بازشناسی تاثیر اقلیم بر ساختار پوشش حمام های صفوی

محورهای موضوعی : فقه و تاریخ تمدّن

رضا حائری ¹ (دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران)
محسن طبسی ² (استادیار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران)

تاریخ دریافت : 1394/08/28 تاریخ پذیرش : 1395/03/29 تاریخ انتشار : 1395/04/01

کلید واژه: ایران, ساختار, اقلیم, صفویه, پوشش حمام,

چکیده مقاله :

حمام ها از جمله بناهای غیر مذهبی ایران هستند که در فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و پس از آن، در آن ها به بهداشت فردی به عنوان آموزه ای دینی توجه می شد. از اینرو همواره معماری منحصر بفردی داشته اند و آثار بجا مانده از آنها در گوشه و کنار ایران حاکی از این میزان توجه است. بنا به دلایل متعدد، همچون ویرانگری مغول‍‍ها، از حمام های پیش از دوره صفویه آثار زیادی بر جای نمانده است؛ اما با ورود اسلام و توجه به فرایض مذهبی بر اهمیت حمام ها بیش از پیش افزوده شد؛ به گونه ای که می توان دوره صفویه را درخشان ترین دوره در معماری بناهای تاریخی علی الخصوص حمام ها دانست. با توجه به این امر که حمام ها از دیرباز اهمیت فراوانی داشته اند و استحمام شامل مراحل مختلفی بوده است، بنابراین حمام های سنتی ایران همواره دارای فضاهایی با عملکردها و خصوصیات متفاوت بوده اند که قرارگیری این فضاها در کنار یکدیگر و نسبت ها و تناسبات در کالبد معماری حمام ها تابع موقعیت اقلیمی و جغرافیایی حمام، موقعیت شهری و... بوده است. از اینرو، با توجه به اهمی‍ت معماری حمامها در دوران صفویه، در مقاله حاضر به روش توصیفی و تحلیلی، پس از بیان تاریخچه حمام ها و ویژگی معماری آنها در دوره های مختلف، معماری دوره صفویه با تاکی‍‍د بر حمام های آن بررسی شده است. بدین منظور حمام های این دوره در چهار اقلیم سرد و کوهستانی، معتدل و مرطوب، گرم و خشک و گرم و مرطوب، به لحاظ ویژگی های کالبدی و پوششی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته شده است. نتایج حاصله نشان می دهد که پوشش حمام ها در ایران به سبب گستردگی و تنوع آب و هوایی (تنوع اقلیمی) و میزان بارندگی، نوع مصالح در دسترس، تفاوت های بسیاری داشته است؛ بنابراین ساختار این بناها نیز همواره تحت تاثیر این پوشش ها و مصالح به کار رفته دارای تفاوت هایی می باشد.

منابع و مأخذ:

 آیت‌الهی، حبیب الله(1380)، کتاب ایران؛ تاریخ هنر، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.

 2. پارسی، فرامرز(اردیبهشت 1383)، «حمام نوبر طرح پردیسان سازمان میراث فرهنگی کشور»، مجله معمار، شماره 24.

 3. پوپ، آرتور، معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ، ترجمه کرامت الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا، (بی‌تا).

 4. پیرنیا، محمد کریم(1382)، سبک‌شناسی معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات پژوهنده، نشر معمار، چاپ دوم.

 5. خاکپور، منیره، «معماری حمام در گیلان»، کتاب ماه هنر، خرداد و تیر 1382، شماره 57 و 58 – ص 185-184، تهران.

 6. رشید نجفی، عطیه(1388)، حمام‌های تاریخی تبریز، با همکاری فرامرز پارسی، تبریز: انتشارات آشنا.

 7. شاردن، ژان(1388)، سفرنامه شاردن، ترجمه حسین عریضی، تهران: انتشارات نگاه، چاپ دوم.

 8. صمصام الدین، علامه(1338)، یادگار فرهنگ آمل، تابان، تهران.

 9. طبسی، محسن(1390)، گرمابه‌های ایران در آینه سفرنامه‌ها، مشهد: انتشارات سخن‌گستر و معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی.

 10 .عمرانی، بهروز؛ سنگری، اسماعیل(1375)، بافت تاریخی شهر تبریز، تهران: انتشارات سمیرا.

 11. فخار تهرانی، فرهاد(1366)، حمام‌ها، معماری ایران دوره اسلامی، تهران:جهاد دانشگاهی.

 12. قبادیان، وحید(1385)، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه، چاپ چهارم.

 13. فخار تهرانی، فرهاد(1375)، «حمام به شیوه اصفهانی»، مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده مردم‌شناسی، تهران.

 14. کسمائی، مرتضی(1383)، اقلیم و معماری، تهران: انتشار خاک، چاپ دوم.

 15. حاجی قاسمی، کامبیز (سرپرست)(1375)، گنج‌نامه، فرهنگ آثار معماری ایران؛ حمام‌ها، جلد 18، دانشگاه شهید بهشتی، مرکز اسناد و تحقیقات دانشگاه معماری و شهرسازی، تهران.

 16. مهجور، فیروز، «حمام‌ها در شهرهای ایرانی اسلامی»، کتاب ماه هنر، خرداد و تیر 1382، شماره 57 و 58-60 و 67.