سبک رابطه انسان و پدیده‌های هستی در مثنوی معنوی (نگاهی جامعه شناسانه به حکایت‌های مثنوی بر پایۀ نظریۀ زندگی روزمره)

محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی

فرزانه افسردیر ¹ , فرزانه یوسف قنبری ² , نصرالله امامی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول،ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول ، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول ، ایران
3 - استاد دانشگاه شهید چمران اهواز

تاریخ دریافت : 1402/10/21 تاریخ پذیرش : 1403/06/17 تاریخ انتشار : 1403/11/28

کلید واژه: مولانا, انسان, ادبیات, جامعه, جامعه شناسی ادبیات, زندگی روزمره,

چکیده مقاله :

چکیده زمینه و هدف : از زمانی که نخستین جوامع انسانی شکل گرفت. رفتار انسان با دیگر افراد جامعه نیز اهمیت پیدا کرد، زیرا رفتار انسان به عنوان یک موجود اجتماعی در شکل گیری تعاملات او با افراد جامعه ارتباط مستقیم دارد. اندیشمندان و جامعه شناسان، در هر دوره‌ای با دقت و غور در چگونگی ارتباط انسان‌ها با هم، اصول جامعه شناسی را بیان کرده‌اند و بر اساس این اصول ارزش-ها و ضد ارزش‌های اجتماعی را تعیین نموده‌اند. روش‌ها: این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. یافته‌ها: مولانا جلال الدین محمد بلخی عارف اندیشمند و شاعر قرن هفتم نیز از این قاعده مستثنی نیست. او ریزترین کنش‌ها و برهم کنش‌های انسان‌ها را زیر نظر می‌گیرد و با بررسی تعاملات و واکنش‌های بشری، به بیان مشکلات رفتاری آن‌ها می‌پردازد و با انتقاد از کنش‌ها و برهم کنش‌های نادرست، راه درست تعامل با دیگران و شیوۀ مناسب زندگی اجتماعی و راه رسیدن به سعادت را به همگان ارائه می‌دهد. توجه مولانا به مناسبات اجتماعی در لایه‌های مختلف جامعه این انگیزه و این احساس نیاز را ایجاد می‌کند، تا مثنوی که حاصل سال‌ها تجربه، زندگی عارفانه و اجتماعی مولانا است از منظر جامعه شناسی تحلیل و بررسی شود. این شیوۀ بررسی، با مدد از جامعه شناسی ادبیات که دانشی نوپا و در عین حال پویا است، امکان پذیر می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

Abstract Background and Purpose: Since the first human societies were formed, human behavior with other members of the society also became important because human behavior as a social being is directly related to the formation of his/her interactions with the members of the society. Thinkers and sociologists have expressed the principles of sociology in every period with care and consideration in how people communicate with each other and based on these principles they have determined social values and anti-values. Methods: This research was done with descriptive analytical method. Findings: Maulana Jalaluddin Muhammad Balkhi, a mystic, thinker and poet of the 7th century, is no exception to this rule. He observes the smallest actions and interactions of humans and by examining human interactions and reactions, he expresses their behavioral problems, and by criticizing wrong actions and interactions, he presents to everyone the right way to interact with others and the proper way of social life and the way to reach happiness.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع
1- ، استعلامی، محمد. (۱۳۹۹).مثنوی معنوی، نشر شرکت قلم، چاپ مهارت، چاپ یازدهم، جلدهای ۷-۱.
2- برگر، پیتر. و لاکمن، توماس.(۱۳۷۵) ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمه: فریبرز مجیدی.انتشارات علمی و فرهنگی چاپ چهارم.
3- ترابی، علی اکبر. (۱۳۸۰). جامعه شناسی ادبیات. تهران: فروزش، چاپ پنجم.
4- خلجی، حمید. (۱۳۹۳). جامعه شناسی در مثنوی. دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی.
5- دادمرزی، امیر، آقا بخشی، حبیب‌الله. (۱۳۹۶). جامعه شناسی مفاهیم اجتماعی در اندیشه¬های جلال الدین بلخی. نشریه پژوهش اجتماعی، صص۹۹-۷۹، ش۳۶.
6- دستاران، طهماسب. (۱۳۹۱). جامعه شناسی مولانا در مثنوی، (پایان نامه ارشد).
7- زارع، زهرا. (1394) اندیشه¬های جامعه شناسی. جلد، ۲-۱، نشر بامن وتوسعه پارس مبتکر گام اول
8- ستوده، هدایت الله. و شهبازی، مظفرالدین. (۱۳۸۸). جامعه‌شناسی در ادبیات. تهران: انتشارات ندای آریانا.
9- سلیم، غلامرضا. (۱۳۷۷). جامعه شناسی ادبیات، یا، اجتماعیات در ادب فارسی. تهران: نشرتوسن.
10- طهماسبی، فرهاد. (۱۳۸۸). بازتاب مسائل اجتماعی- فرهنگی در مثنوی مولانا. پژوهشنامه فرهنگ وادب، جلد۲، شماره ۹، صص۲۸۹- ۲۷۰.
11- فخرزارع، سید حسن. (1390). بررسی تطبیقی نظریه جامعه شناسی پدیدارشناسی. قبسات شماره ۶۴، صص۱۴۷-۱۷۳.
12- فروزانفر، بدیع الزمان. (۱۳۸۸). شرح مثنوی شریف. جلدهای۳-۱، تهران: انتشارات زوار، چاپ خاشع.
13- لاجوردی، هاله. (1380). زندگی قهرمانی و زندگی روزمره (مایک فرستون)، انتشارات ارغنون، ش 19، صص ۱۸۶-۱۵۹.
14- لاجوردی، هاله. (۱۳۸۴)، نظریه زندگی روزمره، نامه علوم اجتماعی، ش۲۶، صص۱۴۰-۱۲۳.
15- مجله الکتریکی ویستا. (27/3/1401). درآمدی بر جامعه شناسی زندگی روزمره.
16- مجله الکتریکی ویستا. (23/3/1401). درآمدی بر جامعه شناسی زندگی روزمره.
17- نوالی، محمد. (۱۳۶۹). زبان ادب فارسی، صص۹۶-۱۲۵
References
1)Estelami M. Masnavi Manavi(2019), published by Qalam, 11th ed, volume 1-7.
2)Berger P and Luckmann T. Translated by Majidi F. The social construction of reality: A treatise in the sociology of knowledge(1966), published by elmi va farhangi publications, 4th ed.
3)Torabi A. Sociology of literature(2001), published by Foruzesh, Tehran, 5th ed.
4)Khalaji H. Sociology in Masnavi Manavi٫ second national conference of sociology and social sciences, Tehran University.
5)Dadmarzi A and Bakshi H. Sociology of social concepts in the thoughts of Jalaluddino Balkhi(2018), Journal of social research pp.79-99 p.36.
6)Dastaran T. Sociology of Rumi in Masnavi(2013), (senior thesis)
7)Zare Z. Sociological thoughts(2014), Published by Ba man va tosee pars mobtaker game aval, volume 1-2
8)Sotoodeh H and Shahbazi M. Sociology in literature(2010), Tehran, Published by Nedaye ariana.
9)Salim G. Sociology of literature or sociology in persian literature(1999), Tehran, published by Toos publications.
10)Tahmasebi F. Reflection of socio-cultural issues in Maulana’s Masnavi(2008), Research journal of culture and education, volume2, number 9, pp.270-289.
11)Fakhrzare H. Comparative study of phenomena logical sociology theory(2010), Qabasat journal, number 64, pp.147-173.
12)Foruzanfar B. Commentary on Masnavi sharif(2008), published by zavar publications, Khashe printing, Tehran, volumes1-3.
13)Lajevardi H. Heroism lif and everyday life(Firston M), published by arghanoon, number19, pp.159-186.
14) Lajevardi H. Theory of everyday life(2001), Social sciences journal, volume 26, pp.123-140.
15)Vista electrical magazine. An introduction to the sociology of everyday life(17/6/22).
16) Vista electrical magazine. An introduction to the sociology of everyday life(13/6/22).
17)Navali M. The language of persian literature (1990), pp.125-96

متن کامل:



 

 

 

 

 

 

 

 

Examinig the manifestations of human relationships in the Masnavi-Ma'navi of Maulana

Farzaneh Afsardir¹

PhD Student, Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran

Farzaneh Yousef Ghanbari (Corresponding Author(²

Assistant Professor, Persian Language and Literature Department, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran

Nasrollah Emami³

Professor, Shahid Chamran University of Ahvaz

Recived: 21/10/1402 Acsept: 17/6/1403

 

Abstract

Since the first human societies were formed, human behavior with other members of the society also became important because human behavior as a social being is directly related to the formation of his/her interactions with the members of the society. Thinkers and sociologists have expressed the principles of sociology in every period with care and consideration in how people communicate with each other and based on these principles they have determined social values and anti-values.

This research was done with descriptive analytical method

Maulana Jalaluddin Muhammad Balkhi, a mystic, thinker and poet of the 7th century, is no exception to this rule. He observes the smallest actions and interactions of humans and by examining human interactions and reactions, he expresses their behavioral problems, and by criticizing wrong actions and interactions, he presents to everyone the right way to interact with others and the proper way of social life and the way to reach happiness. Maulana's attention to social relations in different layers of society creates this motivation and this feeling of need, so that Masnavi, which is the result of Maulana's years of experience, mystical and social life, is analyzed and examined from the perspective of sociology. This method of investigation is possible with the help of the sociology of literature, which is a nascent and at the same time dynamic science.

KEYWORDS: Maulana, human, the literature, society, Sociology of literature, daily life

 

 

Examinig the manifestations of human relationships in the Masnavi-Ma'navi of Maulana

Molana Jalaluddin Mohammad Balkhi (Rumi) is a profound mystic, visionary thinker, and accomplished poet who meticulously observes the subtlest human behaviors and interactions. By examining human relationships and reactions, he articulates their behavioral shortcomings and critiques misguided actions and dynamics. In doing so, he offers guidance on ethical interpersonal conduct, the principles of harmonious social living, and the path to attaining true happiness. Rumi’s deep engagement with social dynamics across all strata of society inspires a compelling motivation—and necessity—to analyze his *Masnavi* (a product of his lifelong spiritual and social experiences) through a sociological lens. Such an approach is made possible by leveraging the emerging yet dynamic field of literary sociology, which bridges the study of literature and societal structures. This methodology allows for a nuanced exploration of how Rumi’s work reflects and addresses the complexities of human interaction and communal life.

Maulana Jalaluddin Rumi’s *Masnavi Manavi* offers a timeless exploration of human relationships, weaving spiritual insight with incisive social critique. Through allegorical tales and poetic narratives, Rumi dissects the complexities of human behavior, addressing themes such as hypocrisy, love, empathy, and ethical discernment. His work transcends its 13th-century Persian context, resonating with contemporary sociological concerns and providing a framework for understanding the moral and interpersonal challenges of everyday life.

Central to Rumi’s philosophy is his condemnation of hypocrisy and superficiality. In *The Chameleon in the Dye Pit*, a jackal’s attempt to mimic a peacock—adopting vibrant colors to mask its true nature—serves as a parable for the emptiness of vanity and the futility of societal pretenses. Rumi critiques those who prioritize appearances over authenticity, warning that such deception inevitably leads to exposure and ruin. This aligns with critical theory’s focus on power dynamics and ideological manipulation, as Rumi exposes how societal norms often reward performative virtue over genuine integrity.

Rumi’s phenomenological approach to human interactions emphasizes the subjective experience of reality. In *The Mouse and the Frog*, he illustrates the dangers of naive trust through a mismatched friendship that ends in disaster. The story underscores the importance of discernment, urging individuals to move beyond superficial judgments and engage deeply with the motivations and character of others. This mirrors Alfred Schütz’s theories on the "lifeworld," where understanding social actions requires empathy and contextual awareness.

Love, in its many forms, is a recurring motif in *Masnavi*. Rumi distinguishes between transient, ego-driven attachments—such as the handmaiden’s fleeting infatuation with a goldsmith—and divine love, which transcends material desires. The latter, exemplified in *The King’s Spiritual Journey*, represents a transformative force that unites the individual with the divine and fosters communal harmony. Rumi’s dichotomy critiques materialism while advocating for a spirituality rooted in selflessness and connection.

Empathy and altruism are equally vital to Rumi’s vision of a just society. In *The Rider and the Sleeping Man*, a traveler forcibly awakens a man about to be bitten by a snake, sacrificing social grace to save a life. This tale highlights the moral complexity of compassion, suggesting that true altruism often requires uncomfortable or unpopular actions. Similarly, *The Bear and the Gardener* warns against misplaced affection, as a bear’s clumsy attempt to swat a fly results in unintended harm. These stories emphasize prudence and foresight, urging individuals to balance compassion with wisdom.

Rumi’s work also anticipates postmodern critiques of rigid social hierarchies and absolute truths. His fragmented narratives reject simplistic moral binaries, advocating instead for a contextual ethics that adapts to human complexity. In *The King and the Handmaiden*, love dismantles class barriers, challenging societal expectations and revealing the fluidity of human relationships. This aligns with postmodernism’s rejection of grand narratives, favoring pluralism and subjective experience.

Ultimately, *Masnavi Manavi* serves as both a spiritual guide and a sociological treatise. Rumi’s critiques of hypocrisy, greed, and alienation remain strikingly relevant, offering remedies rooted in empathy, self-awareness, and ethical rigor. By bridging medieval mysticism and modern social theory, his work illuminates the enduring struggles of the human condition, advocating for a world where authenticity and compassion prevail over superficiality and division.

With his unique worldview encompassing existence, humanity, and society, and by establishing cultural, anthropological, sociological, and theological foundations, Rumi articulates his concerns and anxieties about overcoming the obstacles to human flourishing. He then draws upon ethical and religious values, teaching and cultivating moral virtues, and highlighting individual and social capacities and merits to offer practical and logical solutions for building an ideal society and a utopian city. Through this approach, Rumi provides a roadmap for achieving collective well-being and spiritual fulfillment, emphasizing the importance of moral character and social harmony in the pursuit of a virtuous and enlightened community.

Examining the tales of the *Masnavi-ye Ma'navi* (Spiritual Couplets) through a sociological lens, particularly by relying on theories of everyday life, can open new horizons for the reinterpretation and reproduction of literary works. Rumi's thoughts can largely be aligned with ethnographic phenomenology. In most of his tales, he delves into the description, interpretation, and allegorical explanation of events and occurrences from everyday life. Beyond the various conclusions he draws—whether religious, ethical, mystical, or social—Rumi portrays social realities through linguistic frameworks, grounded in the logic of action and free from any hasty judgments or prejudices, vividly depicting them within the social world.

By developing and expanding on the social and everyday events in the lives of the characters in his tales, Rumi enhances the impact of his words and expressions within the realm of immediate, living, and contemporary realities. Often, when engaging with the themes Rumi addresses in the stories of the *Masnavi*, one can find numerous living and visible subjects in our current everyday environment that resonate with those tales.

Rumi, by freeing himself from the ordinary and superficial constraints and attachments of life, achieves what Lucien Goldmann, in his structuralist theory, refers to as "possible consciousness"—a state of awareness that Goldmann associates with the enlightened and exceptional individuals of any society. Rumi transcends the "real consciousness" of everyday life to reach this higher, more profound level of understanding, embodying the exceptional and cultivated individuals Goldmann describes. This elevation allows Rumi to offer insights that are not only deeply rooted in the realities of human experience but also transcendent in their ethical and spiritual implications.

 

 

 

 

بررسی جلوه هایی از روابط انسانی در مثنوی معنوی مولانا

فرزانه افسردیر⁴

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول،ایران

فرزانه یوسف قنبری⁵(نویسنده مسئول)

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران

نصرالله امامی⁶        

استاد دانشگاه شهید چمران اهواز

تاریخ دریافت: 21/10/1402تاریخ پذیرش: 17/6/1403

چکیده

از زمانی که نخستین جوامع انسانی شکل گرفت، چگونگی رفتار انسان با دیگر افراد جامعه نیز اهمیت پیدا کرد؛ به این دلیل که رفتارانسان به عنوان یک موجود اجتماعی در شکل گیری تعاملات او با افراد جامعه ارتباط مستقیم دارد. اندیشمندان و جامعه شناسان، در هر دوره­ای با دقت و غور در چگونگی ارتباط انسان­ها با هم، اصول جامعه شناسی را بیان کرده­اند و بر اساس این اصول ارزش­ها و ضد ارزش­های اجتماعی را تعیین نموده­اند.

مولانا جلال الدین محمد بلخی عارف اندیشمند و شاعر قرن هفتم نیز از این قاعده مستثنی نیست. او ریزترین کنش­ها و برهم کنش­های انسان‌ها را زیر نظر می­گیرد و با بررسی تعاملات و واکنش­های بشری، به بیان مشکلات رفتاری آن‌ها می­پردازد و با انتقاد از کنش­ها و برهم کنش­های نادرست، راه درست تعامل با دیگران و شیوۀ مناسب زندگی اجتماعی و راه رسیدن به سعادت را به همگان ارائه می­دهد. توجه مولانا به مناسبات اجتماعی در لایه­های مختلف جامعه این انگیزه و این احساس نیاز را ایجاد می­کند، تا مثنوی که حاصل سال­ها تجربه، زندگی عارفانه و اجتماعی مولانا است از منظر جامعه شناسی تحلیل و بررسی شود. این شیوۀ بررسی، با مدد از جامعه شناسی ادبیات که دانشی نوپا و در عین حال پویا است، امکان پذیر می­باشد. 

در این مقاله، با توجه به جامعه شناسی ادبیات و نظریه­های زندگی روزمره، و با تامل در حکایات مثنوی معنوی، مصادیق جامعه شناسانه در مثنوی  مولانا کشف و دغدغه­های اجتماعی وی نسبت به جامعه­ی خود به شیوه ی توصیفی-تحلیلی بررسی گردید، و به چگونگی پاسخ او به این دغدغه­ها پرداخته شد.

کلمات کلیدی: مولانا، انسان، ادبیات، جامعه، جامعه شناسی ادبیات، زندگی روزمره

 

 

1.مقدمه

بیان مسأله

 به طور کلی، در علوم اجتماعی و به ویژه علم جامعه شناسی، ارائۀ یک تعریف جامع و مانع از یک موضوع و نیز محدود کردن آن در مرزهای واژگانی، بسیار دشوار است؛ زیرا واقعیت­های اجتماعی یا به عبارت دیگر، ساختارها و نهادهای اجتماعی و تاثیر قطعی آن‌ها بر کنش­ها و واکنش­های افراد جامعه و در نتیجه تعاملات و رفتارهای اجتماعی افراد، اموری غیر ثابت و غالباً ناپایدار هستند؛ در حالی‌که تعاریف عموما برای امور ثابت، تجربه شده و پایدار به کار می­روند. بنابراین، در رابطه با موضوع «زندگی روزمره» که امری سیال و معمولاً غیر قابل پیش‌بینی است، ارایۀ تعریف واحد و جامع دشوارتر خواهد بود؛ زیرا همان گونه که از نام آن پیداست، توقع ثبات و پایداری در شکل گیری وقایع روزمره، که فاقد برنامه ریزی هستند و معمولاً به شکل آنی رخ می­دهند؛ کاری بس عبث و بیهوده است. البته انسان بخشی از عالم هستی است که در ترکیب با آن و همراه با دیگر پدیده­های آن باید شناخته شود؛ پس شناخت هریک (انسان و پدیده‌های هستی) بدون شناخت دیگری میسر نمی­شود.

 در این راستا، عده­ای تصور می­کنند زندگی روزمره از امور بدیهی و عینی جوامع بشری است و نیاز به مطالعه، تعریف یا تحلیل و بررسی ندارد؛ اما پیچیدگی­های جوامع بشری، تفاوت­های بارز رفتاری گروه­ها و نهادها و افراد آن‌ها، زندگی روزمره را به مرجع مهمی برای مطالعة جوامع بشری و پی بردن به ویژگی­های نهادهای گوناگون اجتماعی تبدیل نموده است. «درست است که نمی‌توان تعریف جامع و کاملی از زندگی روزمره ارائه داد اما دست کم می­توان برخی از ویژگی و نشانه­هایی را شناسایی کرد که با زندگی روزمره ملازمت دارند»(ویستا،۱۷/۳/۱۴۰۱).

مولانا با جهان نگری خاص خود، نسبت به هستی، انسان و جامعه و با طرح مبانی فرهنگی، انسان شناسی، جامعه شناسی و اعتقادی، دغدغه‌ها و نگرانی­های خود را، برای رفع موانع سعادت بشری بیان می­کند، سپس به کمک ارزش­های اخلاقی، دینی و با تعلیم و آموزش خصلت‌ها و فضایل اخلاقی و بیان ظرفیت­ها و شایستگی­های فردی و اجتماعی، راه کارهایی عملی و منطقی جهت ساختن جامعه­ی آرمانی و مدینه­ی فاضله ارائه می­دهد.

سابقه پژوهش

 بررسی حکایت­های مثنوی معنوی با نگاه جامعه شناسانه و با تکیه بر نظریه­های زندگی روزمره می­تواند به کشف قلمروهای تازه جهت بازتولید آثار ادبی یاری رساند. با درک چنین وضعیتی در این نوشتار بر آنیم که این موضوع را برای نخستین بار مورد شناسایی و تحلل قرار دهیم. به منظور ارایة گزارشی از اهمیت و ضرورت تحقیق در این مورد باید افزود که پس از بررسی آثار و پژوهش­های گوناگون مشخص شد که تا کنون پژوهش مستقل و گسترده­ای در این زمینه به چشم نیامده است با این حال تحقیقاتی بوده­اند که در راستای تدوین این مقاله از دستاوردهای علمی آن­ها در این حوزه بهره برداری شده است. 

شهرت و جایگاه رفیع مولانا جلال الدین محمد بلخی، در میان شاعران و مردم ایران و جهان بر کسی پوشیده نیست، محققان و پژوهشگران متعددی در ایران ‏و جهان از دریچه­های مختلف به بررسی اندیشه‌های او پرداخته­اند، و آثار ارزشمندی خلق نموده­اند؛ ازجمله: آثار عبدالحسین زرین کوب، شرح­های مختلفی چون: شرح کریم زمانی، شرح بدیع الزمان فروزانفر، شرح محمد استعلامی در دوره­های اخیر، ونیز شرح­هایی چون: شرح ولی محمد اکبر آبادی و شرح شاه داعی الله شیرازی، که از منابع اصلی کریم زمانی در شرح مثنوی مولوی بوده­اند. در زمینة جامعه شناسی مولانا، به ویژه در مثنوی معنوی هم چند تن از نویسندگان دست به قلم شده و به این موضوع پرداخته­اند؛ از جمله علی اکبر ترابی (1385) درکتاب «جامعه شناسی ادبیات» بخشی از مباحث جامعه شناسی خود را، به طور اختصار به بررسی و تحلیل تفکر جامعه شناسانه­ی مولانا اختصاص داده است. هدایت الله ستوده و مظفرالدین شهبازی (1388) در کتاب« جامعه شناسی در ادبیات» در فصل هشتم کتاب خود، به بیان دیدگاه­های مولوی در زمینة جامعه و رفتارهای اجتماعی به ویژه در مثنوی معنوی، پرداخته‌اند. غلام رضا سلیم(1377) در کتاب «جامعه شناسی در ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی»، توجه مولانا به مسائل اجتماعی در مثنوی را در بخشی از این کتاب ذکر کرده است. محبوبه مباشری(1389) در کتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانـا» مسائل اجتماعی عصر مولانا را در «کلیات شمس یا دیوان کبیر» تحلیل نموده است. زهرا زارع (1394) در کتاب « اندیشه­های جامعه شناسی مولوی» مفاهیم اجتماعی در مثنوی معنوی را بیان کرده است. دستاران (1391) در پایان نامه خود با عنوان «بررسی جامعه شناسی مولانا در مثنوی»، آداب و رسوم جامعه و اصطلاحات مربوط به اشخاص و مشاغل را در عصر مولانا، معرفی کرده است. مقالات متعددی هم با موضوع جامعه شناسی مولانا، نوشته شده است؛ که می­توان از خلجی (1393)در  «جامعه شناسی در مثنوی مولانا». رحیمی دادمرزی و آقابخشی (1396) در  «جامعه شناسی مفاهیم اجتماعی در اندیشه های جلال الدین محمد بلخی» و طهماسبی (1395) در «بازتاب مسائل اجتماعی فرهنگی در مثنوی معنوی مولانا» نام برد.

بر اساس آنچه در مطالعة آثار فوق به دست آمد؛ با این که در عنوان اغلب این آثار واژة جامعه شناسی به کار رفته است، اما می­توان ادعا کرد که اکثر آن­ها بخش کوچکی از مطالب خود را، به بیان جنبه‌های جامعه‌شناسانة مثنوی مولانا و اندیشه­های عمیق جامعه شناختی وی، اختصاص داده­اند؛ که آن هم به مواردی چون آداب و رسوم، عناوینِ مشاغل و اشخاصِ آن روزگار، زندگی خانوادگی و روابط فردی مولانا و یا واژه‌ها و اصطلاحات اجتماعی در مثنوی، توجه نموده­اند. در جاهایی هم که به نظرات اجتماعی مولانا اشاره شده است؛ با بیان چند حکایت از مثنوی، تاثیر جامعه زمان مولانا را بر افکار و نوشته­های او برجسته کرده، و تاثیر مولانا بر جامعه روزگار خود را کمرنگ جلوه داده­اند. می­توان گفت: جز معصومه مباشری، که در کتاب خود به تاثیر اجتماعی و فردی که اندیشه­های مولوی می­تواند بر جامعه امروزی داشته باشد، اشاره نموده است؛ دیگر پژوهشگران، غالباً به این نکتة مهم نپرداخته­اند. در پژوهش حاضر، سعی بر این است که، هم به مسائل اجتماعی عصر مولانا و دغدغه­های اجتماعی او جهت اصلاح رفتارهای اجتماعی مردمان عصر خود و هم به تاثیری که اندیشه­ها و تفکرات جامعه شناسانة او می­تواند بر زندگی روزمره در جوامع بشری امروز بگذارد توجه شود؛ اگرچه این اندیشه بس بزرگ و کاری عظیم است که به تنهایی از عهدة یک مقاله خارج است؛ اما این پژوهش می­تواند گامی نو و هدفمند در راه طولانیِ شناختِ جهان نگریِ اجتماعیِ مولانا باشد.

2.بحث و بررسی

نظریه زندگی روزمره

جامعه شناسان برای «زندگی روزمره» ویژگی­هایی  برشمرده­اند. برای مثال: زندگی روزمره تمایل به تکرار دارد و بستری است برای ساختن وقایع اجتماعی و چون بر اساس امور بدیهی و مبتنی شده است، خاصیت لحظه‌ای و غیر برنامه ریزی شده و غیر تأملی دارد. می­توان گفت:  کیفیت زندگی روزمره متکی بر رفتار یک فرد نیست و منسوب و مربوط به گروه یا نهاد اجتماعی است. زبان در زندگی روزمره نقش اصلی را ایفا می­کند و کنش­های مربوط به زندگی روزمره غالباً ریشه در عقل سلیم دارند که در مرحله رفتار و عرصة عمل سنجیده می­شوند. رفتارهای روزمره معمولاً از روی اندیشه و بر اساس محاسبات منطقی و عقلانی­اند، با این حال برگرفته از عادت­ها هستند و ریشه در ذهنیت­های افراد جامعه دارند. به عبارت دیگر می­توان گفت: «زندگی روزمره پیدا و پنهان و مبهم و آشکار است؛ پیداست: زیرا همه افراد تا حدی جنبه­های آن را درک می­کنند. تقریباً همه می­دانند که چگونه با دیگران تعامل کنند، راه بروند، بخندند یا عشق و نفرت­شان را به دیگران ابراز کنند. پنهان است: زیرا زندگی روزمره در عمیق­ترین لایه­های روان انسان ریشه دارد. واقعیت­های زندگی روزمره مربوط به همه است؛ یعنی همه کنشگران اجتماعی و تمامی گروه‌ها و اقشار آن را پدید می­آورند»(ویستا، 3/7/1401) جامعه شناسان امروزی با مطالعه زندگی روزمره و بر اساس روش­ها و قوانین روش شناسی مردم نگار، از شیوه­های محققان گذشتة این دانش که معمولاً تفسیر خاص خود از واقعیت اجتماعی یا اقشار اجتماعی را به صورت ذهنی، از پیش تعیین شده و بدون مراجعه به واقعیات عینی جامعه تأویل، تعریف و تشریح می­کنند؛ خرده می­گیرند و اساس کار جامعه شناسی را زندگی روزمره مردم و اتفاقات و حوادث عینی آن می­دانند. به عبارت دیگر، «درک زندگی روزمره و بازنمایی توان­های آزادیبخش و سرکوبگر نهفته در آن می‌تواند به انسانی­تر شدن زندگی منجر شود»(لاجوردی،۱۲۶:۱۳۸۴) زیرا زندگی روزمره از دیدگاه روش شناسی مردم نگار، حقیقی­ترین و عینی­ترین موضوع مطالعه مردم و بررسی علوم اجتماعی به ویژه جامعه شناسی است. «مطالعه زندگی روزمره با روش شناسی مردم نگار آغاز شد روش شناسان مردم نگار به این دلیل به زندگی روزمره روی آوردند که به نظر آنان جامعه شناسان کلاسیک تفسیر خاص خودشان از واقعیت اجتماعی را به صورت انتزاعی و بدون ارجاع به واقعیت به جهان اجتماعی تحمیل کردند.... در حالی که زندگی روزمره سرچشمه دانش جامعه شناسی به شمار می­آید. ... آمارهای آنان [جامعه شناسان کلاسیک] نمی‌تواند جهان پیچیده و چند وجهی اجتماعی را تبیین و یا تفسیر کنند. [این] جامعه شناسان از طریق تکنیک­های خودساخته به جای پدیده­های اجتماعی صرفا به توصیف و روایت پرسش شوندگان و نتایج آماری به دست آمده از آن اکتفا می‌کنند و در نتیجه محیط اجتماعی را واقعیت اجتماعی می­پندارند»(ویستا،3/7/140۱). بنابراین نظریات جامعه­شناسان سنتی، پایه و اساس محکم، عینی، عملی و تجربی ندارد؛ بلکه بیشتر بر اساس ذهنیات و قضاوت‌های پیش داورانه شکل می­گیرد. «هایدگر، برای نخستین بار متوجه می‌شود که زندگی روزمره بر خلاف آن­چه متافیزیک غربی می­پندارد محل وقوع حوادث تکراری و بی ارزش نیست، بلکه ساحتی است که حتی اگر آدمی قرار است به «اصالت» برسد باید در متن آن به این اصالت برسد»( لاجوردی،۱۲۶:۱۳۸۴).

هوسرل (۱۹۳۸-۱۸۵۹)، فیلسوف آلمانی- اتریشی،  اعتقاد دارد؛  معرفت علمی از تجربه زندگی روزمره که ریشه آن است؛ جدا شده است. وی وظیفه پدیدارشناسی را ایجاد پیوند نوین بین معرفت علمی و ریشه­ی آن که تجربیات زندگی روزمره­ی بشر است، می‌داند. در راستای تاکید روش شناسی مردم نگار در رابطه با زندگی روزمره­ی افراد، نظریه­های مختلفی ارائه شده که در ادامه به آن‌ها اشاره می­شود.

 نظریه ی پدیدارشناسی

 پدیدارشناسی را می‌توان، مطالعة پدیده­ها به هر شکل و توصیف آن­ها با عنایت به چگونگی ظهور و بروز آن پدیده­ها به دور از هرگونه قضاوت، تأویل یا ارزش‌گذاری دانست. جامعه شناس در پدیدارشناسی باید پیش داوری‌ها و قضاوت­های شتابزده را کنار بگذارد و به عینیات و مشاهدات خود از رفتارهای روزمرة مردم توجه نماید. در این شیوه، تشخیص و درک پدیده­ها از راه حواس، تخیل و تعقل صورت می­گیرد. به همین دلیل جامعه شناسی پدیدارشناسانه روشی توصیفی است و پدیده­ها از راه آگاهی مستقیم و به شیوه شهودی توصیف می­شوند. می­دانیم که، پدیدار به هر پدیده­ای که در زمان و مکان ظهور پیدا کند اطلاق می­شود؛ پدیدارشناسی آن شناختی است که حاصل تلاقی دو حد ذهن و عین باشد.

 آلفرد شوتس (۱۹۵۹-۱۸۹۹) دانشمند علوم اجتماعی، اهل اتریش و یکی از شاگردان هوسرل و از جمله جامعه شناسانی است که با جدیت به پدیدار شناسی زندگی روزمره پرداخته است. به طوری که او را بنیان گذار جامعه شناسی پدیدارشناسانه می­دانند. شوتس، سعی می­کند بر آن دسته از پدیده­های هستی که محصول تجربه­ی انسان­ها از جهان هستی هستند تمرکز نماید؛ وی موضوع جامعه شناسی را همان روش­ها و اموری می­داند که انسان­ها در زندگی روزمره به کار می­برند و یا تجربه می­کنند و با آن زندگی روزمره­اشان را شکل می­دهند. شوتس، معتقد است عقل سلیم و معرفت آشکار بشری اساس و ریشه دنیای اجتماعی است. از نظر وی، «جامعه شناس از طریق طرح خویش و متعاقب آن سازماندهی ذخیره مشترک معرفت است که از بقیه مردم متمایز می­شود با این تعریف می­توان گزارش عقلانی و در نتیجه عینی از جهان اجتماعی ارائه داد»(ویستا،24/3/1401) . به عبارت دیگر، آلفرد شوتس، جامعه شناس با معرفت، اندیشمند و عاقل را از بقیه­ی مردم متمایز و او را فرد استثنایی جامعه یا طبقه­ی خود محسوب می­کند. فردی خاص، که از میان اقشار مختلف بشری در اعصار مختلف به تحلیل، تفسیر و تأویل قلمروهای مختلف زندگی روزمره و واکنش­های افراد می­پردازد و غالبآ، راهکارهای درخور توجهی هم ارائه می­دهد. «به نظر شوتز گرایش طبیعی ذهن آدمی به دنیای خارج و موضوعات مشترک اجتماعی ایجاب می‌کند که آدمیان به طور طبیعی و ساده در زندگی روزمره، اموری را که با آن سر و کار دارند تفسیر کنند، و به آن­ها معنا بخشند و آن­ها را اموری مسلم و انکار ناپذیر پندارند. وظیفه اصلی پدیدارشناسی اجتماعی این است که به این جنبه مردمی که حاصل شعور عام یا مشترک و گرایش طبیعی آن­هاست، بپردازد تا روشن شود چگونه واقعیت­های اجتماعی توسط مردم ساخته و پرداخته می‌شود»(توسلی،۱۳۸۰،نقل در فخرزارع،۱۶۷:۱۳۹۱).

بنابرآنچه گفته شد؛ جامعه شناسان، پدیدارشناسی را به عنوان روشی مؤثر در شناخت جامعه بیان می­کنند. پدیدار واقعیتی است که در محور و حیطة شناخت انسان قرار می­گیرد و دارای مفهوم و هدف است. «پدیدارشناسان معتقدند گرچه عموم مردم، عوالم روزمره را بدیهی تلقی می‌کنند برای نشان دادن چگونگی شکل گیری عوالم، به یک تحلیل پدیده شناختی نیاز است»(فخر زارع،۱۵۶:۱۳۹۱). پدیدارشناسی نیز، مربوط به جهان یا محیطی است که در ظرف هدف، توجه و فهم گنجانده می‌شود و ذهنیت و عینیت را به هم پیوند می‌دهد. در واقع، «پدیدارشناسی تنزیه شناسایی از پیش داوری­ها و عادت­ها و عقایدی است که متحجر شده‌اند و خود حجاب درک داده­های بی واسطه می­شوند»(نوالی،۱۳۶۹: 100). 

پس از آلفرد شوتس، اولین کسی که در حوزه­ی پدیدارشناسی ادموند هوسرل، به مقوله­ی زندگی روزمره در مطالعات اجتماعی خود پرداخت، هارولد گارفینکل(۲۰۱۱-۱۹۱۷) پروفسور و جامعه‌شناس آمریکایی بود. گارفینکل از طریق روش تجربی و با ورود و حضور در متن زندگی روزمره­ی مردم در جامعه، پدیدارشناسی را از سطح ذهن و لایه­های انتزاعی هوسرل و شوتس به عرصه­ی عمل، تجربه و عینیت وارد کرد. از دیدگاه گارفینکل، «محقق اجتماعی نمی­تواند از راه«اتیک»[ شنیدن] و بدون مشارکت و حضور در زندگی روزمره به راز و رمز افسون واقعیت‌های اجتماعی به خصوص «قلمرو معنا» که اصلی­ترین موضوع مطالعات زندگی روزمره است آگاهی یابد»(ویستا،۲۴/۳/۱۴۰۱). وی معتقد است جامعه شناس از طریق تعبیرات دیگران، شنیده­ها، گزارشات و آمار گیری­ها نمی‌تواند به معنای واقعی امور هستی و مفاهیم زندگی انسان دست یابد. 

به نظر گارفینکل، معانی و مفاهیم مکالمات روزمره، از آن­چه معنی مستقیم گفته می‌شود فراتر، عمیق­تر و وسیع­تر است. درک محتوا و مفاهیم پدیده­ها در ارتباطات بشری، مستلزم وجود جنبه­های مشترک فکری بین افراد هر جامعه می­باشد. او معتقد است، انسان امروزی بیشتر درگیر عادت واره­هاست و درک و فهم، نقطه آغازین شناخت همه­ی پدیده­هایی است که در محدوده قلمرو اجتماعی جای می­گیرند؛ پس هیچ امری بدون پیش زمینة درک و فهم انسان به مرحلة عمل نمی­رسد. به هر حال زندگی محصول تبادل عباراتی است که در جوامع انسانی ایجاد و برای تفسیر واقعیت­های زندگی به کار می­روند. به عبارت دیگر مردم از طریق تفکرات و تفسیرها، واقعیات را ارزش گذاری می­کنند.

نظریه­ی انتقادی

نظریه­ انتقادی یکی از شیوه­های جامعه شناسی زندگی روزمره است. «جامعه شناسان مکتب انتقادی بر آن شده‌اند که از طریق فرآیندهای تاریخی زندگی روزمره را تبارشناسی کنند. به نظر آن­ها خطای عمدة پدیدار شناسان این است که زندگی روزمره را از تاریخ آن جدا نموده و بر پایة عقل سلیم تصور کرده­اند و بعد قدرت و سلطه را که عامل مهمی در شکل دهی قاعده­های زندگی روزمره است نادیده گرفته­اند»(ویستا،3/7/1401)

در این مکتب جامعه شناسی، به ریشه­های معرفت شناختی یا همان تاریخ زندگی روزمره بسیار توجه می­شود. «نظم و قاعده­مندی زندگی روزمره امر انتخابی نیست بلکه ریشه­های معرفتی و ساختی دارد که انسان­ها را به صورت ناخودآگاه ملزم می­سازد به سرکوب نظم عقلانی تن در دهند» (ویستا،3/7/1401)

بنابراین، به هستی و یا عقل و معرفت به عنوان «ابزار» نگریسته می­شود؛ هستی ابزاری خالی از هر نوع بعد روحانی و معنوی و صرفاً وسیله­ای برای تحقق خواسته­های بشری است و عقل ابزاری، وسیله­ای برای رسیدن به مقاصد و اهداف عملی بیشتر.

نظریه ی پست مدرنیسم  

پست مدرنیسم یکی از مکاتب جامعه شناسی است که به زندگی روزمره می­پردازد نظریه پردازان پست مدرنیسم به جای فرهنگ، عقلانیت ابزاری و هستی ابزاری و استیلای معرفت و تکنولوژی،  زندگی روزمره را از روزنه­ی ادبیات، موسیقی، هنر، سینما، ورزش و غیره ، تحلیل، تفسیر و تأویل می­کنند. آن‌ها هنر را تاثیرگذارتر از فلسفه می­دانند و اصلاً زندگی روزمره را پدیده غیر فلسفی به حساب می­آورند. به همین دلیل است که آن­ها تآثیر فیلم یا هر اثر هنری بر دیگران را بیشتر از فلسفه می­دانند. در هر حال آن‌ها به دلیل تاثیر مطالعات اجتماعی بر روان افراد و ارتباط زندگی روزمره با انسان شناسی و روانشناسی، نظریه­های روانکاوی روان شناسانی چون زیگموندفروید و کارل  گوستاویونگ را، برای تفسیر زندگی روزمره و جنبه­های مختلف آن، به کار می­برند.

مولانا و «زندگی روزمره»

غالب افکار مولانا را می‌توان، به پدیدارشناسی مردم نگار نزدیک دانست. وی در بیشتر حکایات خود، به شرح و تفسیر و تأویل حوادث و رویدادهای زندگی روزمره می‌پردازد. فارغ از انواع نتایجی که وی از حکایات خود می­گیرد، - دینی، اخلاقی، عرفانی و اجتماعی- او واقعیت‌های اجتماعی را در قالب دانش­های زبانی، بر پایة منطق عمل و به دور از هر نوع پیش داوری و قضاوت عجولانه، در جهان اجتماعی به تصویر می­کشد.

وی با طرح و بسط رویدادهای اجتماعی و روزمرة زندگی شخصیت­های حکایاتش، در حیطه قلمرو واقعیت‌های مستقیم، زنده و به روز، تأثیر گذاری کلام و بیان خود را دو چندان می‌کند. معمولاً در رویارویی با موضوعات مورد نظر مولانا، در داستان‌های مثنوی، سوژه­های زنده و قابل رؤیت فراوانی، مطابق با آن حکایات در محیط زندگی روزمره کنونی ما، یافت می­شود.

مولانا با، رها ساختن خود از تقیدات و وابستگی­های معمولی و سطحی زندگی، از «آگاهی واقعی»  مورد نظر لوسین گلدمن، در نظریة ساخت‌گرایی به «آگاهی ممکنی» که گلدمن، در همان نظریه­اش مخصوص انسان‌های فرهیخته و خاص هر جامعه ( افراد استثنایی)، می‌داند، نایل می­شود. بنابراین «تا محقق [اندیشمند] خویش را از مدار طبیعی [آگاهی واقعی] رها نسازد، ادراک عوام الناسی را کنار نگذارد و از رهگذر واقعیت عینی موجود نگذرد تا به ذات آگاهی و صورت ناب آن [آگاهی ممکن] که فارغ از هرگونه محتوای تجربی است برسد هرگز به تولید اندیشه نیز نائل نخواهد آمد»(فخرزارع،۱۶۳:۱۳۹۱).

 داستان‌های پادشاه و کنیزک، زاغ و کبک، جالینوس و دیوانه، فیل در تاریکی، شیر و نخجیران، مردی که سبیلش را جهت فریب دیگران چرب می‌کرد، دباغ در بازار عطر فروشان، کودکان و استاد مکتب خانه و غیره، نمونه­های بارزی از توجه مولانا به زندگی روزمره هستند که در ادامة این پژوهش به شرح و تفصیل برخی از این موارد خواهیم پرداخت.

تزویر و ریا در زندگی روزمره

یکی از موضوعات مهم زندگی روزمره، اعتماد به اطرافیان و احساس امنیت در تعاملات اجتماعی به ویژه روابط دوستانه است. مولانا با توجه به ویژگی‌های افراد مختلف اجتماع و اهداف افراد سودجو و ریاکار در جامعه، و با اشاره به سرگذشت یار دیرین خود «شمس تبریزی» و حسادت حسودان و عداوت عنودان نسبت به شمس،به عنوان یک پدیده عینی  به همگان توصیه می­کند، از اعتماد کردن به هر کس و سطحی نگری نسبت به روابط دوستانه پرهیز کنند.

            چون بسی ابلیس آدم روی هست                پس به هر دستی نشاید داد دست

            زان که صیـاد آورد بانـگ صفــیر                 تا فریـــبد مرغ را آن مـــرغ گیر

            بشنود آن مرغ بانگ جنس خویش                 از هــوا آیــد بیــابد دام و نـیش

            حـرف درویشـان بدزدد مرد دون                 تــا بـخواند برسلیمی زآن فـسون

            کار مـردان روشنی و گرمی است                   کار دونان حیله و بـی شرمی است

(مثنوی، ج1،۳۱۶-۳۲۰)

مولانا توصیه می‌کند؛ اگر کسی نسبت به موضوعی آگاهی کافی، برای شناخت دیگران نداشته باشد؛ باید تلاش کند از طرق دیگر نسبت به آن موضوع، آگاهی کامل، دقیق  وعینی کسب کند؛ تا بتواند راه فریب و نیرنگ را بر ریاکاران ببندد. 

            جوش و نوش هر کست گوید بیا                 جوش صدق و جوش تزویر و ریا

            گــر نــداری بو ز جان روشناس                 رو دمــاغی دســت آور بو شناس

(مثنوی، ج3،  ۴۷۷۵-۴۷۷۶)

بدیهی است در دنیای پر زرق برق امروزی، با وجود روابط اجتماعی گسترده و همه جانبه­ی افراد در تمام نقاط جهان (جهان زیست)، احتمال فریب کاری و نفاق بیشتر شده است. بنابراین برای رهایی از خطرات و مضرات روابط منافقانه و حیله گرانه­ی فریبکاران، آگاهی از علوم و فنون جدید و به روز کردن اطلاعات علمی و آگاهی­های فردی، امری واجب و ضروری به نظر می­رسد.

            گرم دارانت تو را گوری کنند                        طعمه­ی مــوران و مارانت کنـند

            بینی از گند تو گیرد آن کسی                        کـو به پیش تو همی مردی بسی

(مثنوی، ج1، ۳۲۷۰-۳۲۷۱)

            جـان بابا گویدت ابلیس هیـن                        تا به دم بــفریـدت دیـو لــعین

           این چنین تلبیس با بابات کرد                        آدمــی را این سیه رخ مات کرد

           زانکه فرزین بندها داند بـسی                        که بگیرد در گلویت چون خسی

(مثنوی،ج۲، ۱2۸ -۱۳۰)

مولانا تأکید می­کند اگر کسی در امور روزمره خود هوشیار نباشد وسطحی نگری کند، و مانند «خر» در داستان «خر و روباه»، عمل نماید، قطعاً گرفتار عواقب ساده لوحی و سهل انگاری خود می­شود، و زندگی­اش دچار بحران، زیان و گاهی نابودی خواهد شد.

 گر خری را می­برد روبه به سر                        گـو ببر تو خر نباش و غم مخور

(مثنوی، ج5، ۲۵۳۷)

  بره پیش گرگ امانت می­نـهی                        گرگ و یوسف را مفرما همرهی

  گرگ اگر با تو نماید روبـهی                        هیـن مکن بـاور که نآید زو بهی

  جاهـل ار با تو نمایـد همدلی                        عاقــبت زخمت زنـد از جاهلی

(مثنوی، ج6، ۱۴۲۲-۱۴۲۴)

در ابیاتی از مثنوی، مولانا راه نجات از شر فریبکاران، دو رویان و دروغگویان را رعایت دو اصل مهم می­داند: یکی یافتن دوستان صادق و مخلص از راه آزمون وخطا، و دیگری رعایت اصل صداقت و خلوص در روابط اجتماعی و دوستانه با دیگران.

  چشــم‌ها را چـــار کــن در اعتبـار                یار کــن با چشم خـود دو چشم یار

(مثنوی، ج۶، ۱۵۸۹)

  گفــت صــدق دل ببـــاید کــار را                ور نـــه یــاران کــم نــیاید یــار را

           یــار شــو تــا یــار بــینی بی عدد                زآنــکه بــی یــاران بــمانی بی مدد

           دیو گرگ است و تو همچون یوسفی                دامــن یــعقوب مــگذار ای صــفی

           گرگ اغــلب آن گــهی گیــرا بـود                کــز رمـه شیــشک به خود تنها رود

           آنــکه سنــت با جـماعت ترک کرد                در چنین مسبع نه خون خویش خورد

           هسـت سنت ره جماعت چون رفیق                بــی ره و بــی یــار افــتی در مضیق

(مثنوی، ج6، ۴۹۷-۵۰۲)

روابط عاشقانه در زندگی روزمره

شکل گیری روابط عاشقانه در داستان «شاه و کنیزک» و «کنیزک و زرگر» را می‌توان نمونه­ای از هزاران رابطه‌ی  عینی عاشقانه بین افراد در طول قرون و اعصار و در میان اقوام و ملل مختلف دانست، که در زندگی روزمره ی یک ملت، به کرات مشاهده شده و از این پس نیز مشاهده خواهد شد.     

در این داستان، عشق بین کنیز و زرگر عشقی رنگی، زودگذر، مادی و معمولی و از طرف کنیزک، یک طرفه مشاهده می­شود؛ عشق پادشاه به کنیزک، عشقی قلبی و درعین حال از طرف پادشاه، یک طرفه و برای کنیزک آزار دهنده و رنج آور است. در این میان، رابطة پادشاه  و پروردگار رابطة عاشقانه، حقیقی و خالق و مخلوقی بیان می­شود.

  یــــک کنـیزک دیـــد شه بر شــاه راه                شــــد غلام آن کــــنیزک جان شاه

(مثنوی، ج1، 38)

  چـــون خریــد او را و برخــوردار شد                آن کــنیزک از قـــضا بیــمار شــد

(مثنوی، ج1، 40)

  شه طبیبان جمع کرد از چـپ و راســت                گفت جان هر دو در دست شما ست

(مثنوی، ج1، 41)

  هر چــه کردنــــد از عــلاج و از دوا                گشت رنــج افزون و حاجت ناروا

مثنوی، ج1، 51) 

           رنــجش از ســودا و از صـــفرا نــبود                 بــوی هر هــیزم پـدید آید ز دود

(مثنوی، ج1، 107)

  عاشـــقــی پیــــداســت از زاری دل                نیــست بیــماری چــو بیماری دل

(مثنوی، ج1، 109)

  عاشقی گر زین سر و گر ز آن سر است                عاقبـــت مـارا بدان سر رهبر است

(مثنوی، ج1، 111)

مولانا با طرح واقعیت‌های روزمره در رویدادهای ساده اما تعیین کنندة اجتماعی، بر تأثیرگذاری کوچکترین، عادی­ترین و سطحی­ترین اتفاقات زندگی در شکل گیری مهمترین رویدادهای آن، صحه می‌گذارد. وی با بیان ماجراهای عاشقانه­ی متفاوت، درجات و ارزش‌های آن‌ها را به عنوان یک ناظر یا راوی، نه به شیوه­ی مستقیم و تحکم آمیز، بلکه با روشی روایت گونه و شیرین و در عین حال عینی به تصویر می­کشد.

  شهر شـهر وخـــانه خانه قصــه کرد                نی رگش جنبید نی رخ گشت زرد

  نبض او بر حـــال خــود بد بی گزند                          تــا بپرسید از سمرقند چــو قــند

 

 نبــض جـست و روی سرخ و زرد شـد                کــــــز سمرقنـــدی زرگر فرد شد

(مثنوی، ج1، ۱۶۶-۱۶۸)

 مولانا در بیان عشق زود گذر و ظاهری کنیزک به زرگر، از مفاهیم عینی و انتزاعی، تؤمان بهره می برد و هوس های زودگذر را عشق رنگی می نامد که عاقبت موجب رسوایی عاشقان دروغگو و ظاهر پرست می شود 

 چــون ز رنــجوری جــمال او نــماند                جـــان دخــــــتر در وبال او نماند

  چون که زشت و ناخوش و رخ زرد شد                انـــدک انـــدک در دل او سرد شـد

  عــــشق­هایی کــــز پی رنـــگی بـود                عـــشق نبـــود عاقبــت ننگــی بود

(مثنوی، ج1، ۲۰۳-۲۰۵)

  آن کــه از حـق یابد او وحـی و جواب                هر چـــه فرمایــد بود عیــن صواب

  آن کـه جــان بخشد اگر بکشد رواست                نایبست او دست او دست خــداست

(مثنوی، ج1، ۲۲۵-۲۲۶)

بر اساس آنچه گفته شد؛ از نظر مولانا، عشق درجات و مراحلی دارد: نخست عشق­های رنگی و صورت گرا، که خیلی زود تاریخ مصرفشان تمام می‌شود، و نتیجه­ای جز ننگ نامی و بد یمنی ندارند، مانند عشق کنیزک به زرگر، دوم عشق­های دنیوی و مادی اما، واقعی مانند عشق پادشاه به کنیزک که به عقیدة مولانا چنین عشق­هایی می‌توانند در به تعالی رسیدن فرد عاشق نقش عمده­ای داشته باشند، تا جایی که می‌توانند عشق­های عارفانه و معنوی را رقم بزنند، و سپس عشق عارفانه که مبتنی بر معرفت و شناخت حق هستند؛ مانند عشق پادشاه به پروردگار یکتا، که اوج آن، نیل به قرب الهی است و تا مرحلة فنا در عشق و بقا با معشوق ازلی و ابدی پیش می‌روند. مولانا در پایان حکایت قضاوت دربارة این قصه پرغصة عشق و عاشقی که تا همیشه سر دراز دارد را، به مخاطب واگذار می­نماید. 

دوست و همنشن در رابطه با زندگی روزمره

مولانا در داستان عشق بی‌تناسب موش به قورباغه، به شرح عاشقی و محبت نادانان می­پردازد، و مخاطب را به این فکر وا می­دارد که عواقب دوستی و همنشینی بی‌تناسب افراد چگونه می‌تواند باشد؟ در این حکایت، نابودی قورباغه در پی عشق بی پایه و اساس موش و اعتماد به عاشق نادانی، معنی و مضمون عشق­های بی برنامه و نامتناسب و دور از واقع بینی و نیزنتیجه ی روابط خارج از عرف امروزی را در جوامع بشری به ذهن متبادر می­کند، که اغلب به تباهی زندگی یکی از طرفین عشق، یا هر دوی آن‌ها می­انجامد. همان‌گونه که شکار شدن موش توسط کلاغ، قورباغه را هم با ریسمانی که عشق(عاشق) کذایی به پایش بسته بود، به دام کلاغ انداخت و زندگی­اش تباه شد. در دنیای امروز و در شکل گیری واقعیت­های اجتماعی در قالب پدیده های عینی زندگی­های روزمره­ی مردم نیز، از این نمونه عشق­ها، به وفور دیده می‌شود، چه بسا جوانانی که در چاه ظلمانی عشق و دوستی با افرادی گرفتار می­شوند که هیچ سنخیتی با آن­ها ندارند. بنابراین روابط دوستانه و به تبع آن عشق­های کذایی و دروغین که محصول تعاملات اجتماعی ناسالم روزمرة افراد به ویژه دو جنس مخالف هستند؛ و نیز روابط عاطفی مجازی که مبتنی بر هیچ شناخت عینی و حقیقی نیستند، از این جمله­اند.

 دوستی و محبت یا عشق نامتناسب را در حکایت «آن خرس که مردی دلاور از دست اژدها نجاتش داد»، هم می‌توان در خلال این مبحث گنجاند؛ خرسی که به تلافی محبت مرد نجات دهنده­اش، برای راندن مگس از چهره‌­ی آن مرد، سنگی عظیم برای کشتن آن مگس برمی­دارد و ابلهانه، نه بر سر مگس مزبور، که بر سر مرد مغفول  فرود می­آورد و او را به کشتن می­دهد. بی شک، دوستی با ابله و عشق به نادان نتیجه­ای بهتر از این( نابودی و فنا)، نخواهد داشت.

انسان­های زیادی با اعتماد به دوستان ابله و نادان گرفتار مشکلات بزرگی می­شوند و زندگی خود را در راه رفتار احمقانه­ی دوستان یا همکاران و یا حتی خانواده و همسرانشان، به تباهی می‌کشانند. این حکایت مولانا، تلنگری است به مخاطبانش در دوره­های مدرن و پسامدرن امروزی که در انتخاب دوست و همراه، آگاهانه عمل کنند؛ تا گرفتار معضلات و مشکلات ناشی از روابط نادرست، ناسالم و مضر در زندگی روزمرة خود نشوند.

  جــــــاهل ار با تو نماید همدلی                عــاقبت زخــمت زنــد از جـاهلی

(مثنوی، ج6، ۱۴۲۴)

  دوســتی ی جـاهل شیرین سخن                کم شنو کآن هست چون سم کــهن

  جان مادر چــشم روشن گویدت                جــز غم و حسرت از آن نیفزو‌یدت

(مثنوی، ج6، ۱۴۳۱-۱۴۳۲)

  گر نبودی جذب موش گنـده مغز                عــیش هــا کــردی درون آب چغز

(مثنوی، ج6، ۲۷۳۸)

  چــغز گــفتا ایــن ســزای آن کسی                کــو چــو بی آبان شود جفت خسی

(مثنوی، ج6، ۲۹۴۹)

  دوســتی ابــله بــود رنج و ضــلال                ایــن حــکایــت بــشنو از بهـر مثال

اژدهــایی خرس را درمــــی­کشــــید                شیـــرمــردی رفـت و فریادش رسید

(مثنوی، ج2، ۱۹۳۳-۱۹۳۴)

  خــرس هم از اژدهــا چـــون وارهید           وآن کـرم زآن مـــرد مـــردانه بــدید

  چون سگ اصحاب کهف آن خرس زار                  شــد مــلازم در پـــی آن بـــردبــار

  آن مـــسلمان ســر نـــهاد از خستگی              خرس حــارس گــشت از دلبــستگی

(مثنوی، ج2، ۲۰۱۲-۲۰۱۴)

  دوستــی ابـــله بــدتر از دشمنی ست            او بــه هر حـــیله که دانی راندنی ست

(مثنوی، ج2، ۲۰۱۷)  

  ظــن نیـــکش جـــمله بر خرس بود                 او مــگر مر خــرس را هم جــنس بود

(مثنوی، ج2، ۲۰۳۶)

  آیـــنه ی دل صــاف بـــاید تا در او                 وا شــناســی صــورت زشــت از نکو

(مثنوی، ج2، ۲۰۶۵)

  شــخص خــفت و خــرس می­راندی                 مــگس وز ستیز آمد مگس زو باز پس

(مثنوی، ج2، ۲۱۲۶)

  خشمگین شـد با مگس خرس و برفت                 بـــرگـــرفت از کـــوه سنگـی سخت

  بــرگرفـــت آن آســـیا سنـگ و بـزد                 بــر مــگس تا آن مــگس واپس خـزد

  سنـــگ روی خفتـه را خشخاش کـرد                 ایــن مـــثل بر جـمله عالم فاش کـرد

 

  مـــهر ابـــله مــهر خــرس آمد یقین                 کــین او مــهر است و مهر اوست کین

(مثنوی، ج2، ۲۱۲۸-۲۱۳۲)

نوع دوستی و همدلی در رابطه با زندگی روزمره

در جوامع امروزی که مردم در جریان زندگی روزمرة خود با نمونه­های بارزی از خشم، نفرت، خودخواهی، بی هویتی و فساد روبرو هستند؛ انسانیت و معنویت، حلقه­های گمشده و شاید بتوان گفت شاه مهره­های فراموش شدة روابط اجتماعی و انسانی به شمار می‌آیند؛ بی شک انسانیتی که در سایة همدلی و دوستی، ایثار و گذشت و فداکاری شکل می‌گیرد و با ارزش‌های اخلاقی و معنوی رشد و تعالی می­یابد، لازمة زندگی روزمرة بشری در هر دوره و زمانی است.

 در عصر حاضر که گرگ­ها بیشتر از گوسفندان و درد­ها بیشتر از درمان­ها هستند، آن­چه می­تواند رشتة از هم گسیخته انسانیت را به هم گره بزند؛ باورها و اعتقاداتی هستند، که انسان­ها را در مسیر نیکی و مهربانی و محبت به هم، قرار می­دهند و به سمت رشد و تعالی و معنویت سوق می­دهند،

  آن مــلیحان کـــه طبیبان دلند                         سوی رنجوران به پرسش مایلند

  ور حذر از ننگ و از نامی کنند                         چــاره­ای سـازند و پیغامی کنند

(مثنوی، ج6، ۱۷۷۲-۱۷۷۳) 

 نوع دوستی و همدلی در مثنوی از جمله فضیلت­های اخلاقی آدمی هستند که کنش‌ها و برهم کنش­های انسان را در هر برهه از زمان تحت تاثیر قرار می­دهند؛ زیرا انسان به واسطه‌ی ذات طبیعی و سرشت پاک خود که نمونه‌ای از ذات اقدس الهی است، نیکی پسند، مهرآفرین، نوع دوست و احسان مدار است. به عبارت دیگر جوهر اصلی وجود انسان با مهرورزی و محبت سرشته شده است؛ و انسان­های بشردوست، اخلاق مدار و مؤمن، از این ویژگی فطری خود، در مسیر کمک به هم نوع بهره می­برند.

  رنج یک جزوی ز تن رنج همه ست                 گر دم صلح است یا خود ملحمه ست

(مثنوی، ج4، ۳۲۴۸)

  عــشق تو بر هـرچه آن موجود بود                 آن ز وصـــف حـــق زرانــدود بود

(مثنوی، ج3، ۵۵۴) 

مولانا با اشاره به حدیثی از پیامبر(ص) توصیه می‌کند با سه گروه از مردم، بیشتر از دیگران همدلی و مهربانی شود. به این دلیل که از نظر روحی سرخورده شده‌اند و احساس امنیت و آرامش خود را از دست داده­اند و یا جایگاه اصلی خود را در جامعه به دست نیاورده­اند.

گروه اول توانگران و امیرانی هستند که از قدرت و هیبت اجتماعی خود دور افتاده­اند؛ گروه دیگر کسانی هستند که در میان گروه یا جامعة خود، عزت و اعتبار و جایگاه عاطفی مهمی  داشته­اند ولی بعد از مدتی از آن عزت و مکنت محروم شده­اند؛ و دسته­ی سوم دانشمندان و عالمانی هستند که نادانان و نااهلان هم دوره و هم تبارشان آن‌ها را به تمسخر می‌گیرند. این سه دسته از افراد در جامعه و در زندگی روزمرة امروزی به ترتیب، رؤسا یا مدیرانی هستند، که از مقام خود عزل شده­اند، افراد محبوب گروه­های اجتماعی و سیاسی که جایگاه خود را از دست داده­اند و نیز نخبگان و استعدادهای درخشانی می­باشند که در جامعه جدی گرفته نمی‌شوند و نااهلان، بی آن که جایگاه علمی آنان را در نظر بگیرند؛ نسبت به آن­ها بی احترامی می‌کنند.

  گفت پیغمبر که رحم آریــد بر                 جـان مــن کـــان غنیٱ فأفتقر

  والــذی کـــان، عـزیزا فاحتقر                 او صــفیأ عـــالمأ بــین المضر

  گفت پیغمبر که با این سه گروه                 رحم آریـد ار ز سنگید و ز کـوه

  آنکه او بعد از رئیسی خوار شد                 و آن توانگر هم که بی دینار شد

  وآن سوم آن عالمی کاندر جهان                 مبــتلا گـــردد میـــان ابــلهان

  ز آنکه از عزت به خواری آمدن                 هــمچو قـطع عضو باشد از بدن

(مثنوی، ج5، ۸۲۳-۸۲۸)

نکته­ی دیگری که از نظر تیز بین مولانا دور نمانده، مسئلة همدلی و نوع دوستی افرادی است که از نظر زبان و مکان با هم متفاوت هستند. در جهانی که گروه­های مختلف مردم با زبان­های متفاوتی سخن می‌گویند؛ فقط یک زبان مشترک آن­ها را به هم پیوند می­دهد، آن هم زبان همدلی صمیمانه و احساس محبت و بشر دوستی، خارج از همة قواعد و ضوابط قرار دادی بشراست.

در دنیای مدرن امروز، اشخاصی از کشور ایران یا هر کشور دیگری، با افرادی از سایر کشورها، بی آن که زبان مشترک و قومیت مشترک داشته باشند، رابطة همدلی و عاطفی برقرار می‌کنند.

  هم زبانی خویشی و پـیونـدی است                 مرد با نامحرمان چون بندی است

  ای بــسا هـــندو و ترک هم زبـان                 ای بــسا دو ترک چون بیگانگان

  پــس زبان محرمی خود دیگر است                 هــمدلی ازهـــم زبانی بهترست

  غــیر نـــطــق و غـیر ایما و سجل                 صــد هزاران ترجمان خیزد ز دل

(منثوی، ج1، ۱۲۰۵-۱۲۰۸)

  آن کــسی کــه بـانگ موران بشنود                 هـــم فــــغان سـر دوران بشنود

مولانا با اشاره به داستان حضرت سلیمان و ملکة سبا، به درک حضرت سلیمان از وابستگی ملکة سبا به تخت و تعلقات دنیوی­اش و همدلی و همراهی با ملکه در قبال ایمان آوردنش اشاره می کند.

  آن کــه گـــوید راز قـالــت نـملة                 هـــم بـــداند راز این طاق کـهن

  دید از دورش کـــه آن تسلیم کیش                 تلخش آمد فرقت آن تخت خویش

(مثنوی، ج4، ۸۷۱-۸۷۳)

  پس سلیمان گفت گر چه فی الاخیر                 سرد خواهد شد بر او تاج و سریر

(مثنوی، ج4، ۸۸۰)

  لیــــک خود با این همه برنقد حال                 جـــــست باید تخت او را انتقال

  تــــا نــــگردد خــسته هنگام لقا                 کــــودکـــانه حاجتش گردد روا

(مثنوی، ج4، ۸۸۴-۸۸۵)

شیوة دیگر همدلی در مثنوی، درک درست و فهم کامل و به موقع مشکلات دیگران، جهت رفع مشکلات آن هاست، بدیهی است در طول زندگی روزمرة هر فرد، حوادث و اتفاقات عدیده­ای رخ می­دهد که هر کدام می­تواند مشکلی بزرگ برای آن­ها ایجاد کند. اگر انسان­ها بر اساس روحیة نوع دوستی و همدلی، در برخورد با گرفتاری­ها و مشکلات همنوعان خود درست و به موقع عمل نمایند، از بسیاری از حوادث و رویدادها و ناهنجاری­های اجتماعی پیش گیری می­شود.

 حکایت زیبا و آموزنده­ی، «سوار و مرد خفته­ای که مار به دهانش وارد شد»؛ نمونة بارز دلسوزی و محبت بی دریغ، به موقع و مسئولانه به هم نوعانی است، که گاهی هیچ نسبتی با ما ندارند و حتی ممکن است، دل سوزی و همدلی ما را نوعی آزار و اذیت تلقی کنند.

در این حکایت مردی سوار براسب، از دور ماری را می­بیند که به دهان مرد خفته­ای وارد می‌شود، آن سوار، برای نجات مرد به سرعت خود را به او می‌رساند، او را با ضرب و شتم بیدار می‌کند و با شتاب به سمت درخت سیبی که سیب‌های رسیده به زیر آن افتاده بودند، می­برد و مرد مار بلعیده را مجبور می‌کند تا می‌تواند از سیب­های گندیده و رسیده بخورد، مرد که خبر از فلاکت و بدیمنی خود ندارد، دائما به آن سوار ناسزا می­گوید و او را لعن و نفرین می‌کند، تا این که از شدت پر شدن معده­اش آن­چه خورده بود به همراه مار، قی می‌کند و بالا می­آورد،  وی با دیدن ماری که از حلقومش خارج شده، به خود می­آید و علت رفتار خشن اما خیرخواهانه و مسئولانة مرد سواره را می‌فهمد، و از او عذرخواهی و قدر دانی می­کند.

  عـــاقلی بـــر اســــب می­امد سوار                 در دهــــان خـــفته­ای مـی­رفت مار

(مثنوی، ج۱۸۸۰،)

  چــون کــه از عقلش فراوان بد مدد                 چـــند دبـــوسی قوی بــر خفته زد

(مثنوی، ج2، ۱۸۸۲)

  سیــب چـندان مر ورا در خورد داد                 کـــز دهــــانش بــاز بیرون می­فتاد

  بانـگ می‌زد کای امیر آخــر چـــرا               قصد من کردی من چه کردم مر تو را

(مثنوی، ج۲، ۱۸۸۵-۱۸۸۶)

 می­جهد خون از دهـانـــم بـا سـخن                 ای خــــدا آخـــر مکافاتش تو کن

 هـــر زمـان می‌گـفت او نفـرین نـو                 اوش مـــی زد کـاندرین صحرا بدو

(مثنوی، ۱۸۹۰-۱۸۹۱)

  تـــا شبانگه می­کـشید و مـی­گشاد                 تـــا ز صــفرا قی شدن بر وی فتاد

  زو بـــرآمد خوردها زشـت و نکو                 مار با آن خورده بیرون جست از او

 

  چون بدید از خود برون آن مار را                 ســـجده آورد آن نـــکو کردار را

(مثنوی، ج2، ۱۸۹۴-۱۸۹۶)

  دشـــمنی عــاقلان زین سان بود                 زهــــر ایــــشان ابتهاج جان بود

(مثنوی، ج2، ۱۹۳۲)

 چنین رفتارهای نیک و بشردوستانه، در همة قرون و اعصار، لازمة زندگی اجتماعی و روزمره آدمی است. به عبارت دیگر، یکی از نیازهای مهم و ضروری دنیای مدرن و پیشرفتة امروزی، احساس مسئولیت و دلسوزی نسبت به هم نوع، بدون هیچ گونه توقع و چشم داشتی است. زیرا امروزه انسان­ها، در زندگی روزمره­ی خود و در گروه­های اجتماعی مختلف، نسبت به شرایط زندگی و مشکلات یکدیگر دچار نوعی بی تفاوتی و بی مسئولیتی شده‌اند. به طوری ‌که احساس همدلی و نوع دوستی، در میان جوامع بشری معاصر، بسیار کم رنگ شده است.

 حزم، آینده پژوهی و عاقبت نگری در رابطه با زندگی روزمره

موضوع دیگری که مولانا به آن اشاره دارد و به زندگی روزمره هم مربوط می‌شود، دور اندیشی، حزم و آینده نگری است. از نظر وی انسان عاقبت نگر، آینده‌پژوه، و دور اندیش، می‌تواند در مقابل حوادث و رویدادهای آینده در زندگی خود بهترین عکس العمل را داشته باشد و درست­ترین تصمیم را بگیرد.

حزم آن باشــد که ظن بـــد بری                    تا گـریزی و شــوی از بــد بری

حزم سوءالظن گفته ست آن رسول               هر قــدم را دام می دان ای فضول

روی صـحرا هست هموار و فراخ                   هر قدم دامی ست کم ران اوستاخ

آن بز کوهــی دود کــی دام کــو                  چــون بتازد دامش افتـد اندر گلو

( مثنوی،ج۳، ۲۶۷-۲۶۹)

 مولانا در این مورد تاکید می­کند؛ اگر در مسیر زندگی اطلاعات و آگاهی کافی نداشته باشیم، باید از مشورت و راهنمایی دیگران بهره ببریم تا در آینده و در مسیر زندگی خود گرفتار مشکلات و گرفتاری­های سخت نشویم.

چشم اگــر داری تو کــورانه میا                   ور نداری چشم دست آور عصا

آن عصــای حــزم و استدلال را                   چون نـــداری دیــد میکن پیشوا

ور عصای حزم و استدلال نیست                   بی عصاکش بر سر هر ره مایست

         گام زان ســان نه کــه نابینا نهـد                   تا که پا از چـاه و از  سگ وارهد

لرز لرزان و بــه ترس و احتیـاط                  می نهــد پا تا نیفتــد در خبــاط

( مثنوی،ج۳، ۲۷۶-۲۸۰)

تظاهر و تزویر و ریا در زندگی روزمره

 یکی از مشکلات اجتماعی که از دیرباز در جوامع بشری، انسان­ها به ویژه افراد ساده لوح را تحت شعاع قرار داده و موجب گرفتاری­های بزرگ و کوچک در زندگی روزمره آنان شده، موضوع تظاهر و فریب کاری در جامعه است. وجود افراد متظاهر و تزویرگر با رفتارهای دوگانه و چندگانه اعتماد اجتماعی، موقعیت­های شغلی، فرهنگی و سیاسی دیگر افراد جامعه را به خطر می‌اندازد و جامعه را به تسخیر انسان­های دورو و منافق در می‌آورد، تا جایی که شایستگان جامعه از تصمیم گیری­های اجتماعی و تاثیرگذاری بر زندگی روزمرة مردم، منع می­شوند و مورد بی توجهی قرار می­گیرند. در روابط بین فردی و حتی درون خانوادگی هم تظاهر، دروغ و دو رویی، نقش بسزایی در تعاملات افراد و اعضای خانواده و گروه دارد.

 امروزه، مصادیق تظاهر در کلاهبرداری­ها و فریبکاری­های اجتماعی به ویژه کلاهبرداری­های بزرگ اینترنتی و معاملات مجازی را می­توان از شاخصه­های عینی و مهم فریب در جوامع بشری دانست که آسیب­های اجتماعی، مادی، فرهنگی و اقتصادی فراوانی به جامعه و اعضای گروه­های مختلف اجتماعی می­زنند. بدیهی است که شاکله­ی رفتارهای آدمی مبتنی بر مقاصد و نیت­های اواست یعنی در ورای هر عمل انسان، نیتی نهفته است که جز با آزمون و راستی آزمایی و محک زدن و گاهی هم گذر زمان، کشف و قابل درک نمی­شود.

 در داستان آتش گرفتن شهر بغداد مردم با شکوه و اعتراض نزد خلیفه (عمر) می روند و از او می پرسند که چرا با وجود صدقه دادن، باز هم دچار بلا و گرفتاری شده‌اند؟ عمر به آن‌ها پاسخ می­دهد که صدقه دادن با نیت خالص و با توجه به رضای خداوند مقبول می‌افتد ولی شما صدقه را جهت شهرت و کسب مقام معنوی در جامعه داده­اید؛ به همین دلیل در رفع بلا از شما تأثیر نداشته است.

امروزه عده بسیاری از مردم با شرکت در امور خیر و عضویت در خیریه­های اجتماعی و انجمن­های کمک به نیازمندان، در جهت رسیدن به اهداف مادی خود؛ سعی در کسب جایگاه اجتماعی و رسیدن به شهرت نیک در میان مردم دارند و بدون این که به آن کارهای نیک ایمان داشته باشند، به قصد و نیت شخصی انجامشان می‌دهند و به تبع آن توقعاتی هم از افراد واجتماع دارند.

خلـق آمــد جانب عمــر شتـاب                   که آتش ما می نمیـرد هیچ از آب

گـفت آن آتش ز آیات خــداست                   شعـله­ای از آتـش ظلم شماست

آب بگذاریـد و نان قسمت کنیــد                  بخــل بـگذاریـد اگـر آل منیـد

خـلق گفتندش کـه در بگشوده­ایم                   ما سخـی و اهـل فتوت بوده­ایم

گفت نان در رسم و عادت داده‌اید                   دست از بهــر خــــدا نگشاده اید

بهـرفخـر و بهـر بوش و بهـر نـاز                  نه از برای تـرس و تقـوا و نیاز

مال تخم است و به هـر شوره منه                 تیغ را در دست هــر رهزن مده

( مثنوی،ج۱، ۳۷۱۲-۳۷۱۸)

مولانا در ابیاتی دیگر، با شرح واقعه نبرد امام علی علیه السلام و عمر بن عبدود، لزوم نیت پاک و خلوص در عمل را شرط قبولی عمل نزد پروردگار و نیل به قرب و رضای او می­داند. به عقیده او  افرادی که تظاهر به مقابله با فساد و ظلم و ستم می­کنند ولی نیت قلبی و هدف اصلی­شان اظهار توانمندی و قدرت یا کینه ورزی و دشمنی و یا انتقام شخصی می­باشد؛ دچار دورویی، نفاق و خود خواهی هستند.

گفت من تیغ از پی حق میزنم                    بنده حقـــم نه مــامور تنـم

 شیــر حقم نیستم شیــر هوا                  فعل من بر دین من باشد گوا 

(مثنوی،ج۱، ۳۷۸۷-۳۷۸۸)

چــون درآمد علتی انـدر غزا                   تیغ را دیــدم نهان کردن سزا

( مثنوی،ج۱، ۳۸۰۲)

در دنیای شگفت انگیز امروزی، که بشر دچار انواع دورویی، نفاق، تزویر و ریا شده است؛ به طوری که تشخیص حق از باطل، راست از دروغ، خوب از بد و غیره؛ برای اغلب مردم به امری پیچیده و دشوار مبدل شده است؛ این نظر مولانا، که برای تشخیص درستی یا نادرستی هر امری باید آن را محک زد و از راه­های مختلف آزمود، تا صحت و سقم ادعای عامل به هر عملی مشخص شود، نظری بسیار کاربردی و مفید است. در زندگی روزمرة مردم و در عصر حاضر، راه­های مختلفی برای آزمودن درستی یا نادرستی ادعای افراد جامعه وجود دارد. از جمله راه­های راستی آزمایی در عصر حاضر می‌توان به وسایل ارتباط جمعی، استعلامات اداری و بانکی، آزمایشات پزشکی و نیز افراد مطلع و آگاه جامعه اشاره کرد.

  لاف درویــشی زدی و بی خـودی                 هــای هـــوی مـــستیان ایــزدی

  کــه زمـین را من ندانــم ز آسمان                 امــتحــانت کـرد غــیرت امتـحان

  این چنین رسوا کند حــق شید  را                 ایــن چنـین گیــرد رمیـده صید را

  صــد هزاران امتحانست ای پــدر                هــر کــه گویــد منم سـرهنگ در

  گــر نـداند عامــه او را ز امتـحان                 پـــختگان راه جــوینـدش نشــان

  چــت کند دعــوی خیاطی خسی                 افـــکند در پیـش او شــه اطلسـی

  کـــه بـــبر ایــن را بغلطاق فراخ                 ز امتحـان پیدا شــود او را دو شاخ

  گــر نـــبودی امتـحان هر بــدی                 هـــر مخنث در وغا رستم بـــدی

  خــود مخـنث را زره پوشیده گیـر                       چـون ببیند زخــم گردد چون اسیر

  مست حق هشیار چون شد از دبور                مست حق نآید به خود از نفخ صور

  پاره ی حـق راست باشد نی دروغ                 دوغ خوردی دوغ خوردی دوغ دوغ

  ســـاختی خـود را جنید و بایزیـد                 رو کــه نشناسـم تبـــر را از کلیـد

  بــــدرگی و منبلی و حـرص و آز                 چـون کنی پنهان بشید ای مکر ساز

  خـــویش را منصور حلاجی کنـی                آتــــشی در پنــــبه ی یاران زنی

(مثنوی، ج3، ۶۷۸-۶۹۲)

مولانا، در حکایت شغالی که خود را در خم رنگ رزی انداخت و سپس به دلیل رنگارنگ شدن پوستش، لاف طاووس بودن زد؛ تظاهر و تزویر را به شکل دیگری نیز تقبیح نموده است. در این حکایت، شغال را می­توان، نماد انسان­های متظاهری دانست که خود را به شکل افراد زیبا، متمول و یا عالم و متدین جلوه می­دهند؛ اما به دلیل واهی بودن ادعایشان، خیلی زود حیله و نیرنگشان بر ملا می­شود و رسوا می­گردند.

بشر در هر دوره و با هر قومیت و ملیتی، به دنبال قدرت، ثروت و شهرت، بوده و از هر فرصتی برای نیل به این خواسته­ی خود، استفاده نموده است. تظاهر به داشتن این ویژگی‌ها، از جمله روش­هایی است که افراد حیله­گر و ریاکار برای خودنمایی در جامعه به کار می­برند، تا بتوانند به اهداف و مقاصد شخصی خود نایل شوند. با تعمق در این حکایت و دیگر حکایات مثنوی می­توان ادعا کرد، که مولانا، اندیشمندی خوش فکر، انسان شناسی زیرک و در عین حال جامعه شناسی پویا است، که برای همة دوره­های بعد از خود، سخنی برای گفتن دارد؛ گویی با مردم همه دوره­های پس از خود زیسته است و هنوز هم زنده و آگاه به امور روزمرة زندگی آنان اشراف دارد.

  آن شــــــــغالی رفت اندر خم رنگ                 اندر آن خم کرد یک ساعت درنگ

  پـــــــس برامد پوستش رنگین شده                 کــــــی منم طاووس علیین شده

(مثنوی، ج3، ۷۲۱-۷۲۲)

  بنگر آخــــــر در من و در رنگ من                 یا صنم چون من ندارد خود شمن

(مثنوی، ج3، ۷۶۷)

  ای شــــغالان هین مخوانیدم شغال                 کــی شغالی را بود چندین جمال

  آن شـــغالان آمدند ان جا به جـمع                 هـــمچو پروانه به گرداگرد شمع

  پس چه خـوانیمت بگو ای جوهری                 گــــفت طاووس نر چون مشتری

  پس بگفتندش که طـــــاوسان جان         جــــــــلوه­ها دارند اندر گلستان

  تو چــــــنان جلوه کنی گفتا که نی                 بـــادیه نـــا رفته چون گویم منی

  بانـــــــگ طاوسان کنی گفتا که لا                 پــس نه ای طاوس خواجه بوالعلا

(مثنوی، ج3، ۷۷۱-۷۷۶)

  ای سگ گرگین زشت از حرص و جوش         پــــوستین شیـــر را بر خــود مپوش

  غـره­ی شیــرت بخـواهــــد امتحـــان         نـــقش شیــر و آنگه اخــلاق سـگان

(مثنوی، ج3، ۷۸۸-۷۸۹)

3.نتیجه گیری

در ارتباط با جامعه شناسی ادبیات و نظریه­های زندگی روزمره، و با تامل در حکایات مثنوی معنوی، مصادیق جامعه شناختی در مثنوی کشف و دغدغه­های اجتماعی مولانا نسبت به جامعة خود بررسی گردید. همچنین به چگونگی پاسخ او به این دغدغه­ها پرداخته شد. در نهایت مشخص شد موضوعات مورد توجه مولانا در این خصوص که کاملا با نظریه­های زندگی روزمره، پدیدار شناسی، نظریه­های انتقادی و پست مدرنیسم منطبق هستند، مباحثی از قبیل اعتماد به اطرافیان و احساس امنیت در جامعه، روابط عاشقانه میان افراد در جامعه، ارتباط با دوست و هم نشین، نوع دوستی و همدلی، حزم و آینده پژوهی و عاقبت نگری می­باشند که با دقت نظر در این مباحث و توجه به تعامل ذهنیت پدید آور با عینیت جامعه عصر پدید آور، بازتولید اثر ادبی از نگاه جامعه شناسانه و حل مشکلات جامعه از خلال آثار ادبی نمود می­یابد.

 

فهرست منابع

1-       ، استعلامی، محمد. (۱۳۹۹).مثنوی معنوی،  نشر شرکت قلم، چاپ مهارت، چاپ یازدهم، جلدهای ۷-۱.

2-       برگر، پیتر. و  لاکمن، توماس.(۱۳۷۵)  ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمه: فریبرز مجیدی.انتشارات علمی و فرهنگی چاپ چهارم.

3-       ترابی، علی اکبر. (۱۳۸۰). جامعه شناسی ادبیات. تهران: فروزش، چاپ پنجم.

4-       خلجی، حمید. (۱۳۹۳). جامعه شناسی در مثنوی. دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی.

5-       دادمرزی، امیر، آقا بخشی، حبیب‌الله. (۱۳۹۶). جامعه شناسی مفاهیم اجتماعی در اندیشه­های جلال الدین بلخی. نشریه پژوهش اجتماعی، صص۹۹-۷۹، ش۳۶.

6-       دستاران، طهماسب. (۱۳۹۱). جامعه شناسی مولانا در مثنوی، (پایان نامه ارشد).

7-       زارع، زهرا. (1394) اندیشه­های جامعه شناسی. جلد، ۲-۱، نشر بامن وتوسعه پارس مبتکر گام اول

8-       ستوده، هدایت الله. و شهبازی، مظفرالدین. (۱۳۸۸). جامعه‌شناسی در ادبیات. تهران: انتشارات ندای آریانا.

    9- سلیم، غلامرضا. (۱۳۷۷). جامعه شناسی ادبیات، یا، اجتماعیات در ادب فارسی. تهران: نشرتوسن.

10- طهماسبی، فرهاد. (۱۳۸۸). بازتاب مسائل اجتماعی- فرهنگی در مثنوی مولانا. پژوهشنامه فرهنگ وادب، جلد۲، شماره ۹، صص۲۸۹- ۲۷۰.

11- فخرزارع، سید حسن. (1390). بررسی تطبیقی نظریه جامعه شناسی پدیدارشناسی. قبسات شماره ۶۴، صص۱۴۷-۱۷۳.

12- فروزانفر، بدیع الزمان. (۱۳۸۸). شرح مثنوی شریف. جلدهای۳-۱، تهران: انتشارات زوار، چاپ خاشع.

13- لاجوردی، هاله. (1380). زندگی قهرمانی و زندگی روزمره (مایک فرستون)، انتشارات ارغنون، ش 19، صص ۱۸۶-۱۵۹.

14- لاجوردی، هاله. (۱۳۸۴)، نظریه زندگی روزمره، نامه علوم اجتماعی، ش۲۶، صص۱۴۰-۱۲۳.

15- مجله الکتریکی ویستا. (27/3/1401). درآمدی بر جامعه شناسی زندگی روزمره.

16- مجله الکتریکی ویستا. (23/3/1401). درآمدی بر جامعه شناسی زندگی روزمره.

17-  نوالی، محمد. (۱۳۶۹). زبان ادب فارسی، صص۹۶-۱۲۵

References

1)Estelami M. Masnavi Manavi(2019), published by Qalam, 11th ed, volume 1-7.

2)Berger P and Luckmann T. Translated by Majidi F. The social construction of reality: A treatise in the sociology of knowledge(1966), published by elmi va farhangi publications, 4th ed.

3)Torabi A. Sociology of literature(2001), published by Foruzesh, Tehran, 5th ed.

4)Khalaji H. Sociology in Masnavi Manavi٫ second national conference of sociology and social sciences, Tehran University.

5)Dadmarzi A and Bakshi H. Sociology of social concepts in the thoughts of Jalaluddino Balkhi(2018), Journal of social research pp.79-99 p.36.

6)Dastaran T. Sociology of Rumi in Masnavi(2013), (senior thesis)

7)Zare Z. Sociological thoughts(2014), Published by Ba man va tosee pars mobtaker game aval, volume 1-2

8)Sotoodeh H and Shahbazi M. Sociology in literature(2010), Tehran, Published by Nedaye ariana.

9)Salim G. Sociology of literature or sociology in persian literature(1999), Tehran, published by Toos publications.

10)Tahmasebi F. Reflection of socio-cultural issues in Maulana’s Masnavi(2008), Research journal of culture and education, volume2, number 9, pp.270-289.

11)Fakhrzare H. Comparative study of phenomena logical sociology theory(2010), Qabasat journal, number 64, pp.147-173.

12)Foruzanfar B. Commentary on Masnavi sharif(2008), published by zavar publications, Khashe printing, Tehran, volumes1-3.

13)Lajevardi H. Heroism lif and everyday life(Firston M), published by arghanoon, number19, pp.159-186.

14) Lajevardi H. Theory of everyday life(2001), Social sciences journal, volume 26, pp.123-140.

15)Vista electrical magazine. An introduction to the sociology of everyday life(17/6/22).

16) Vista electrical magazine. An introduction to the sociology of everyday life(13/6/22).

17)Navali M. The language of persian literature (1990), pp.125-96.

---

[1]   . [e-mail]

[2]  . [e-mail]

[3]  . [e-mail]

[4]  . [e-mail]

[5]  . [e-mail]

[6]  . [e-mail]

---