بازتاب اوضاع اجتماعی کُردستان در داستان‌های ابراهیم یونسی.

محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی

هه لاله امینی ¹ , رضا صادقی شهپر ²

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان؛ ایران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/03/31 تاریخ پذیرش : 1402/11/14 تاریخ انتشار : 1403/03/12

کلید واژه: ابراهیم یونسی, کُردستان, اجتماع, داستان,

چکیده مقاله :

بسیاری از نویسندگان در داستان‌های خود به محیط بومی و جغرافیایی خاصی، توجّه ویژه‌ای داشته‌اند و تحوّلات اجتماعی آن منطقه را منعکس کرده‌اند. ابراهیم یونسی هم در داستان‌هایش زبان حال مردم کُردستان بوده، تحولّات و نابسامانی‌های این منطقه را نمایانده است. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، نگارندگان کوشیده‌اند اوضاع اجتماعی کُردستان را از خلال رمان‌های شاخص ابراهیم یونسی نشان دهند. یونسی در رمان‌هایش از مسائل اجتماعی و سیاسی عصر پهلوی اوّل و دوم سخن گفته و کوشیده است از فقر و تنگ‌دستی مردم مرزنشین به‌ویژه روستاییان، بیکاری، فقر فرهنگی، فقر بهداشت و نبود امکانات رفاهی، دیدگاه غیر انسانی و تحقیرآمیز جامعۀ سنّتی نسبت به زنان، فساد مأموران دولت و چپاول مردم، خفقان سیاسی و اجتماعی، بی‌اعتمادی مردم به حکومت مرکزی، ریاکاری شیوخ محلّی، یأس و سرخوردگی فعالان سیاسی از فعالیت‌های حزبی و... پرده بردارد. واژگان کلیدی: ابراهیم یونسی، داستان، اجتماع، کُردستان.واژگان کلیدی: ابراهیم یونسی، داستان، اجتماع، کُردستان.

چکیده انگلیسی:

AbstractMany of authors have paid special attention to specific geographical environments in their narratives and reflected social and political developments in that region. Ebrahim Younisi (1926 _ 2011) born in "Baneh" Kurdistan, in his stories has indicated to the developments and disarraies in that region. In this research that is accomplished with descriptive-analytical method, the authors are trying to investigate social situation in Kurdish Areas in Ebrahim Younisi’s featured narratives. Younisi in his novels has spoken of social issues in Pahlavi | & || era and tried to disclose indigence of people that live at the borders especially villagers, unemployment, cultural poverty, lack of sanitary and welfare facilities, point of view of traditional society towards women and overriding many of their rights, corruption of administrative officers, injustice of the system of Lords and serfs, the political and social repression, people's distrust of the government, hypocrisy of local Sheikhs, despair...Key words: Ebrahim Younisi, Story, Society, Kurdistan.

منابع و مأخذ:

منابع
- امینی، هه‌لاله و رضا صادقی‌شهپر. (1399). «اقلیم‌گرایی در داستان‌های ابراهیم یونسی»، پژوهش‌های ادبی، سال هفدهم، شمارۀ 69، پاییز، صص 9-33.
- حاجی صادقی، امیر. (1383). یکی از ما: خاطرات و دیدگاه‌های استاد ابراهیم یونسی، تهران: کوچک.
- دست‌غیب، عبدالعلی. (1376). «گورستان غریبان: صحنه‌های اندوهبار زندگانی خلق»، گزارش، شمارۀ 83، دی، صص 66-72.
- سهراب‌نژاد، علی و فرزانه همتی. (1398). «نقد جامعه‌شناختی رمان گورستان غریبان اثر ابراهیم یونسی»، پژوهشنامۀ اورمزد، شمارۀ 48، پاییز، صص 85-102.
- شیخ‌الاسلامی مُکری، سوران و عبداللهی، رحیم. (1397). «بازتاب جامعه در گورستان غریبان»، در: شناخت‌نامۀ ابراهیم یونسی، صص 324-355.
- شیری، قهرمان. (1383). «ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌نویسی کرمانشاه»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 79، اردیبهشت، صص 54-65.
- لطیف‌پور، عبدالله و همکاران. (1396الف). «تقابل و تعامل خود و دیگری در رُمان مادرم دو بار گریست از ابراهیم یونسی»، ادبیات پارسی معاصر، دورۀ هفتم، شمارۀ 23، زمستان، صص 71-92.
- ــــــــــــــ. (1396ب). «منطق گفت‌وگویی و چندصدایی در رمان گورستان غریبان ابراهیم یونسی»، زبان و ادب فارسی، دورۀ نهم، شمارۀ 33، زمستان، صص 97-123.
- مالمیر، تیمور و نجم‌الدین رستم یونس. (1400). «نقد و تحلیل زندگی‌نامه‌نویسی ابراهیم یونسی در قالب رمان زمستان بی‌بهار»، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، دورۀ دهم، شمارۀ دوم، تابستان، صص 159-184.
- میرعابدینی، حسن. (1377). صد سال داستان‌نویسیِ ایران، سه جلد، ویراست دوم، تهران: چشمه.
- نظری، زینب و همکارن (1399) «بازتاب عناصر اقلیمی در داستان‌های ابراهیم یونسی»، مجله زبان و ادب فارسی، شماره241، ص 263-286.
- ورزنده، امید و سیّد شجاع نی‌نوا. (1397). شناخت‌نامۀ ابراهیم یونسی، تهران: نگاه.
- یونسی، ابراهیم. (1383). دلداده¬ها، تهران: پانیذ.
- ــــــــــــــ. (1382). زمستان بی¬بهار، تهران: نگاه.
- ــــــــــــــ. (1379). کج¬کلاه و کولی، تهران: پانیذ.
- ــــــــــــــ. (1372). گورستان غریبان، تهران: نگاه.
- ــــــــــــــ. (1377). مادرم دو بار گریست، تهران: ارمغان.
- Amini, Helaleh and Reza Sadeghishepar. (2019). "Climateism in Ebrahim Yunsi's stories", Literary Research, 17th year, No. 69, Fall, pp. 9-33.
- Haji Sadeghi, Amir. (1383). One of us: the memories and views of Professor Ebrahim Younesi, Tehran: Kuchach.
- Dast Ghaib, Abdul Ali. (1376). "Ghariban Cemetery: Sad Scenes of People's Life", Report, No. 83, Day, pp. 66-72.
- Sohrabnejad, Ali and Farzaneh Hemti. (2018). "Sociological criticism of the novel Gorestan Ghariban by Ebrahim Yunsi", Ormuzd Research Journal, No. 48, Fall, pp. 85-102.
- Sheikh al-Islami Mokri, Soran and Abdullahi, Rahim. (2017). "Reflection of society in Ghariban cemetery", in: Ebrahim Yunsi's identification, pp. 324-355.
- Shiri, hero. (1383). "Climatic features in Kermanshah's story writing", Book of the Month of Literature and Philosophy, No. 79, April, pp. 54-65.
- Latifpour, Abdullah and colleagues. (2016A). "Confrontation and interaction between self and other in the novel My mother cried twice by Ebrahim Yunsi", Contemporary Persian literature, 7th period, No. 23, Winter, pp. 71-92.
- (2016b). "Dialogue logic and polyphony in Ebrahim Yunsi's novel Graveyard of Strangers", Persian Language and Literature, 9th Volume, No. 33, Winter, pp. 123-97.
- Malmir, Timur and Najmuddin Rostam Yunus. (1400). "Criticism and analysis of Ibrahim Yunsi's autobiographical writing in the form of the novel Winter Without Spring", Journal of Literary Criticism and Rhetoric, 10th Term, 2nd Issue, Summer, pp. 159-184.
- Mirabedini, Hassan. (1377). One hundred years of Iran's story writing, three volumes, second edition, Tehran: Cheshme.
- Nazari, Zainab et al. (2019) "Reflection of climatic elements in the stories of Ebrahim Yunsi", Persian Language and Literature Magazine, number 241, pp. 263-286.
- Varzendeh, Omid and Sayyed Shuja Ninwa. (2017). Ebrahim Yunsi's identity card, Tehran: Negah.
- Yonesi, Ibrahim. (1383). Deldadeha, Tehran: Paniz.
- (1382). Winter without Spring, Tehran: Negah.
- (1379). Kaj-Kalah and Koli, Tehran: Paniz.
- (1372). Ghariban Cemetery, Tehran: Negah.
- (1377). My mother cried twice, Tehran: Armaghan.

متن کامل:



 

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره58/ بهار1403

 

 

 

 

 

 

بازتاب اوضاع اجتماعی کُردستان در داستان‌های ابراهیم یونسی

هه­لاله امینی¹

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

رضا صادقی شهپر(نویسنده مسئول)²

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

تاریخ دریافت: 25/6/1402 تاریخ پذیرش: 17/10/1402

چکیده

بسیاری از نویسندگان در داستان‌های خود به محیط بومی و جغرافیایی خاصی، توجّه ویژه‌ای داشته‌اند و تحوّلات اجتماعی آن منطقه را منعکس کرده‌اند. ابراهیم یونسی هم در داستان‌هایش زبان حال مردم کُردستان بوده، تحولّات و نابسامانی‌های این منطقه را نمایانده است. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، نگارندگان کوشیده­اند اوضاع اجتماعی کُردستان را از خلال رمان‌های شاخص ابراهیم یونسی نشان دهند. یونسی در رمان‌هایش از مسائل اجتماعی و سیاسی عصر پهلوی اوّل و دوم سخن گفته و کوشیده است از فقر و تنگ‌دستی مردم مرزنشین به‌ویژه روستاییان، بیکاری، فقر فرهنگی، فقر بهداشت و نبود امکانات رفاهی، دیدگاه غیر انسانی و تحقیرآمیز جامعۀ سنّتی نسبت به زنان، فساد مأموران دولت و چپاول مردم، خفقان سیاسی و اجتماعی، بی‌اعتمادی مردم به حکومت مرکزی، ریاکاری شیوخ محلّی، یأس و سرخوردگی فعالان سیاسی از فعالیت‌های حزبی و... پرده بردارد.

واژگان کلیدی: ابراهیم یونسی، داستان، اجتماع، کُردستان.

1.       مقدّمه

نویسندگان معاصر، نسبت به مسائل اجتماعی بی‌توجّه نبوده‌اند و با شناختی که از جامعۀ عصر خویش داشته‌اند، کوشیده‌اند در آثارشان اوضاع و شرایط جامعه را منعکس کند. بیشتر این نویسندگان برای هنر، رسالت و تعهد اجتماعی قائل بوده و با انگیزۀ سیاسی و اجتماعی، دست به قلم برده‌اند. «در دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران، بیشترین بخش از فعالیت‌های ادبی معطوف به طرح واقعیت‌های تلخ و تیرۀ جامعه بوده است. روح حاکم بر جریان‌های غالب در این سال‌ها، به طور عموم عبارت بوده از اعتقاد راسخ به قید تعهد و مسئولیت در هنر. ادعای گزافی نیست اگر بگوییم تعداد کسانی که ساز مخالف می‌نواخته‌اند و شیفتۀ هنر برای هنر بوده‌اند، از شمار انگشتان یک دست بیشتر نبوده‌اند. در طول نزدیک به یک سده از عمر ادبیات داستانی، همواره درگیری و ستیز با وضعیت موجود و متقابلاً جست‌وجو برای جامعۀ مطلوب، از موضوعات محوری در بطن متون ادبی بوده است»(شیری، 1383: 57).

ابراهیم یونسی با نگاه و نگرش خاص خود که برخاسته از محیط، اقلیم و فرهنگ کُردستان ‌است، رنج و اندوه، آرزوها، آدا‌ب‌ و رسوم، خلق وخوها، و مسائل مختلف زادبوم خویش را در قالب رمان‌ و ‌داستان با هنرمندی به تصویر کشیده‌ که بارزترین مصادیق آن را در بازنمود مسائل اجتماعی و سیاسی همچون ظلم‌ و ‌بی­عدالتی، تبعیض، آشفتگی­ها،  فقر و‌ محرومیت، فاصلۀ طبقاتی، وضعیت بغرنج روستا­ها، وضعیت نامطلوب زن و تحقیر شدن و‌ جنس دوم شمردن او، بی­سوادی، بیکاری، نارضایتی و بدبینی نسبت به حاکمان ‌و... می­توان دید. بازنمود این مؤلفه­ها، حاکی از دغدغۀ فکری نویسند‌ه‌ای ‌است که خود در بطن جامعه زیسته، شادی­ها و تلخی­ها را همگام با مردمان شهر و دیارش چشیده­ و به انعکاس واقعیات زادگاه خویش در داستان‌هایش پرداخته است. عبدالعلی دست‌غیب دربارۀ همین شیوۀ نویسندگی یونسی می­نویسد: قصّه‌های یونسی شخصیت آدمی را در بستر رویدادها و روابط اجتماعی به نمایش می‌گذارد. زمینۀ رمان یونسی، غرب ایران و زندگی شبانی و روستایی است و اشخاص و رویدادهای آن در این زمینه می‌بالند و عمل می‌کنند. توفیق یونسی نیز از همین واقع‌گرایی او به دست می‌آید که برای نشان دادن عمق رویدادهای فاجعه‌آمیز و محتوایی حیاتی و بومی، «صورت» و «قالب» متناسب با آن را یافته و رمانی ایرانی، این‌جایی و اکنونی آفریده است (دست‌غیب، 1376: 66).

نگارندگان در این مقاله می‌کوشند اوضاع سیاسی و اجتماعی کُردستان را در رمان­های شاخص ابراهیم یونسی بررسی کنند. این پژوهش از نوع کتابخانه­ای است و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است و می‌خواهد به این پرسش­ها پاسخ دهد: 1. آیا ابراهیم یونسی توانسته است اوضاع جامعۀ کردستان را به خوبی در داستان‌های خویش منعکس کند؟ 2. مهم­ترین مباحث اجتماعی و سیاسی بازتاب یافته در داستان­های ابراهیم یونسی کدامند؟

1-1.پیشینۀ پژوهش

تاکنون پژوهشی درباره بازتاب اوضاع اجتماعی و سیاسی کُردستان در داستان‌های ابراهیم یونسی انجام نشده است، اما در مقالاتی داستان‌های او از منظرهای دیگری بررسی شده است که به آن­ها اشاره می­کنیم.

عبدالعلی دست‌غیب (1376) در جستار «گورستان غریبان: صحنه‌های اندوهبار زندگانی خلق»، یونسی را نویسنده‌ای می‌داند که زندگی توأم با فقر و تهی‌دستی و رنجبری روستاییان و تودۀ مردم را به تصویر کشیده است. عبدالله لطیف‌پور و همکاران (1396الف) در مقالۀ «تقابل و تعامل خود و دیگری در رُمان مادرم دو بار گریست از ابراهیم یونسی»، چگونگی رفتار شخصیّت­های رمان با هویّت­های مختلف و با تکیه بر نظریة‌ «دیگربودگی باختین» در دو طیف «خودی» و «دیگری» از حیث تقابلی و تعاملی بودن بررسی کرده‌اند. همین نویسندگان (1396ب) در مقاله‌ای دیگر با عنوان «منطق گفت‌وگویی و چندصدایی در رمان گورستان غریبان ابراهیم یونسی»، این رمان را از دیدگاه جامعه‌شناسی ادبیات و بر اساس نظریات باختین کاویده‌اند. علی سهراب‌نژاد و فرزانه همتی (1398) در مقالۀ «نقد جامعه‌شناختی رمان گورستان غریبان اثر ابراهیم یونسی»، دربارۀ جامعه‌شناسی در ادبیات توضیحاتی کلّی داده‌اند و تنها در سه صفحه، برخی از شواهد رمان یادشده را از دیدگاه جامعه‌شناختی کاویده‌اند. هه‌لاله امینی و رضا صادقی‌شهپر (1399) در مقالۀ «اقلیم‌گرایی در داستان‌های ابراهیم یونسی»، عناصر اقلیمی و خصوصیات مرتبط با رنگ و بوی محلّی را در داستان‌های شاخص این نویسندۀ کُرد تحلیل کرده‌اند. زینب نظری و همکارن (1399) نیز در مقالة «بازتاب عناصر اقلیمی در داستان‌های ابراهیم یونسی» به بررسی مسائل اقلیمی در آثار یونسی پرداخته­اند. تیمور مالمیر و نجم‌الدین رستم یونس(1400) در مقالۀ «نقد و تحلیل زندگی‌نامه‌نویسی ابراهیم یونسی در قالب رمان زمستان بی‌بهار»، کوشیده‌اند روشن سازند نویسنده در رمان زمستان ‌بی‌بهار، از امکانات و ظرفیت‌های متعدّد و مختلف روایت­گری استفاده می‌کند تا کتابی بنویسد که در عین‌حال که از تجربۀ زندگی وی بهره‌مند است، حاوی معانی و لایه‌های پنهان باشد و امکان خوانش‌های غیرصریح را به خوانندگان بدهد.

 

2-1.بررسی احوال و آثار یونسی

ابراهیم یونسی در سال 1305 شمسی در شهر بانه متولّد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهر بانه به پایان رساند، در سال 1322 به تهران رفت و وارد دانشکده افسری شد. پس از پایان این دوره، برای ادامۀ تحصیل به فرانسه رفت و از دانشگاه سوربن دکترای اقتصاد گرفت. یونسی پس از بازگشت، به ارتش پیوست و در ارتش هم یک پایش را از دست داد. او همانند بسیاری از جوانان اهل کتاب آن روزگار به حزب توده متمایل شد و پس از کودتای ۲۸ مرداد به جرم جاسوسی علیه نظام به زندان افتاد و محکوم به اعدام شد، امّا به دلیل از دست دادن پایش در ارتش، حکمش به حبس ابد تغییر یافت و سرانجام در سال 1341 آزاد شد. پس از انقلاب از جانب دولت مهندس بازرگان، نخستین استاندار کُردستان شد، امّا بعد از برکناری بازرگان، کار سیاست را کنار نهاد و تنها به داستان‌نویسی و ترجمه پرداخت. یونسی در آخرین سال عمرش دچار بیماری فراموشی شد و در بهمن‌ماه 1390 درگذشت. برای آشنایی بیشتر با احوال و افکار یونسی، ر.ک: (حاجی صادقی، 1383).

ازجمله آثار داستانی ابراهیم یونسی می‌توان به رمان «دلداده‌ها»، «رویا به رویا»، «مادرم دو بار گریست»، «گورستان غریبان»، «زمستان بی‌بهار»، «کج‌کلاه و کولی»، ««شکفتن باغ»، «دادا شیرین»، «اندوه شب بی‌پایان» و «دعا برای آرمن» اشاره کرد (← ورزنده و نی‌نوا، 1397: 545-552). در پژوهش پیشِ رو، داستان‌های ذیل مورد توجّه و بررسی نویسندگان بوده است:

رمان دلداده‌ها (1383) با استفاده از شیوۀ اوّل شخص (= احمد) روایت می‌شود و حوادث داستان در شهرهای مرزی و کُردنشین غرب کشور روی می‌دهند. در این رمان به ازدواج اجباری و پیامدهای اجتماعی ناشی از آن توجّه شده است. رمان زمستان بی‌بهار (1382) درواقع ماجرای زندگی خود نویسنده است که در شهرهای بانه، سقز، رضاییه و تهران می‌گذرد. یونسی در این کتاب، از کودکی تا رهایی از زندان را با شیوۀ اوّل شخص روایت می‌کند. رمان کج‌کلاه و کولی (1379) نیز به‌صورت اوّل شخص از زبان دو تن از شخصت‌های داستان به نام حسین و خاله زلیخا روایت می‌شود. در این رمان ضمن نقل خاطرات گذشته، یونسی همچون دیگر آثارش به روستاییان کُرد و زندگی اندوه‌بار آنان پرداخته، از فقر، بیکاری، نبود بهداشت، فساد ادارات و رشوه‌گیری مأموران دولتی و از ستم و بیداد نظام ارباب رعیتی سخن می­گوید. یونسی در رمان گورستان غریبان (1372) به زندگی تودۀ مردم تهی‌دست از یک‌سو و رفتار ددمنشانه و ستمگرانۀ نظام اربابی و فساد و بیدادگری دستگاه‌های دولتی از سوی دیگر پرداخته است. رویدادها در مناطق کُردنشین رخ داده و فرهنگ و آداب‌ و رسوم کُردها به نمایش گذاشته شده است. رمان مادرم دو بار گریست (1377) نیز نمودی دیگر از زندگی مردمان کُرد روستایی است. در این رمان، فعالیت‌ها و اهداف گروه‌های سیاسی، ایجاد تفرقه و تقابل میان قومیّت‌ها توسط حکومت مرکزی، عدّم توجّه دولت به مردم رنج‌دیده و تهی‌دست، فقر بهداشتی و درمانی، فقر فرهنگی و خرافات و... مرکز توجّه نویسنده است.

2.بازتاب اوضاع اجتماعی و سیاسی کُردستان در داستان‌های یونسی

2-1. دیدگاه جامعۀ سنّتی نسبت به زن

در آثار یونسی، گاه جامعه‌ای سنّتی به تصویر کشیده شده است که در آن، زن چندان ارزش والایی ندارد. جامعۀ مردسالار به‌گونه‌ای با زن برخورد می‌کند که مخاطب حیرت می‌کند؛ زن همچون کالایی است که مرد آن را خریده است و حتّی طلاق دادنش نیز تحقیرآمیز است:

«شوهر زن را طلاق می‌دهد سرِ یک مَن گُه! یعنی زنش ارزشی معادل یک من گه نزد او دارد! و این یک من گه را باید بگیرد- چون شرط معامله است. مرد خواستار ازدواج با این زن باید یک من گه را، شرط فسخ عقد را، تحویل بدهد تا طلاق جاری شود! یا سر یک من کک یا شپش که علاوه بر ابراز تحقیر نوعی تعلیق به محال هم هست. هم طلاق نمی‌دهد، هم اعلام می‌کند که ارزش زن پیش او معادل یک من کک یا شپش است! یا به اصطلاح محل پولی به او ببندد و سر فلان مبلغ طلاقش می‌دهد. خواستار، پول را بیاورد مال را ببرد»(یونسی، 1372: 541و542).

تفاوت قائل شدن میان دختر و پسر هم در چنین جامعه‌ای چندان شگفت‌آور نیست؛ گویی دختر برای پدرش باری است که هرچه زودتر باید از آن رهایی یابد. مهم این است که دختر شوهر کند و از خانۀ پدری برود و در این میان، پولی هم به‌عنوان شیربها نصیب خانواده شود:

«این‌جا دختر به شوهر دادن از خر فروختن ساده‌تر است. موقع فروختن خر صاحبش اقلاً چانه‌ای می‌زند... در مورد دختر درست به عکس این است. صاحب دختر حتّی نشستن و حاضر شدن در سر سفرۀ عقد را مایۀ سرشکستگی خود می‌داند. معامله را با واسطه انجام می‌دهد؛ کسی را وکیل می‌کند تا به وکالت از او معامله را با خریدار تمام کند. تازه این وکیل هم این وکالت را مایۀ ننگ و سرشکستگی خود می‌داند»(همان: 541).

البته نویسنده تأکید می‌کند که در گذشته نهاد خانواده ارزش و جایگاهی ویژه داشته است، ولی شوربختانه اکنون معیارهای جامعه به‌گونه‌ای تغییر کرده که «عشق» در ازدواج جای خود را به منافع اقتصادی داده است:

«خانواده، خانواده بود- ازدواج معاملۀ بین دو خانواده و حتّی خانواده­ها بود. مردم- دختر یا پسر، زن یا مرد- همدیگر را به چشم کالا نمی­نگریستند تا در صورتی که توانایی مالی داشته باشند، قدرت خرید یکدیگر را داشته باشند، «مال» را بخرند و خیرش را ببینند. آن وقت‌ها در حقیقت کالایی، با تولید انبوه، به نام عشق وجود نداشت، مُدهای خاصی هم در کار نبود. ازدواج «رمانتیک»، رمانتیک بود... راه این عشق بسیار ناهموار و پرخطر بود، و کم بودند عشاقی که در این سودا سود کنند»(یونسی، 1383: 34و35).

جلوۀ دیگری از بی­عدالتی جامعۀ سنّتی در حقّ زن، رسم «خون­بس» است. رسم ناخوشایندی که برای قرون متمادی در مناطق مختلف ایران و ازجمله کُردستان وجود داشته است. بزرگان هر خاندان با این رسم - که آن را نوعی «عدالت ترمیمی» می‌دانسته‌اند- می‌کوشیدند میان دو خانواده یا خاندان، صلح برقرار کنند و دشمنی و انتقام ستاندن را پایان دهند؛ حال ‌آن‌که رنج و خون دل خوردن این رسم، تنها نصیب زن بیچاره می‌شد و مردان خانواده که عامل نزاع و قتل بودند، در امان می‌ماندند. یونسی با حالتی طنزگونه به این رسم اشاره کرده و از آن انتقاد می­کند:

«دختری را به پیرمردی هشتادساله می­دهند. خون­بست: یعنی که برادر یا پدر دختر، پسر یا برادر پیرمرد را کشته است. آن هم اغلب سر هیچ و پوچ، به حکم حماقت: گراز از چنگ شکارچیان گریخته، به ملک این آغا آمده، شکارچی حریم را رعایت نکرده، گراز را در ملک او زده؛ رمۀ این آغا تصادفاً، در اثر سهل‌انگاری چوپان، علفچر آن آغا رفته؛ گاو ده این آغا در مزرعۀ آن آغا چریده، و آن آغا برای تنبّه گاو، و تحقیر این آغا، دمش را بریده، خون و خونریزی راه افتاده. خون­ریزی را خودشان راه انداخته­اند، دختر بیچاره را وجه­المصالحه می­کنند، و به‌عنوان «خون‌بست» در آغوش پیرمرد می­اندازند و حالا دختر است که باید برود و این کینه را بدل به مهر کند و از پیرمرد لق‌لقو، به توفیق خدا، فرزندانی بیاورد که آن فرزندان آغای این روستا را دایی یا پدربزرگ خود بدانند... و خون بند بیاید!»(همان: 144و145).

2-2. رنجبری مردم و وضع نامطلوب اقتصادی آنان

نمودِ فقر و تنگ‌دستی مردم در تمام آثار یونسی چشمگیر است؛ به‌گونه‌ای که بخش مهمی از مسائل اجتماعی در داستان‌های او، به فقر مادی، رنجبری، بدبختی و نکبت زندگی مردم روستایی مناطق کُردنشین مربوط است. توجّه بیش از حدّ نویسنده به مسائل طبقۀ فرودست جامعه، برخی از رمان‌های او را به‌ نمونه‌ای بارز از رئالیسم سوسیالیستی تبدیل کرده است. در رمان مادرم دو بار گریست، شکوه و شکایت «شیرویه» از بدبختی خود نمونه­ای از این اندیشۀ نویسنده است:

«عمر ما که تمام شد...! از همان اوّلش نکبت، از همان اوّلش بدبختی، سرشکستگی... آن کیف­کشی بابا، آن خواری­های مادرم، آن تحقیرها، آن تخفیف­ها که هر آن هر آشپز بی­سر و پا و هر گروهبان و استوار نامردی به «سلام» می­آمد...!»(یونسی، 1377: 364).

نویسنده در رمان کج‌کلاه و کولی، در توصیف فقر مادی و مسائل مرتبط با آن، از زبان «خاله زلیخا» می­گوید:

«زندگی ما مردم فقیر و بیچاره همین است که دیدی، می­بینی: نداری، و مرگ و میر، بیماری، خشک‌سالی، توفان و تگرگ و همین چیزها»(یونسی، 1379: 208).

خاله زلیخا از گرانی و قحطی گندم می­گوید و از این‌که مردم ناچار شده‌اند به‌جای آرد گندم به آرد بلوط برای پختن نان روی‌ بیاورند:

«بلوط تلخ به این کوه­ها نماند... می­جوشاندیم، تلخی­اش را می­گرفتیم، جای گندم آسیاب می­کردیم، با همین دستاس­ها نان می­پختیم... نان را هنوز درست از روی ساج برنداشته بودی که می­شد عینهو تخت کلاش. مگر می­شد خوردش! آره، پسرم، نان بلوط شکم پولادین می­خواهد»(همان: 64).

یونسی در توصیف فقر و فلاکتی که بر شهر «بانه»(= زادگاه نویسنده) حاکم شده بود، می­نویسد:

«شهر کوچک ما در واقع جایی بود بیرون از دروازه­های جهان؛ جایی بود که در آن عمل بر تأمل غلبه داشت- امّا نه عمل مثل عمل اتللو یا عمل جاهای دیگر- عملی که می­گویم باز معمولی است: کوشیدن، رفتن، آمدن و رنج بردن به نام زندگی و زندگی کردن در قالب رنج بردن. بی­گمان بی­حالی و رخوت هم بود، امّا نه بی­حالی و رخوت ناشی از سیری و چاقی شکم و پیه گردن: بیماری معمول- ناشی از فقر مطلق»(یونسی، 1382: 178).   

او چین­های زودرس بر جبین مردمان شهرش را نتیجۀ بی­چیزی و بی­غذایی می­داند و دربارة مسیر آیندۀ زندگی اطفال در شهر بانه، می­نویسد:

«آری، چین­های زودرسی که بر جبین این مردم پدید می­آید چین ناشی از تفکّرات و تأمّلات و دلواپسی­ها و نگرانی‌های معنوی و روانی و عصبی نبود؛ این چین­ها ناشی از بی­چیزی و بی­غذایی بود. مسیر زندگی اطفال را والدین تعیین می­کردند: پسر اوستا صالح حلبی­ساز استاد حسین حلبی­ساز و پسر حاج عبدالله دباغ حاجی سلیم دباغ... این حدود و ثغور ظاهراً از روز ازل معین شده بود و تخطی از آن میسر نبود»(همان: 179).

همچنین گرانی و تنگی معیشتی که در اثر جنگ جهانی دامنگیر مردم شهرش شده و راوی در دورۀ کودکی آن را تجربه کرده، بدین‌گونه در رمان نمود یافته است:

«درد یکی دو تا نیست. گرانی است، و بی­پولی و تنگی معیشت. اثرات دوایری که از غرقاب جنگ به کرانه­های کشور خوردند به کرانه اکتفا نکردند و از آن گذشتند: اوّل سرک کشیدند و بعد به درون خانه­ها آمدند. غذای گرم مثل سابق نیست؛ مردم ساده و بینوا نان هم ندارند»(همان: 362).

از دیرباز یکی از مشکلات عمدۀ شهرهای مرزی کُردستان، قاچاق و کولبری بوده است. توسعه‌نیافتگی منطقه و بیکاری، مردم بومی را مجبور به قاچاق می‌کند و آن می­شود شغل مردم! در آن سال‌ها نیز یونسی از قاچاق به‌عنوان یک شغل یاد می‌کند (نک: شیخ‌الاسلامی مکری و عبداللهی، 1397: 342).

«خوب... آن آن‌طور، این این‌طور... کُردی کشته شده بود، به هیچ‌کس مربوط نبود- مثل همیشه. امنیه‌ها فخر می‌فروختند، مثل همیشه. هیچ‌کس نمی‌دانست که مقدر به مفهوم واقع مقدّر است و کسی مخیّر نیست و نمی‌دانست که چته‌گری یا قاچاقی‌گری در این منطقه شغل است، وسیلۀ معاش است»(یونسی، 1372: 36).

و در جای دیگری می‌نویسد:

«چراغ‌موشی را روشن کرد و رفت حیاط، خم‌خمان، دل مشغول. انگار تو خواب می‌رفت- گیج‌وار. رفت اطراف خانه را بپاید، مثل مواقعی که خالو سعید از ایران قاچاق می‌آورد و شرطه تو دِه بود، و او می‌رفت دوروبر خانه را دید می‌زد و کلون در را آزمایش می‌کرد»(همان: 172).

تن­فروشی زنان که البته نتیجة فقر و تهی‌دستی برخی از خانواده‌ها بوده، در داستان‌های یونسی جلوه­ای غم­انگیز دارد. در رمان زمستان بی‌بهار، راوی ضمن بیان خاطرات خود، از زن میان‌سالی به نام «وارتوش» یاد می­کند که به خاطر فقر و برای گذران زندگی، دختر هشت ساله­اش- «شوشیک»- را به تن­فروشی مجبور می­کرده است. نویسنده تأثّر خود را از این موضوع چنین بیان می‌دارد:

«آخ از این فقر- راستی که چیز زشت و وحشت­انگیزی است! آدم فقیر مرده­اش هم مردۀ درست و حسابی نیست... فقرا هم عجب تحملی دارند! چه کنند، باید تحمل کنند... از این قبیل در این دنیای پهناور زیاد است و فراوانند درندگانی که از این فقر «لذّت» می­برند»(یونسی، 1382: 541).

2-3.نبود امکانات رفاهی و بهداشتی

شکل دیگری از فقر و فلاکت یک جامعه، در فقدان امکات رفاهی و بهداشتی است. در مناطق کُردنشین روایت­های یونسی، مردم از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی و بهداشتی محروم‌اند. این وضع در روستاها و شهرهای کوچک نمود بیشتری دارد. در رمان زمستان بی‌بهار، راوی فقر بهداشتی و وضعیت نابسامان روستای پدری­اش را توصیف می­کند:

«کنار جو تپۀ پهن بود؛ صبح­ها دخترهای رعیت در سبدهایی که بر دوش می­کشیدند سرگین حیوانات را در کنار جو خالی می­کردند. این پهن که ماه­ها بر هم کوت شده بود دود می­کرد و می­سوخت. و فقط در بهار بود که مایۀ آن کمی کاهش می­پذیرفت: مردها می­آمدند و آن را قاطی آب جوی می­کردند و به مزارع کود می­دادند. مستراحی در ده نبود - جز مستراح مسجد- در شهر کوچک ما هم نبود: اگر مرد یا جوان بودی می­رفتی و از مستراح مسجد که از آن کثیف­تر نبود، استفاده می­کردی. به‌راستی هم کثیف بود. جوی آبی در غلافی سنگی از جلو چشمه­های مستراح می­گذشت؛ همه از آب این جو استفاده می­کردند، و این جو از بالا تا پایین کثافت را به سایر استفاده­کنندگان منتقل می­کرد و تا به آخری می­رسید رنگش پاک تغییر می­کرد. اگر جوان یا مرد نبودی، در خانه کارت را می­کردی، یا در کوچه، یا بالا پشت بام. و در ده توی ده: پای دیوار خانه، توی درّه، زیر درخت، کنار حوض»(یونسی، 1382: 200).

این وضع نامطلوب بهداشتی در رمان مادرم دو بار گریست نیز قابل مشاهده است:

«مادرم زن تمیزی بود؛ زندگی­مان فقیرانه بود، امّا تمیز بود. طفل معصوم هر روز، اوّل صبح که کسی آن دور و بر نبود، خودش سطل کثافت را می­برد و خالی می­کرد، و با خاک­انداز کثافت‌ها را زیر خاک می‌کرد. مستراح نداشتیم...»(یونسی، 1377: 124).

و نیز:

«همه جا بی­رحمی، همه جا خشونت، همه جا کثافت و نکبت: سبد سرگین حیوانات را درست جلو خانه‌ها خالی می‌کردند، کنار دیوارها؛ پشت بام­ها قضای حاجت می­کردند؛ زن­های بینوا جز کانی­ژنان و حیاط خانه جایی نداشتند»(همان: 53). 

در جایی دیگر، قبرستان کهنه و بسیار کثیفی به تصویر کشیده شده که مردم در آن کند­و­کاو می‌کنند تا شاید میان زباله­های آنجا، چیزی بیابند:

«قبرستان کهنه است، قبرستان مردم است- درب و داغان، مثل صاحبانش- همه چیزش عیان است: همه جا لاشۀ گربۀ مرده و سگ توپیده، و نایلن پاره و زباله است. همیشه چندین نفر- زن و مرد، پیر و جوان- را می­بینی که در این زباله­ها مشغول کندوکاوند. می­جویند و می­یابند! گرسنگی و بیماری با چشمان درّنده و درنگرنده خیره می‌شوند، امّا «نگرنده»ها بسیار دریده­چشم­ترند»(همان: 165).

2-4.فقر فرهنگی و ناآگاهی تودۀ مردم

یونسی در آثارش پیوسته از ناآگاهی و غفلت مردم در رنج است. او از جهل و سادگی مردم انتقاد می‌کند؛ جهلی که زمینه را برای تسلّط حاکمان و زورگویان فراهم می‌کند. راه حل او برای رهایی از این بی‌خبری و ستم­کشی، باسواد شدن و آگاهی­ است:

«تعلیم و تربیت بسط پیدا کرده است؛ امّا قدرت باروری مردم ساده­لوح، هوش جامعه را دائماً پایین می‌آورد. نمی‌دانم کدام فیلسوف شکاک بود که گفت: «جهل را فقط به این دلیل که از همه چیز فراوان­تر است، بر مسند منشانید». همۀ مردم را نمی­توان برای همیشه گول زد، امّا آن‌قدر از آن‌ها را می­توان گول زد که بتوان در کشوری پهناور بر مسند حکومت نشست... به یاری علم باید شتافت»(یونسی، 1372: 767).

در داستان‌های او با مردمانی روبه­رو هستیم که به رنجبری و ستم­کشی خود خو گرفته‌اند. تمکین آنان در برابر حکومت جور و رفتار سرکوب‌گرانۀ مقامات و بالادستی­ها در برخورد با این ستمدیدگان بی‌توقع، همواره نویسنده را می‌آزارد:

«یک مشت مردم در هم می­لولیدند، زندگی می­کردند که رنج ببرند و رنج می­بردند یعنی که زندگی می‌کنند. اگر مصیبتی روی می­آورد خدا را شکر می­کردند، اگر هم نمی­آورد باز هم شکر می­کردند. بچه که به دنیا می­آمد شکر می‌کردند، از دنیا می­رفت باز شکر می­کردند و وقتی هم هیچ چیز نبود باز می­گفتند: «خدایا به داده و نداده­ات شکر!» به قول پدرم خوب و بد را نمی­فهمیدند، حس تشخیص­شان را از دست داده بودند. ولی با این همه آیا این‌ها واقعاً شکر بود؟ ... شاید آن شکرگزاری­ها هم در معنا رگۀ طعن و طنز داشت و مردم می­خواستند از این راه متلکی بار «حکومت» کنند؛ و اگر درست دقّت کنی از متلک هم بدتر بود. مثل این است که کسی بی‌خود و بی­جهت توی گوشت بزند و تو در جواب بگویی «متشکرم!»... بهر حال، کسی ظاهراً به ریش نمی­گرفت، و عجب آنکه این بی‌اعتنایی به عوض آن‌که مردم را عصبانی و عاصی کند، آن‌ها را به تمکین بیشتر وا می­داشت. و «کاربه‌دستان» طوری با اخبار و اقوال مقاومت مردم را در هم کوفته بودند که خلق­الله مقداری هم بدهکار می­شدند»(یونسی، 1382: 63).

انتقاد دیگر نویسنده به سبب سادگی رعیت و عدم استفادۀ آنان از نیروی نهفته در وجودشان و اتحاد علیه ظالم است:

«بعدها که بزرگ شد فهمید که گاو جماعت هیچ وقت از نیروشان استفاده نمی­کنند، و حتّی نمی­خواهند بدانند که نیرومندند... و گرفتاری­شان همین است که به عوض این­که بایستند و برگردند، و شاخ نشان بدهند، می­گریزند. شاخ و شانه­ای اگر بکشند برای یکدیگر است. همّ و غمّ آغا جماعت هم همیشه مصروف بر این است که نگذارند بفهمند که نیرومندند، یا که می­توانند شاخ هم بزنند»(یونسی، 1383: 177).

در شهرهای کوچک و مرزی، آنچه اهمیت ندارد، دانش و دانش­اندوزی است:

«برای والدین و ما، دانش و دانش­اندوزی اصولاً مطرح نبود: مظاهر دانش در شهر کوچک ما کسانی بودند که حرفه‌شان حدی به دریوزگی داشت، «اهل علم» شدن چنگی به دل نمی­زد. مسئله بیشتر یک امر حیثیتی بود که فلان پسر فلان از فلان پسر فلان عقب مانده یا نمانده»(یونسی، 1379: 177).

کتاب و کتاب­خوانی، نه تنها در میان مردمان مناطق کُردنشین، بلکه در سراسر این مملکت بی­ارزش است و رونقی ندارد:

«کتاب و کتاب خواندن هم رونق بازار نداشت- رونق بازارش این است که می­بینید، بعد از گذشت چهل و پنج سال که وقتی آمار می­دهند و سرجمع را بر کلّ کشور سرشکن می­کنند، می­شود چند ثانیه در شبانه‌روز یا حتّی در سال برای هر نفر. ارتش هم متأسفانه لطفی به کتاب و کتاب‌خوان نداشت و کتاب­خوانده را منحرف می­دانست. و کتاب‌خوانده­ها هم به‌راستی منحرف بودند- از خط کلّی جریان ارتش و سیاست شاهنشاه»(همان: 195).

نویسنده در گورستان غریبان، به نظام آموزشی عصر پهلوی اوّل می‌تازد و هدف از این آموزش و پرورش را تحکیم و تثبیت خود شخص شاه و پس از او، سرمایه‌داران و فئودال­ها می‌داند:

«آموزش و پرورشی نبوده، اگر هم بوده برای این بوده که طبقات فرودست را بیشتر به فرودستی خود واقف کنند... و از این راه به تحکیم بیشتر وضع کلان سرمایه‌داران و بزرگ‌مالکان مساعدت کنند؛ به‌ویژه تثبیت و تحکیم وضع خود رضاشاه که بزرگ­ترین زمین‌دار کشور بود»(یونسی، 1372: 272).

در رمان دلداده‌ها، جهل و بی­خبری مردم و ممانعت برخی از افراد حکومتی از آگاهی­بخشی به مردم، بارها از زبان راوی بیان شده است:

«جهل و بی­خبری هم مردم را بدبخت کرده است... حضرات هم نمی­گذارند؛ مدام به این جهل دامن می‌زنند. حضرت شیخ فرمود فلان، جناب ملّا فرمود بیسار... و مردم مانده­اند معطل...»(یونسی، 1379: 323).  

فقر فرهنگی و مادی دست به دست هم داده‌اند تا مردم روستا در مناطق محروم و مرزی تنها به حال «آغا» و «شیخ» دعا ‌کنند و خواستۀ دیگری به ذهن­شان خطور نکند:

 «روستا مفلوک بود و مردمش مفلوک­تر، گذر هیچ بهاری انگار به آن نیفتاده بود، و مردم چروکیده­اش انگار هیچ بهاری را تجربه نکرده بودند. روستا خرابه بود: دیوارها یرقانی، سر و صورت خانه­ها باندپیچی شده... چشم­ خانه­ها نوارپیچ، چشم صاحبان خانه­ها خاکستر افشانده؛ امّا با هر که حال و احوال می­کنی از سایۀ سر آغا و شما ملالی ندارد، و تا دل آرزو کند خوش می­گذرد!»(همان: 146).

مردمی که با کتاب سروکار ندارند و حکومت نیز نمی‌خواهد آنان نسبت به مسائل روز آگاهی داشته باشند، اسیر خرافه می‌شوند و به جای مسائل مهم اجتماعی و سیاسی، به قصۀ جن و پری دل می‌بندند:

«جن واقعیتی است در زندگی روستا- و مسئول و ابزار توجیه بسیاری از کاستی­ها- در معنا تا حدی دستیار «دولت». کار روستا بی­جن و پری نمی­گذرد؛ قصۀ جن و پری شبچرۀ شب­های زمستان است... جن هم مثل ما مخلوق خدا است؛ از ما بهتر است- از طایفۀ «از ما بهتران» است...»(همان: 159). 

در داستان کج‌کلاه و کولی، ماجرای جن­زده شدن «صوفی رسول» و باورهای عامّه در این­باره و درمان­هایی که برای او صورت می­گیرد، مصداقی عینی برای این موضوع است (نک: یونسی، 1379: 159-162). دیدگاه مرتجع همین مردم ساده‌دل و سنّت‌زده تا جایی پیش می‌رود که یکی از آنان - «میرزا شریف» در رمان گورستان غریبان- مدرسه رفتن بچه‌ها را غیرشرعی می‌پندارد:

«مدرسه حرام است، اگر از شما بپرسن بچه را چرا به مدرسه فرستادی، جواب خدا را چه می‌دهی؟»(یونسی، 1372: 285).

2-6. ستم‌پیشگی خان‌ها، مالکان و شیوخ

ساختار نظام ارباب- رعیتی سبب شده بود که از یک‌سو اقلیّتی فرمان بدهند و دسترنج دیگران را بخورند و بر دارایی خویش بیفزایند؛ و از سوی دیگر، مردم رنجبر و زحمت‌کش روستایی عرق جبین بریزند، حاصل زحمات خویش را تقدیم اربابان کنند و از کمترین امکانات رفاهی و بهداشتی محروم باشند. یونسی در آثار خود ظلم و ستم خوانین محلّی و پایمال‌ شدن حقوق مردم ستم‌دیده را به‌خوبی به نمایش گذاشته است. در گورستان غریبان، خان (= نمایندۀ نظام حاکم) در تمام امور مردم دخل و تصرف داشته، رعیت هیچ‌گونه اختیاری از خود ندارند؛ حتّی برای داماد و عروس کردن فرزندان نیز باید خان اجازه بدهد و پول شیرینی هم بگیرد:

[صوفی رسول:] «خداوند به شما عمر و عزت بدهد آقا، خداوند سایۀ شما و آقازاده را از سر ما کم نکند!».

«خوب چه خبر؟».

«دعای سرت قربان». و پس از مکثی «آمده بودم اجازه بگیرم نوکرتان، حسن را داماد کنم!».

آقای سلیمانی انگار خبر بسیار خوشی را شنیده باشد با قیافه‌ای بشاش گفت: «به‌به مبارک است انشاءالله، به سلامت». و پس از لحظه‌ای چند «به سلامت، چه وقت؟».

«خداوند دوام عمر و عزت­تان را بدهد آقا. هر وقت که آقا اجازه بفرمایند. شیرینی آقازاده، آقا ابراهیم‌خان را هم آورده‌ام»(یونسی، همان: 358).

گورستان غریبان، تصویر زنده‌ای است از زندگانی مردم ستمدیده و لحظه‌های عمیقاً اندوه‌بار آن‌ها که در زیر بار خرافه‌ها و ستم دیوانیان و خوانین کمر خم کرده‌اند. حوزۀ تأثیرات عاطفی و اجتماعی مانند افق دیدشان محدود است. ستم را می‌چشند، ولی عوامل بیدادگری را نمی‌شناسند. یونسی در این رمان فاجعه را رسم می‌کند و خود کنار می‌رود و فقر و ستم‌دیدگی مردم را دست‌مایۀ تحریف واقعیّت و مداهنه به فقیران نمی‌کند. او در تصویر صحنه‌های اندوهبار زندگانی خلق به ژرفا می‌رود. آن فسادی را که در بُن جامعه ریشه دوانده، بدون مجیزگویی یا تحقیر، نمایش می‌دهد. می‌گوید: این زندگانی مردم است و این هم خان‌ها، دیوانیان و حضرت اجل هستند (نک: دست‌غیب، 1376: 67و68).

خوانین و حکام محلّی مردم فقیر و زحمت‌کش را غارت می‌کردند و هرگونه که اراده می‌کردند از آنان باج می‌ستاندند:

«شما امیرلشکر را می‌دیدید، من هم می‌دیدم، من بیشتر! می‌دیدید که اسماعیل‌خان رو می‌فرستاد و مردم را سرکیسه می‌کرد؛ حبس می‌کرد؛ از آن یک پول می‌گرفت؛ از آن دیگر اسب، از آن دیگر چیز دیگر»(یونسی، 1372: 440).

برخی از وابستگان قدرت برای ماندن در مقام بیداد و یا رسیدن به پلّه‌ای بالاتر، حاضر بوده‌اند که بدین‌گونه خود را خوار کنند، باشد که حضرت اجل از آنان خرسند باشد:

 «بعدها از زن بابام شنیدم که گفت از اقدس‌خانم شنیده که آقای صفوتی، عزیزه‌خانم را برده بوده که وقتی حضرت اجل استراحت می‌کند او را باد بزند یا پاهایش را بمالد»(همان: 174).

نه‌تنها خوانین، بلکه شیوخ نیز در این داستان از مردم بیچاره سوءاستفاده می‌کنند و به اسم معنویات، آن‌ها را سرکیسه می‌کنند. یونسی از این گروه نیز چندان دل خوشی ندارد:

«به کلّیۀ اسرار مریدان واقفند، از همه‌چیز خبر دارند، جریانات را از فرسنگ‌ها راه می‌بینند و مریدان چنان اعتقادی به این امر دارند که اغلب مواقعی که برای نیاز به درگاه شیخ می‌روند از بیان حاجت خویش ابا می‌کنند، چون جداً معتقدند که حضرت شیخ- قربانش بروند- خودش می‌داند، خودش خبر دارد... یارو عروس یا دختر یا پسرش دیوانه می‌شود، پول هم داشته باشد حاضر نیست به دکتر – اگر دکتری در دسترس باشد- مراجعه کند یا بیمار را برای معالجه به جایی ببرد، عروس یا دختر یا پسر بیمار را پیش شیخ می‌برد – خدمت حضرت شیخ- که معالجه‌اش کند. حضرت شیخ هم نمی‌گوید که طبیب نیست؛ تازه بگوید هم، طرف قبول نمی‌کند»(همان: 343).

2-7.فساد اداری و عدم توجّه دولت به مردم مرزنشین

ادارات و ارگان‌های دولتی عصر پهلوی مملو از فساد بود و این فساد اداری در مناطق مرزی خود را بیشتر نشان می‌داد. در واقع، نظارت بر کارکنان و نظامیان مناطق مرزی و روستایی به‌مراتب کمتر از مراکز استان‌ها بود و همین مسئله، دست عدّه‌ای را برای چپاول اموال مردم و ستم‌پیشگی باز می‌گذاشت. عدم رسیدگی دولت به امور مردم و خرسندی تودۀ ناآگاه از وضع موجود، همواره یکی از دغدغه­های یونسی است که در بیشتر داستان‌هایش منعکس شده است: 

«باز گُلی به جمال کلاغ که گردویی از منقارش می­افتد و باعث این همه درخت می­شود! پیدا است با این همه سابقۀ دزدی باز چشم و دلش سیر است! این دزدهای زمان «پهلوی» تا به آخر گدا ماندند. از منقار هیچ یک از این کلان‌دزدها سوزنی زمین نریخت که کارخانه­ای بشود یا مداد پاک­کنی که کتابخانه­ای بشود؛ هرچه بود بردند و مثل کفتار چال کردند، و ما جز قارقار نجس­شان سودی از وجود نحس­شان نبردیم. خوب بود اقلاً کمی شرف از همین کلاغ صابون­دزد یاد می­گرفتند!»(یونسی، 1382: 199و200).

مردم باید از همه ‌نظر مطابق میل حکومت رفتار کنند و همواره خرسند باشند که محدود امکاناتی برایشان فراهم شده است. به جای زندگی همین‌قدر که زنده بمانند، کافی است. رشوه بدهند تا کارشان راه بیفتد و از پرداخت مالیات‌های سنگین، خم به ابرو نیاورند وگرنه باید با پاسپان و قزاق و ژاندارمری مواجّه شوند:

«کار حکومت منحصر شده بود به پاسگاه ساختن و برتیل گرفتن... فرض است بر تو که کیشت، کیش حکومت باشد، روزنامۀ حکومت را بخوانی (اگر سواد داشته باشی)، در حزب حکومت باشی، اگر به مصلحت دید و حزبی برایت ساخت... خودت هم یک جوری لک­و­لک کنی، به نام زندگی؛ و تازه حکومت از این «زندگی» هم مالیات بگیرد، و مأمور حکومت رشوه بر مالیات! در معنا همّ حکومت بر این است که دامنه و بُرد وجدان مردم را محدود به دامنه و بُرد وجدان خود کند- که بسیار تنگ­نظرانه و ذلیلانه است... و مردم به جای زندگانی «زنده­مانی» می­کنند- و اغلب «راضی» هم هستند!... این­جا حکومت یعنی پاسگاه، یعنی ژاندارم، یعنی قزاق... به قول خود مردم یعنی «دولت»! دولت هم یعنی دولت. دولت، دولت است؛ چیزی به کسی نمی­دهد؛ نیامده است که بدهد، آمده است که بگیرد، و می‌گیرد. و همیشه هم با زبان ناخوش»(یونسی، 1379: 53و54).    

یکی دیگر از مسائل اجتماعی که نویسنده از آن انتقاد کرده، وضعیت اسفناک محیط­های اداری و عدم رسیدگی کارمندان به ارباب رجوع و به­خصوص مستمری­بگیران است:

«خودم بوده­ام، دیده­ام، بارها دیده­ام... تنها هدفشان از آمدن به اداره این است که پشت میز بنشینند، یا در اتاقی جمع بشوند و چای زهرمار کنند، سیگار دود کنند، قصه بگویند، و بخندند، پیش پای خلق­الله سنگ بیندازند، و خلق خدا را سرکیسه کنند، یا سنگ­قلابشان کنند، از این اتاق به آن اتاق، به طبقۀ بالا، به طبقات میانه و سرانجام به آرشیو... زیرزمین! می­بینی شوهر سال­های دراز است مُرده و پیرزن بینوا سال­ها است هر روز خدا مراجعه می­کند؛ می­بینند سر و وضعی ندارد، و این مستمری ناچیز برای همین است که بتواند با حاصل یک عمر زحمت شوهرش اقلاً یک جوری، بخور و نمیر، خود را اداره کند... ولی باز می­بینی همین را هم به بینوا زهرمار می­کنند- گاه او را آن‌قدر سر می­دوانند که بی‌نوا مستمری نگرفته می­رود- به آن یکی دنیا. امروز، فردا، پس­فردا، پسین­فردا، یک­سال، دو سال، ده سال...!»(همان: 69و70). 

هنگامی ‌که رشوه دادن و رشوه ستاندن مانند موریانه به ادارات سرایت کند، دیگر نمی‌توان دل‌خوش به تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بود. راوی در زمستان بی‌بهار، هنگام نقل داستان مدرسه رفتن خود، از تقاضای عیدی گرفتن معلّم خود، سخن می­گوید و البته این کار او را از عوارض فقر می­داند:

«سوء‌تفاهم نشود آقای محمودی یکی از شریف­ترین و باوجدان­ترین آموزگارانی بود که دیده­­ام. این‌ها عوارض فقر مطلق منطقه بود که از دولت و حکومت جز مالیات دادن و توهین و تحقیر شنیدن عاید دیگری نداشت»(یونسی، 1382: 137).

نمونۀ دیگری از رشوه­گیری طمع بازرسان در ایام امتحانات نهایی است که راوی در خاطرات خود به آن اشاره کرده است (همان: 335).

مسئلۀ دیگر ادارات، ناکارآمدی و تشریفات دست­وپاگیر اداری است. یونسی با نقل داستان کشته شدن پسربچۀ ده دوازده ساله و متلاشی شدن جنازۀ او، پرده از این مهم برمی‌دارد:

«پیرار سال ماشینی پایین پادگان- سر راه نقده- به پسربچه­ای زد، ده دوازده ساله. به دادستان اطلاع دادند- گفت نگه دارند تا بیاید. نگه داشتند- یک روز، دو روز، سه روز... نعش بو گرفت، باد کرد... فرستادند از کوه چند بار برف آوردند، اطرافش کیسه­های برف گذاشتند. نعش همچنان باد کرد و دادستان همچنان نیامد. ناچار روی شکم مرده سنگ گذاشتند... بازار بو گرفت، مردم شوریدند، و نعش ترکید... و سرانجام دادستان محترم نیامد که نیامد. بعد از یک ماهی کارمندی مفلوک رسید، و گواهی کرد که بله، ماشین شمارۀ فلان به رانندگی فلان شهرت فلان، فلان پسر فلان شهرت فلان را زیر کرده، و تصادف منجر به مرگ شده! ای بر پدر این تشریفات لعنت!»(یونسی، 1383: 226و227).

یونسی، روستاییان مرزنشین - به‌ویژه کُردنشینان زاگرس- را در ادوار مختلف حکومت پهلوی، ضربه‌گیر حوادث می­داند: «به گمان من در طرف­های ما در تمام این ادوار این عدّه همین روستاییان بوده­اند که همیشه ضربگیر حوادث بوده­اند»(یونسی، 1382: 320). تردیدی نیست هنگامی که حکومت مرکزی تا این اندازه به مرزنشینان بی‌توجّه است، آنان نیز نسبت به دولت بدبین باشند:

 «اینجا مردم به اندازه­ای بدبین­اند که اگر کامیونی چپه بشود و همۀ سرنشینانش تلف بشوند و از همۀ سرنشینانش تنها یکی محلّی باشد، معتقدند که «دولت» کامیون را مخصوصاً چپه کرده که همان یک نفر را بکشد؛ اگر یک غیرمحلّی کشته شود، حتّی به دست غیرمحلّی، معتقدند که مخصوصاً این صحنه را ترتیب داده­اند تا کسانی را که در «نظر» دارند بگیرند و سر به نیست کنند»(یونسی، 1383: 49).

در رمان مادرم دو بار گریست هم نفرت مردم از نظامیان دولت به اندازه‌ای است که پس از قتل یکی از سرهنگان منفور و ستم‌پیشه (= سرهنگ عباسقلی)، «گلزار» نام او را روی یک سگ آواره می‌گذارد: «این اسم را او روی سگ آواره گذاشت. به قول مادرش، گهش به صدتا عباسقلی و رییس‌شان می‌ارزید»(یونسی، 1377: 5).

در این شرایط، حتّی اقدامات مفید دولت، توطئه قلمداد می‌شود و پیش­داوری­ها و قضاوت­های نسنجیده شکل می‌گیرد. نویسنده در رمان دلداده‌ها- از زبان شخصیّت «افسانه»- به‌خوبی این موضوع را بیان کرده است:

«مردم از دور قضاوت می­کنند، در موقعیت قرار نگرفته­اند- قیدهایی را که بر دست و پای دیگران بسته است نمی‌بینند و حکم بر احساس خود می­کنند- گه در «موقعیت قرار ندارند»- حالا هم می­بینید، ناظرانی که از دور دستی بر آتش دارند قضایای سیاسی و حکومتی را همین جور ارزیابی می­کنند- «چرا فقط به این یکی چسبیده حکومت؟ هزار تا مشکل هست، چرا تنها به سراغ این موضوع یا آن موضوع می­رود؟» دیگر فکر نمی­کنند که بابا، مسلمان خدا، حکومت هم دلش می­خواهد مشکلات را حل کند. مگر حکومت چیست؟ - حکومت هیأت عاملۀ یک مشت مردم است، مأمور است برای این مردم کار بکند، دلش هم می­خواهد بکند... نمی­تواند، دست و بالش بسته است- حالا یا از داخل یا از خارج. اگر می­توانست از خدا می­خواست این مشکلات را حل کند، که من و تو و امثال ما غُر نزنیم، و خودش وجیه‌المله باشد، جنت مکان باشد»(یونسی، 1383: 96و97).  

2-8.محدودیت‌های کُردها

ابراهیم یونسی که خود کُرد بوده و کتاب‌های زیادی در مورد زبان و تاریخ قوم کُرد ترجمه کرده است، گاه اطلاعات تاریخی خود را در رمان وارد می‌کند و گرفتاری‌های مردم کُرد را از زبان شخصیّت‌های داستان بیان می‌کند:

«... کتابی خوانده بود مربوط به جنگ جهانی دوم: استالین همۀ کُردهای ساکن نوار مرزی شوروی و ترکیه را به سیبری تبعید کرده بود- گرسنه، تشنه، در واگن‌های حمل احشام که ظرف ده یازده روز تبعیدیان را به تبعیدگاه می‌رساند...»(یونسی، 1383: 226و227).

یونسی از اجبار کردن کُردها به نوشتن و صحبت کردن به زبان فارسی با نام «یکی از گرفتاری­های عجیب کُردها» یاد می­کند:

«این هم یکی از گرفتاری­های عجیب ما بود که به کُردی حرف می­زدیم و به فارسی می­نوشتیم؛ بعد هم که دستور رسید به کُردی هم حرف نزنیم و برای این که همیشه به یاد داشته باشیم که نباید به کُردی حرف بزنیم، آقای مدیر داده بود آقای محمودی که خط قشنگی داشت با خط درشت روی یک صفحه کاغذ نوشته بود: «پارسی سخن گویید.» و این نوشته را در کلاس، در جایی، در مقابل ما به دیوار زده بودند. راستی که مسخره بود! به کُردی فکر کنم و به فارسی بنویسم!»(یونسی، 1382: 172).

او در رمان مادرم دو بار گریست نیز از حقّ کردها برای نوشتن و خواندن زبان مادری­شان دفاع می­کند:

«چرا کاک امین و دیگران را بردند لب گودال و به رگبار بستند و کشتند؟ مگر کاک امین و دیگران اگر به زبان خودشان درس می‌خواندند دنیا خراب می‌شد؟ کار دنیا نمی‌گذشت؟ و جای شب و روز عوض می‌شد؟ به کجای کار دنیا برمی‌خورد؟»(یونسی، 1377: 188).

انتقاد یونسی در رمان مادرم دو بار گریست، متوجّه دولت پهلوی است که میان کُردها و دیگر قومیت‌های ایرانی به اشکال مختلف تفرقه می‌اندازد. در رمان مادرم دو بار گریست، مادر راوی با نقل داستان «احمدخان» و «فیض­الله خان» و راپرت دادن همدیگر، نقش دولت در ایجاد تفرقه و دامن زدن به آن را مطرح کرده است:

 «اصلاً مات مانده­ام. به ما می­گوید این‌ها عجم­اند، آدم می­خورند- بلانسبت- به عجم می­گوید این‌ها کُردند، آدم می‌خورند... کُرد بیچاره، همه از هر کجا که می­آیند، حالا از تهران یا همدان یا چی می­دانم آذربایجان، می­آیند می­افتند به جانش: جریمه­اش می­کنند، حبسش می­کنند، جلو زن و بچه و نوه و نتیجه خفیفش می­کنند- آن بیچاره هم دیگر به جانش می­رسد و دست بلند می­کند... وگرنه مردم همه جا مردم‌اند، زحمت می­کشند، کار می­کنند و زندگی می­کنند؛ حالا خوب یا بد. دولت نمی­گذارد با هم راه بیایند... طرف­های ما یک احمدخان داشتیم... بله یک احمدخان بود با ما هم نسبت دوری داشت؛ با یک فیض­الله خان... این­ها می­زدند برای جان هم؛ هی راپرت، هی پیشکش، هی برتیل... خلاصه، خودشان را خانه‌خراب کرده بودند. تا بالاخره یک چند نفر کدخدا و ریش­سفید افتادند وسط و این‌ها را با هم صلح دادند... رییس امنیه این‌ها را خواست- تک ­تک- که شما حق ندارید با هم صلح کنید؛ شما صلح کرده­اید که علیه «دولت» با هم دست به یکی بکنید! ... شما را به خدا، این «دولت» است که کُرد را می­اندازد به جان کُرد، عجم را می­اندازد به جان کُرد، کُرد را می­اندازد به جان عجم، برادر را می­اندازد به جان برادر- که خودش این وسط برتیل بگیرد! من که زن بی‌سواد و نفهمی هستم مات مانده­ام...»(یونسی، 1377: 184و185).

او در داستان­هایش به دنبال زدودن تصورات غلط دربارة قوم کرد است که با هدف تفرقه­افکنی صورت می­گیرد و در رمان دعا برای آرمن همین را در نظر دارد و خود در این باره می­گوید: «می‌خواستم تصورات بد و خرافی را هم بیان کنم و با چنین مسائلی گلاویز بشوم و این تصورات را از ذهن مردم برانم که بابا قوم کُرد ترسناک نیست. در خانه‌شان کردها شب‌ها شما را نمی‌کشند. خفه هم نمی‌کنند»(ورزنده و نی­نوا، 1397: 50).

نویسنده در رمان دلداده‌ها، ضمن نقل داستان دارا و گلزار، با اشاره به طرح «کُرد با کُرد» و تلّقی مردم از آن، زبان به انتقاد می­گشاید:

«خانوادۀ «داماد محروم» دیری است تلافی کرده و کانی براز را سوخته­اند... این نوع کُرد به سرکوبگر نیاز ندارند- خودشان سر خودشان را می­کوبند. طرح «کُرد با کُرد» در ستاد ارتش بعث سوریه یعنی همین: سرکوب کُرد با کُرد، بی زحمت عرب... نیازی به این کار نیست؛ امّا تعبیر مردم از این واقعه جور دیگر است: عوارض عاشق­کشی دامن اطرافیان را هم می­گیرد- شوم است عاشق­کشی... خانۀ مردم هم به آتش عمل او سوخت: کانی براز اینک ویرانه است. خون عاشق خون سیاوش است- خونی است که به ستم ریخته شده: هر لحظه و هر دم می­جوشد، و با سرخی «خون سیاوشان» مردم را برمی­انگیزد، و بر ستمکار می­شوراند... «ای روله» بنیاد افراسیاب را کَند، کریم آغا و امثال او کسی نیستند!»(یونسی، 1383: 285).

2-9.وضع اسفبار سیاسی و فضای پر از خفقان

در عصر پهلوی و به‌ویژه روزگار پس از کودتای 28 مرداد 1332خ. فضای سیاسی کشور بسیار بسته و خفقان­آلود بوده است. شاعران و نویسندگان بسیاری از این خفقان سخن گفته‌اند؛ یونسی نیز وضع اسفبار و پر از خفقان آن دوران را توصیف کرده و امیدِ فرارسیدن بهار آزادی را در دل خود زنده نگه‌ داشته است:

«بهار همیشه می­آید. بهار پس از زمستان می­آید. خوشی بهار به همین است: بهار آزادی؛ آزادی از قید سرما و انجماد، از قید بند، و خشکی و جمود... از قید بی­تحرکی و خانه­نشینی... بهار می­آید، گاه زود، گاه دیر... بیشتر راستین، گاه دروغین؛ پیش‌رس. بهار پیش‌رس مصیبتی است: همه سر بلند می­کنند، همه رخت زمستانی از تن دور می­کنند... زمستان مثل حکومت‌های نامردمی گوش خوابانده است. همه را نشان کرده است... مأمورین ناگهان می­ریزند و همه را «شکار» می­کنند. جوانۀ درخت‌ها بر شاخه می­میرد... جوانه­ها می­میرند... و درخت بی­بر می­ماند... بهار واقعی سرانجام می­آید، امّا جوانه­ها مرده­اند، و جوانان رفته‌اند...»(یونسی، 1382: 199).

یونسی در گورستان غریبان نیز بارها از بیداد نظام پهلوی و خفقان سیاسی سخن گفته است. او در این رمان از امکانات شکلی برای بیان خاطره و بحث‌های سیاسی و اخلاقی استفاده می‌کند و از ورای ماجراهایی که در شهر کوچک مرزی رخ می‌دهد، دوره‌ای تاریک را تصویر می‌کند. شهر کوچک که از ابتدایی رو به شیوه‌های پیچیده‌تر زندگی دارد، نمونه‌ای از جوامع بسته‌ای است که تحوّلی را از سر می‌گذراند (نک: میرعابدینی، 1377: 1344). یونسی با هنرمندی «جنبه‌های متفاوت زندگی مردم در عصر نظام ستم‌شاهی را در چهارچوب «گورستان غریبان»(= گورستان بانه) به نمایش می‌گذارد. ایران عصر ستم‌شاهی «گورستان غریبان» است. گورستانی سوت و کور و خفه‌کننده که در آن فاصله‌ای بین زندگان و مردگان نیست. مکانی که خورشیدش از پشت پرده‌های ابرهای ضخیم و کدر می‌درخشد، روزش تیره و کدر و شبش ظلمانی و سیاه است»(دست‌غیب، 1376: 66).

3. نتیجه‌گیری

ابراهیم یونسی از جمله نویسندگانی است که به زادگاه خود توجّه جدی داشته و در داستان‌هایش زندگی تودۀ مردم کُردستان را گزارش کرده است. پرداختن به رابطۀ خان و رعیت در چارچوب نظام ارباب- رعیتی، زورگویی‌ها و ستم حاکمان نسبت به مردم رنجبر مضمون اغلب داستان‌های او است. افزون بر این، چون نویسنده خود گرایش حزبی و سیاسی داشته است، از مسائل سیاسی و تاریخی هم سخن گفته و چگونگی تأثیر تصمیمات و کنش‌های احزاب بر زندگی مردم و نیز دل‌زدگی مردم رنجبر از آنان را به تصویر کشیده است. یونسی از زنان و مشکلات و محدودیت‌های آنان هم غافل نیست و با نگاه انتقادی، دیدگاه جامعۀ سنّتی نسبت به آنان و برخی رسوم و سنت­های تحقیرکنندة زن را در آثارش بازتاب داده است. از یک سو فقر و فلاکت مردم، مهاجرت اجباری، بیکاری، نبود امکانات رفاهی و بهداشتی و به طور کلی توسعه نایافتگی منطقه، و از دیگر سو وضعیت اسفناک ادارات دولتی که کارکنانش تنها به رشوه ستاندن و چپاول مردم می‌اندیشند و نیز ستم­پیشگی ارباب­ها و حکومت، همواره دغدغۀ یونسی در داستان­هایش بوده است. همچنین بی­توجهی دولت به مرزنشینان کرد و دامن زدن به جدایی و تقابل کردها با دیگر قومیت‌ها از طریق ایجاد برخی محدودیت­ها، موضوع مهم دیگری است که در داستان­های یونسی برجسته شده و مورد انتقاد قرار گرفته است.

 

 

منابع

-       امینی، هه‌لاله و رضا صادقی‌شهپر. (1399). «اقلیم‌گرایی در داستان‌های ابراهیم یونسی»، پژوهش‌های ادبی، سال هفدهم، شمارۀ 69، پاییز، صص 9-33.

-       حاجی صادقی، امیر. (1383). یکی از ما: خاطرات و دیدگاه‌های استاد ابراهیم یونسی، تهران: کوچک.

-       دست‌غیب، عبدالعلی. (1376). «گورستان غریبان: صحنه‌های اندوهبار زندگانی خلق»، گزارش، شمارۀ 83، دی، صص 66-72.

-       سهراب‌نژاد، علی و فرزانه همتی. (1398). «نقد جامعه‌شناختی رمان گورستان غریبان اثر ابراهیم یونسی»، پژوهشنامۀ اورمزد، شمارۀ 48، پاییز، صص 85-102.

-       شیخ‌الاسلامی مُکری، سوران و عبداللهی، رحیم. (1397). «بازتاب جامعه در گورستان غریبان»، در: شناخت‌نامۀ ابراهیم یونسی، صص 324-355.

-       شیری، قهرمان. (1383). «ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌نویسی کرمانشاه»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 79، اردیبهشت، صص 54-65.

-       لطیف‌پور، عبدالله و همکاران. (1396الف). «تقابل و تعامل خود و دیگری در رُمان مادرم دو بار گریست از ابراهیم یونسی»، ادبیات پارسی معاصر، دورۀ هفتم، شمارۀ 23، زمستان، صص 71-92.

-       ــــــــــــــ. (1396ب). «منطق گفت‌وگویی و چندصدایی در رمان گورستان غریبان ابراهیم یونسی»، زبان و ادب فارسی، دورۀ نهم، شمارۀ 33، زمستان، صص 97-123.

-       مالمیر، تیمور و نجم‌الدین رستم یونس. (1400). «نقد و تحلیل زندگی‌نامه‌نویسی ابراهیم یونسی در قالب رمان زمستان بی‌بهار»، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، دورۀ دهم، شمارۀ دوم، تابستان، صص 159-184.

-       میرعابدینی، حسن. (1377). صد سال داستان‌نویسیِ ایران، سه جلد، ویراست دوم، تهران: چشمه.

-       نظری، زینب و همکارن (1399) «بازتاب عناصر اقلیمی در داستان‌های ابراهیم یونسی»، مجله زبان و ادب فارسی، شماره241، ص 263-286.

-        ورزنده، امید و سیّد شجاع نی‌نوا. (1397). شناخت‌نامۀ ابراهیم یونسی، تهران: نگاه.

-       یونسی، ابراهیم. (1383). دلداده­ها، تهران: پانیذ.

-       ــــــــــــــ. (1382). زمستان بی­بهار، تهران: نگاه.

-       ــــــــــــــ. (1379). کج­کلاه و کولی، تهران: پانیذ.

-       ــــــــــــــ. (1372). گورستان غریبان، تهران: نگاه.

-       ــــــــــــــ. (1377). مادرم دو بار گریست، تهران: ارمغان.

- Amini, Helaleh and Reza Sadeghishepar. (2019). "Climateism in Ebrahim Yunsi's stories", Literary Research, 17th year, No. 69, Fall, pp. 9-33.

- Haji Sadeghi, Amir. (1383). One of us: the memories and views of Professor Ebrahim Younesi, Tehran: Kuchach.

- Dast Ghaib, Abdul Ali. (1376). "Ghariban Cemetery: Sad Scenes of People's Life", Report, No. 83, Day, pp. 66-72.

- Sohrabnejad, Ali and Farzaneh Hemti. (2018). "Sociological criticism of the novel Gorestan Ghariban by Ebrahim Yunsi", Ormuzd Research Journal, No. 48, Fall, pp. 85-102.

- Sheikh al-Islami Mokri, Soran and Abdullahi, Rahim. (2017). "Reflection of society in Ghariban cemetery", in: Ebrahim Yunsi's identification, pp. 324-355.

- Shiri, hero. (1383). "Climatic features in Kermanshah's story writing", Book of the Month of Literature and Philosophy, No. 79, April, pp. 54-65.

- Latifpour, Abdullah and colleagues. (2016A). "Confrontation and interaction between self and other in the novel My mother cried twice by Ebrahim Yunsi", Contemporary Persian literature, 7th period, No. 23, Winter, pp. 71-92.

- (2016b). "Dialogue logic and polyphony in Ebrahim Yunsi's novel Graveyard of Strangers", Persian Language and Literature, 9th Volume, No. 33, Winter, pp. 123-97.

- Malmir, Timur and Najmuddin Rostam Yunus. (1400). "Criticism and analysis of Ibrahim Yunsi's autobiographical writing in the form of the novel Winter Without Spring", Journal of Literary Criticism and Rhetoric, 10th Term, 2nd Issue, Summer, pp. 159-184.

- Mirabedini, Hassan. (1377). One hundred years of Iran's story writing, three volumes, second edition, Tehran: Cheshme.

- Nazari, Zainab et al. (2019) "Reflection of climatic elements in the stories of Ebrahim Yunsi", Persian Language and Literature Magazine, number 241, pp. 263-286.

- Varzendeh, Omid and Sayyed Shuja Ninwa. (2017). Ebrahim Yunsi's identity card, Tehran: Negah.

- Yonesi, Ibrahim. (1383). Deldadeha, Tehran: Paniz.

- (1382). Winter without Spring, Tehran: Negah.

- (1379). Kaj-Kalah and Koli, Tehran: Paniz.

- (1372). Ghariban Cemetery, Tehran: Negah.

- (1377). My mother cried twice, Tehran: Armaghan.

 

The reflection of the social situation of Kurdistan in Ebrahim Younisi's Stories

Ha Lala Amini

PhD student of Persian language and literature, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.

Reza Sadeghi Shahpar (author in charge)

Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.

 

Abstract

Many of authors have paid special attention to specific geographical environments in their narratives and reflected social and political developments in that region. Ebrahim Younisi (1926 _ 2011) born in "Baneh" Kurdistan, in his stories has indicated to the developments and disarraies in that region. In this research that is accomplished with descriptive-analytical method, the authors are trying to investigate social situation in Kurdish Areas in Ebrahim Younisi’s featured narratives. Younisi in his novels has spoken of social issues in Pahlavi | & || era and tried to disclose indigence of people that live at the borders especially villagers, unemployment, cultural poverty, lack of sanitary and welfare facilities, point of view of traditional society towards women and overriding many of their rights, corruption of administrative officers, injustice of the system of Lords and serfs, the political and social repression, people's distrust of the government, hypocrisy of local Sheikhs, despair...

Key words: Ebrahim Younisi, Story, Society, Kurdistan.

 

 

---

[1] . [e-mail].

[2]  . [e-mail].

---