

دگر ره زعفرانش ارغوان گشت

کمانش باز شمشاد جوان گشت

(همان: 238)

زعفران استعاره از زردی چهره، ارغوان استعاره از سرخی چهره، کمان استعاره از خمیدگی و شمشاد جوان استعاره از راست قامتی

همان طور که مشخص است، شاعر وقتی که در وصف خود از شخص، غرق شده سعی دارد با زبان استعاره یک تابلوی نقاشی را خلق کند تا به بهترین نحو ممکن منظور خود را برساند.

و یکی از زیباترین وصف‏های ویس و رامین تصویری است که شاعر از ویس نشان داده است:

تو گفتی آن عماری گنبدی بود نگاریده بدو در آفتابی

ز موی ویس یکسر عنبر آلود فــرو هشته برو زرین نقابی

(همان: 93)

استعاره از ویس.

پیام من بگو سرو روان را پری دیدار خورشید زمین را  سیه زلفین بت یاقوت لب را

بت گویا و ماه با روان را شکر گفتار حور راستین را بهار خــرمی باغ طرب را

(همان: 113)

استعاره از ویس.

پیام من بگو با آن سمنبر

بهانه بیش از این پیشم میاور

 (همانجا)

استعاره از ویس.

تمام توصیفات را به کار بسته تا بتواند ویس را زیبا جلوه دهد. نمونه‏های این گونه بسیار زیاد است، اما به همین مقدار کفایت می‏کنیم.

فخرالدین اسعد، در منظومۀ ویس و رامین، تصاویر را در خدمت بیان موضوع غنایی قرار داده است و کاربرد صورخیال ناشی از تخیّل نیرومند سراینده است و نشأت گرفته از آشنایی با فنون و رموز زیبایی ساز سخن است. فخرالدین اسعد توانسته است علاوه بر توصیفات و تصویرسازی­های هنرمندانه از هنرهای بیانی در منظومۀ ویس و رامین بهره ببرد. با تأمّل در ویس و رامین می­توان گفت که استفاده از صورخیال در شگردهای بیانی در خلق معانی و تقویت مفاهیم ویس و رامین نقش اساسی دارند و کلام فخرالدین اسعد در توصیفات به اقتضای حال و مقام گاه با لطافت و نرمی همراه می‌شود و آنجا که مضامین عاشقانه و غنایی در میان است با استفاده از تصاویر بلاغی عشق را می­توان در کلامش حس نمود میان اندیشه­های اعتقادی و اجتماعی فخرالدین اسعد و شیوه­های بلاغی پیوستگی وجود دارد که بررسی آن می‌تواند سبک و سیاق او را از دیگر شاعران ممتاز کند. (ر. ک: هفتادر، 1398: 150)

منظومۀ دوم خسرو و شیرین است. نظامی شاعر سبک آذربایجانی است؛ سبکی که در واقع در ابتدای سبک عراقی قرار دارد و شاعران این سبک به علت مطالعۀ انواع علوم و فنون روزگار خود و تبحّر در سرودن اشعار زیبا و هنری به طبع تصویرهای بهتر و زیباتری خلق می‏کنند و نظامی نیز از این هنر والا کاملاً برخوردار است و برای اینکه هنر خود را هر چه بهتر به نمایش بگذارد در شعرش از استعاره استفاده می‏کند. در واقع استعاره در شعر او از جایگاه خاصی برخوردار است و اوج هنر او را می‏توان در اشعاری دانست، که دارای استعاره است که بیشترین نوع استعاره، استعارۀ مصرحه است، شاید چون استعاره در زمان نظامی در حال گسترش است و بیان استعاری هنری‏تر و دیر یاب‏تر از تشبیه است، لذا نظامی نیز که خود به دنبال بیان هنری‏تر مطلب می‏گردد به استفادۀ بیشتر از استعاره روی می‏آورد.

عناصر و مواد سازندۀ تصاویر استعاری در خسرو و شیرین مادی است و از تنوّع و گستردگی برخوردار است. نظامی نیز به مانند فخرالدین اسعد از تصاویر حسی و تکراری که در سنن ادبی پیشین حکم فرماست استفاده کرده، اما از آنجایی که شیوۀ خاص او خلق استعاره‏های زیبا و خیال انگیز است، لذا این تصاویر به گونه‏ای ذهن مخاطب را به چالش می‏کشد و با خود همراه می‏کند:

گرامی دُری از دریای شاهی

چراغی روشن از نور الهی

 

 (نظامی، 1385: 40)

دُر استعاره از خسرو پرویز.

چنان قادر سخن شد در معانی

که مجری گشت در گوهر فشانی

(همانجا)

گوهر استعاره از سخنان زیبا.

دو شکر چون عقیق آب داده

دو گیسو چون کمند تاب داده

(همان: 48)

شکر استعاره از لب‏های شیرین.

شده گرم از نسیم مشک

بیزش دماغ نرگس بیمار خیزش

(همانجا)

نرگس استعاره از چشم شیرین.

تو گویی بینیش تیغیست از سیم

که کرد آن سیم سیبی را به دو نیم

 (همانجا)

سیب استعاره از چهرۀ شیرین.

به زیر تخته نرد آبنوسی

نهان شد کعبتین سند روسی

(همان: 56)

تخته نرد آبنوسی استعاره از آسمان، کعبتین سند روسی استعاره از ماه و خورشید.

سحرگه آن سهی سروان سرمست

بدان مشکین چمن خواهند پیوست

(همانجا)

سهی سروان استعاره از زیبا رویان.

 تصویر‏های خیالی نظامی به حدی زیباست که ترجیح دادم شاهد مثال بیشتری را ذکر کنم. همان طور که مشاهده می‏کنید هر چند که نظامی از مواد و عناصر حسی استفاده کرده، اما اثری زیبا را آفریده که اگر بتوان گفت که ویس و رامین یک تابلوی نقاشی است، می‏توان خسرو و شیرین را یک تابلوی مینیاتوری نامید.

یکی از هنرهای نظامی در استفاده از استعاره ایجاد نوعی تقابل میان آنهاست که باعث ظرافت کلام او می‏شود. مثلاً آنجا که شیرین و خسرو به میدان چوگان بازی آمده و به بازی مشغول‏اند چنین می‏گوید:

ز یک سو ماه بود و اخترانش گوزن و شیر بازی می‏نمودند  گهی خورشید بردی گوی و گه

ز دیگر سو شه و فرمانبرانش تذرو و باز غارت می‏ربودند ماه گهی شیرین گرو دادی و گه شاه

(همان: 123)

در این ابیات مشخص است که اول نظامی ماه را استعاره از شیرین می‏داند و اختران را استعاره از همراهان شیرین؛ اما در بیت سوم خورشید را استعاره از شیرین و این بار ماه را استعاره از خسرو می‏داند که این تقابل به نوعی زیبایی تصویر خیالی او را بیشتر کرده است.

نکتۀ بعدی در رابطه با استعاره در خسرو و شیرین آوردن چندین استعاره به جای یک استعاره در ابیات است:

هنوزش گرد گل نارسته شمشاد

زسوسن سرو او چون سوسن آزاد

(همان: 62)

گرد گل استعاره از چهرۀ خسرو، شمشاد استعاره از خط ریش و سوسن آزاد استعاره از سفیدی چهره.

ز سنبل کرد بر گل مشک بیزی

ز نرگس بر سمن سیماب ریزی

(همان: 209)

سنبل استعاره از موی شیرین، گل استعاره از چهره‏، نرگس استعاره از چشم، سمن استعاره از چهره و سیماب ریزی استعاره از اشک.

---

[1] . دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

Email: [e-mail]

[2] . دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران. (نویسنده مسئوول)

Email: [e-mail]

[3] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

Email: [e-mail]

تاریخ ارسال: 28/01/1403

تاریخ پذیرش: 01/02/1403

 

---