تحلیلی بر سیاستهای توسعه منطقهای و تغییرات در ساختار شهری استان آذربایجان شرقی
محورهای موضوعی : جغرافیا
علی تقی پور
1
(دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
محمدرضا رضایی
2
(نویسنده مسؤل، استادیار گروه جغرافیا و برنمه ریزی شهری، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران)
کلید واژه: توسعه منطقه ای, سیاستگذاری, آذربایجانشرقی,
چکیده مقاله :
در برنامه‌ریزی منطقهای، نظام شهری مترادف با نحوه توزیع و پراکندگی شهرها در بستر فضای جغرافیایی تعریف شده است شهرها متناسب با موقعیت و توان کشش‌پذیری، یک‌اندازه و یک شکل نیستند و در رابطه با نقش‌های متفاوتی که دارند بر روستاها و مناطق پیرامونی اثر می‌گذارند، گاهی شهرها به گونه‌های متراکم و زمانی به شکل پراکنده توزیع می‌یابند که چنین توزیعی بیشتر متأثر از عوامل فیزیکی و جغرافیایی منطقه است. به همین دلیل مطالعه دقیق عملکرد و نقش شهرها و موقعیت هر یک نسبت به سلسله مراتب شبکه استانی و منطقهای در مطالعات آمایش ضروری است. هدف این تحقیق تحلیل نظام سلسله مراتبی در توسعه ناحیه ای استان آذربایجانشرقی است. روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نوع توصیغی تحلیلی می باشد که با روش میدانی و کتابخانه ای بر اساس مدل های تحولات جمعیتی و سلسله مراتبی انجام گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهد در نظام متعادل شهری هر نقطه شهری مجموعه‌ای از خدمات مشخصی را بر اساس موقعیت و نقش خود ارائه میدهد و یکسری از خدمات مورد نیاز خود را از نقاط شهری بالادست دریافت می‌کند. در استان آذربایجان شرقی با توجه به بررسی‌های بعمل آمده نظام خدمات‌رسانی و خدمات‌گیری بر اساس سلسله مراتب شبکه شهری استان صورت گرفته است و شهرهای دارای نقش و عملکرد برتر ایفاگر نقش‌های عمده در این نظام هستند. نتایج تحقیق نشان می دهد روند تحولات جمعیت شهری استان با تحولات کل جمعیت حاکی از افزایش بسیار سریع و شتابان شهرنشینی در دهه‌های 55-45 و 65-55 است که به ترتیب نرخ رشد شهرنشینی آنها معادل 58/3 و 12/5 بوده است. در دهه‌های بعدی با اعمال سیاستهای کنترل جمعیت و کاهش موالید و کنترل نسبی مهاجرت-های شهری و روستایی این نرخ به 99/1 درصد در سال 75 و در سال 85 به رقم 57/1 درصد و در نهایت در طبق نتایج سرشماری سال 1400 به 1.72 رسیده است.
In regional planning, the urban system is defined as the distribution and distribution of cities in the context of the geographical space. Cities are not of the same size and shape in accordance with their location and ability to expand, and in relation to the different roles they play, they affect the villages and surrounding areas, sometimes Cities are distributed in a dense form and sometimes in a scattered form, which is more affected by the physical and geographical factors of the region. For this reason, it is necessary to carefully study the function and role of cities and the position of each one in relation to the provincial and regional network hierarchies in research studies. The purpose of this research is to analyze the hierarchical system in the regional development of East Azerbaijan province. The research method is applied in terms of purpose and of analytical design type, which was carried out with field and library method based on models of demographic and hierarchical changes. The findings of the research show that in the balanced urban system, each urban point provides a set of specific services based on its location and role and receives some of the services it needs from the upstream urban points. In East Azarbaijan Province, according to the studies, the service delivery and service receiving system is based on the hierarchy of the urban network of the province, and the cities with superior roles and performance play major roles in this system. The results of the research show that the trend of urban population changes in the province with the changes of the total population indicates a very rapid increase in urbanization in the decades 1966-1976 and 1976-1986, which respectively, their urbanization growth rates were equal to 3.58 and 5.12. In the following decades, with the implementation of population control policies and the reduction of births and the relative control of urban and rural migrations, this rate increased to 1.99% in 1975 and 1.57% in 1985, and finally, according to the results of the 2021 census, to It has reached 1.72.
امینی، م.، شکوهی، م. ا.، خاکپور، ب.، رهنما، م. (1401). تحلیل عوامل کلیدی و پیشران های موثر بر ارتقای جایگاه شهر قائن در توسعه منطقهای. فصلنامه جغرافیا، 20(72)، 95-112. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2437815
انتظاری، ی. (1397). تحلیل تاثیر دانشگاه بر توسعه منطقهای در ایران. فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 24(2)، 1-25. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2009232
براتی، ج.، موغاری، ز. ک.، مهرگان، ن. (1397). بررسی محرک های توسعه منطقهای در ایران: رویکرد اقتصادسنجی فضایی. فصلنامه اقتصاد مقداری، 15(1)، 201-224. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1835763
پور، ه. د. (1386). خوشه های صنعتی، یادگیری، نوآوری و توسعه منطقهای. نشریه راهبرد توسعه، 5(2)، 53-. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/654282
پور، ی. م.، نایینی، غ. ح. (1402). تبیین نقش ساحل در دگرگونی سازمان فضایی شهرهای ساحلی در بستر تحولات تاریخی (مطالعه موردی: شهر محمودآباد). نشریه مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(4)، 115-135. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2541809
خدامرادی، ط.، زاده، م. ح. (1400). بررسی ساختار حکمرانی توسعه پایدار مناطق محروم ایران با استفاده از تحلیل شبکه های اجتماعی. فصلنامه سیاستگذاری عمومی، 7(3)، 99-115. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2378060
خیرالدین، ر.، مقدم، ع. ص.، طاهری، ف. (1401). بررسی و تحلیل سازمان فضایی منطقه کلانشهری تهران با استفاده از جریان فضایی جمعیتی. فصلنامه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 26(4)، 27-37. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2490301
درستکار، ا.، خیری، ر. و. (1400). واکاوی سازمان فضایی منطقهای و پایداری محیطی در نظام شکل گیری فضا. فصلنامه انسان و محیط زیست، 19(1)، 133-143. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2307951
زاده، م. ب.، پور، ه. د.، مطوف، ش. (1393). بررسی و تحلیل عوامل کلیدی موثر بر توسعه منطقهای با رویکرد آینده نگاری منطقهای، مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی، ایران. فصلنامه برنامه ریزی فضایی (جغرافیا)، 4(2)، 79-104. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1329581
زنگانه، ا.، عزیزی، ح.، منصورزاده، ع. م. (1398). تحلیلی بر عوامل ناهمگونی سازمان فضایی منطقه یک کلانشهر تهران. نشریه مطالعات عمران شهری، 2(7)، 74-92. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1974125
زیاری، ک. ا.، محمدی، ع. (1395). تحلیلی از ویژگی های مدیریت توسعه منطقهای در ایران طی دوره های قبل و بعد از انقلاب اسلامی (از 1286 تا 1394). فصلنامه مجلس و راهبرد، 22(84)، 73-. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1490560
سرور، ر.، خلیجی، م. (1402). آسیب‌شناسی برنامه‌های آمایش سرزمین در استان گیلان. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(4)، 1-20. doi:10.22124/gscaj.2023.21365.1136
فرد، ا. ع. ز.، کاظمیان، غ. (1401). نقش و کارکرد بازار روز در سازمان یابی فضایی شهرهای شمالی ایران با استفاده از تئوری چیدمان فضا (مطالعه موردی: بازار روز نوشیروانی بابل). نشریه برنامه ریزی و توسعه محیط شهری، 2(7)، 31-52. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2525223
فرد، ح. ا.، منصوری، س. ا. (1400). بازخوانی مولفه های سازنده سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری. مجله منظر، 13(55)، 20-29. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2285504
کایدنژاد، ر.، هادیان، ح. پ.، بلندیان، غ.، پور، ح. ا. د. (1401). آسیب شناسی مدیریت توسعه منطقهای در استان خوزستان. فصلنامه توسعه اجتماعی، 16(3)، 179-201. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2502595
کریمی، آ.، پورطاهری، م.، احمدی، ح. (1396). تحلیل سازمان فضایی و سطح بندی نظام شهری استان کردستان و ارائه الگوی توسعه نظام شهری. فصلنامه مطالعات محیطی هفت حصار، 5(19)، 31-52. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1707632
لطیفی، غ.، فیضی، ق.، باجلال، ر. (1396). بررسی تطبیقی عناصر سازمان فضایی شهر ایرانی در دوره صفویه و قاجاریه. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 8(26)، 59-76. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1841860
محمدزاده، ش.، منصوری، س. ا. (1398). ارتباط مجموعه مظفریه با سازمان فضایی شهر تبریز از دوره قراقویونلوها تا دوره قاجار. نشریه باغ نظر، 15(68)، 15-24. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1924211
منصوری، س. ا.، محمدزاده، ش. (1396). تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دوره قاجار. نشریه باغ نظر، 14(51)، 21-32. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1734390
تحلیلی بر سیاستهای توسعه منطقهای و تغییرات در ساختار شهری استان آذربایجان شرقی
علی تقی‌پور، محمدرضا رضایی*
دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
* نویسنده مسئول، استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ايران. رایانامه: mrezaei@miau.ac.ir
چکیده
در برنامهريزي منطقه‌اي، نظام شهري مترادف با نحوه توزيع و پراكندگي شهرها در بستر فضاي جغرافيايي تعريف شده است شهرها متناسب با موقعيت و توان كشش‌پذيري، يك‌اندازه و يك شكل نيستند و در رابطه با نقش‌هاي متفاوتي كه دارند بر روستاها و مناطق پيراموني اثر مي‌گذارند، گاهي شهرها به گونه‌هاي متراكم و زماني به شكل پراكنده توزيع مي‌يابند كه چنين توزيعي بيشتر متأثر از عوامل فيزيكي و جغرافيايي منطقه است. به همين دليل مطالعه دقيق عملكرد و نقش شهرها و موقعيت هر يك نسبت به سلسله مراتب شبكه استاني و منطقه‌اي در مطالعات آمايش ضروري است. هدف این تحقیق تحلیل نظام سلسله مراتبی در توسعه ناحیه ای استان آذربایجان شرقی است. روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نوع توصیغی تحلیلی می‌باشد که با روش میدانی و کتابخانه ای بر اساس مدل های تحولات جمعیتی و سلسله مراتبی انجام گرفته است. یافته های تحقیق نشان میدهد در نظام متعادل شهري هر نقطه شهري مجموعه‌اي از خدمات مشخصي را بر اساس موقعيت و نقش خود ارائه مي‌دهد و يكسري از خدمات مورد نياز خود را از نقاط شهري بالادست دريافت مي‌كند. در استان آذربايجان شرقي با توجه به بررسي‌هاي بعمل آمده نظام خدمات‌رساني و خدمات‌گيري بر اساس سلسله مراتب شبكه شهري استان صورت گرفته است و شهرهاي داراي نقش و عملكرد برتر ايفاگر نقش‌هاي عمده در اين نظام هستند. نتایج تحقیق نشان میدهد روند تحولات جمعيت شهري استان با تحولات كل جمعيت حاكي از افزايش بسيار سريع و شتابان شهرنشيني در دهه‌هاي 55-45 و 65-55 است كه به ترتيب نرخ رشد شهرنشيني آنها معادل 58/3 و 12/5 بوده است. در دهه‌هاي بعدي با اعمال سياستهاي كنترل جمعيت و كاهش مواليد و كنترل نسبي مهاجرت‌هاي شهري و روستايي اين نرخ به 99/1 درصد در سال 75 و در سال 85 به رقم 57/1 درصد و در نهایت در طبق نتایج سرشماری سال 1400 به 1.72 رسيده است.
کلیدواژه‌ها: جمعیت، توسعه، سلسله مراتب، آذربایجان شرقی.
استناد: تقی‌پور، علی؛ رضایی، محمدرضا (1402). تحلیلی بر سیاستهای توسعه منطقهای و تغییرات در ساختار شهری استان آذربایجان شرقی. سیاستگذاری شهری و منطقهای، 3(10)، 53-76.
سیاستگذاری شهری و منطقهای، 1403، دوره 3، شماره 11، صص. 53- 76 | نوع مقاله: علمی | |
دریافت: 05/05/1402 | ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز | |
پذیرش: 16/08/1402 |
| |
© نویسندگان |
| |
مقدمه
نياز به انجام برنامهريزي از وقوف بر مشكلات و يا قابليت‌هاي توسعه‌اي سازمان فضايي جامعه ناشي مي‌شود؛ سازمان فضايي تبيين روابط بين انسان، فضا و فعاليتهاي انسان در فضا مي‌باشد (منصوری و محمدزاده، 1396) كه به چگونگي پراكنش، توزيع جمعيت و فعاليتهاي اقتصادي و اجتماعي و كنش‌هاي متقابل بين آنها مربوط است (محمدزاده و منصوری، 1398) و در يك ديد كلي سازمان فضايي كشور با وجود عدم تعادل‌ها در سطح سرزمين روبرو مي‌باشد. قسمت‌هايي از كشور به ويژه تهران بزرگ سهم عمده‌اي از فعاليتها و جمعيت را به خود اختصاص داده است و اختلاف فاحشي با ساير نقاط كشور دارد و فضاهاي ملي فاقد پيوندهاي مناسب و كافي در راستاي وحدت و يكپارچگي است هر چند عوامل جغرافيايي و طبيعي در اين ارتباط بي‌تأثير نيستند (ح. ا. فرد و منصوری، 1400) (کریمی، پورطاهری و احمدی، 1396). اما با در نظر گرفتن چگونگي تخصيص منابع و پيشرفت‌هاي تكنولوژيكي و ابعاد جديد توسعه‌اي و ارتباطات، سازمان فضايي كشور از هم گسسته است (لطیفی، فیضی و باجلال، 1396) و استان آذربايجان شرقي نيز از اين قاعده مستثني نيست و منطقه آذربايجان به مركزيت قطب صنعتي تبريز در صنايع ماشين‌سازي، كشت غلات و پنبه و توليدات دامي و خدمات بازرگاني به نوعي تقسيم كار براساس قابليت‌هاي طبيعي و موقعيت جغرافيايي خود دست يافته است اما عدم شناخت كامل قابليت استان منجر به كاهش نقش آن در تقسيم كار ملي شده است علاوه بر آن در درون استان نيز پيوندهاي بين مراكز اصلي و كانون‌هاي توسعه ارگانيك نبوده و ضعف شبكه‌هاي ارتباطي و ضعف نظام سلسله مراتبي بين آنها باعث ضعف سازمان يافتگي دروني فضاهاي توسعه‌اي و حاشيه‌اي شدن بخش وسيعي از استان شده است كه در مجموع مي‌توان علل اصلي اين نارسائي‌هاي سازمان فضايي موجود در استان را در سه عامل عدم وجود تفكر منسجم و نهادينه براي مديريت سرزمين در سطوح مديريت ملي و استاني، عدم وجود برنامه مصوب سازماندهي فضا و عدم وجود نهاد مشخص و مسئول جهت مديريت سرزمين خلاصه كرد. براي روشن‌تر شدن مساله لازم است كلي‌ترين مشكلات سازمان فضايي استان در ابعاد گوناگون آن به صورت خلاصه تشريح شود.
محدوديت‌هاي طبيعي استان بسيار است به طوري كه 41 درصد مساحت استان با تيپ اراضي كوهستاني پوشيده شده است و عدم امكان توسعه بهره‌برداري از منابع زيرزميني، كمبود آب قابل استحصال، عدم تعادل دام و مرتع، چراي مفرط و بيش از ظرفيت از آنها وجود دارد. اين امر همراه با نظام نامتناسب اسكان مشكلاتي از قبيل توزيع نامتوازن جمعيت شهري بخصوص در منطقه شمالي و شرقي درياچه اروميه و شهر تبريز، تمركز روستاهاي بزرگ در دشتهاي مراغه و تبريز، استقرار مراكز فعاليت صنعتي توسعه يافته در منطقه شمالي و شرقي درياچه اروميه و ضعف مناطق شمالي استان منجر شده است.
در بخش صنعت استان نيز عدم تعادل در سازمان فضايي فعاليتهاي صنعتي، تمركز شديد واحدهاي صنعتي در اطراف شهر تبريز، فقدان زنجيره‌هاي توليد صنعتي و واحدهاي فرآوري معدني و وابستگي صنايع به ويژه در مواد اوليه و ماشين‌آلات به خارج از كشور و استان موجب ركود فعاليتهاي صنعتي استان بوده است.
در بخش كشاورزي نيز مشكلات عديده‌اي از قبيل كمبود شديد علوفه، پايين بودن دانش فني، كوچك بودن قطعات زراعي، اتلاف آب، تبديل مراتع به مزارع و عدم توسعه راه‌هاي ارتباطي و تاسيسات زيربنايي و تحقيقات كشاورزي، عدم قطب‌بندي‌هاي زراعي و مطالعات كشاورزي وجود دارد كه در اثر عدم تعيين تناسب اراضي و كاربردهاي اراضي و عدم حفاظت و نگهداري از منابع طبيعي كه به عنوان بخشي از ديدگاه‌هاي آمايشي استان محسوب مي‌شود به وجود آمده است.
در زمينه فعاليتهاي آموزشي، فرهنگي و ورزشي نيز عدم تشخيص نيازها با توجه به مناطق و نواحي اقتصادي استان، استقرار اين مراكز با عدم تناسب توزيع فضايي روبرو بوده و فقدان هنرستان‌هاي كشاورزي فني و حرفه‌اي و مراكز تربيت معلم و مراكز آموزشي بزرگسالان و كودكستان و اماكن ورزشي و … در مناطق مورد نياز از جمله مشكلات عدم وجود برنامه آمايش استاني است كه به توزيع نامناسب خدمات اقتصادي - اجتماعي و فرهنگي در سطح استان با توجه به سلسله مراتب نظام خدماتي منجر شده است.
اهميت و ضرورت پژوهش
برنامهريزي آمايش استان به عنوان راه‌حل مسائل و مشكلات ذكر شده در فوق به عنوان يكي از مهمترين رويكردهاي برنامهريزي در غالب كشورهاي جهان است برنامهريزي آمايش به بررسي و مطالعه خصوصيات و ويژگيهاي كلي فضاي استان و بازيافت قابليت‌ها در نواحي مختلف آن راه‌حلي براي ايجاد توزيع مناسب الگوهاي توسعه و استقرار فعاليتهاي اقتصادي اجتماعي و فضايي را ارائه مي‌نمايد (ا. ع. ز. فرد & کاظمیان، 1401).
با انجام برنامهريزي آمايش استان و اجراي آن آثار مثبت رفع مسائل و مشكلات در زمينه‌هاي مختلف اقتصادي اجتماعي و فضايي كشور نمايان خواهد شد و قابليت‌هاي بالقوه استان تعيين و مشخص شده و اختلافات فاحش ما بين مناطق توسعه يافته و توسعه نيافته از بين خواهد رفت و سازمان فضايي از تعادل نسبي در توزيع جمعيت و فعاليت برخوردار شده و بهره‌برداري مطلوب از محيط زيست و انرژي و ارتباطات به عمل آمده و محورهاي توسعه مشخص و پايه و راهنماي اصلي براي تمامي برنامه‌ها و عاملين تصميم‌سازي و تصميم‌گيري در استان به وجود خواهد آمد. مهار سريع و به موقع توزيع نابرابر امكانات و خدمات و تحرك جمعيتي شهرهاي كوچك، روستاها و مهار رشد جمعيت شهرهاي بزرگ جز با يك نگرش سيستمي و راهبردي بر پايه برنامه آمايش استاني امكان‌پذير نيست (زنگانه، عزیزی و منصورزاده، 1398).
بر این اساس این تحقیق در راستای پاسخ به سوال جایگاه نظام سلسله‌مراتبی در استان آذربایجان شرقی چگونه می‌باشد؟ در حال انجام است.
ادبیات پژوهش
- تعدادي از نظريه هاي توسعه منطقه اي با ديدگاه فضايي با اصالت دادن به نظام استقرار سکونتگاهها در فرايند توسعه، ميانه اي از دو حد تمركزگرايي (مانند قطب رشد) و تمركززدايي (مانند منظومه كشت شهري) را برگزيده و تجميع غير متمركز يا تمركززدايي با تجميع را پيشنهاد كرده اند. اين نظريه ها در حقيقت راه حلي اصلاح‌طلبانه براي كاستي‌ها و نارسائي‌هاي توسعه فضايي متداول، كه همانا قطبي شدن و اختلافات منطقه اي را ايجاد كرده بود مطرح كرده اند (درستکار و خیری، 1400).
- پايه فكري اين نظريه، برگرفته از نظريه مكان مركزي است كه توسط كريستالر و لوش ارائه شده است. در اين نظريه بنابر رفتار منطقي جمعيت بر پهنه محيطي همگون، شبكه اي سلسله مراتبي از مراكز عرضه كالا و خدمات به عنوان سازمان فضايي بهينه ارائه مي شود و بدين ترتيب توزيع مناسبي از مراكز كوچكتر و بزرگتر را كه شامل دهكده، مركز مجموعه، مركز حوزه، … مي‌باشد را سازماندهي مي‌نمايد.
در اين ديدگاه شهر نقش تعيين‌كننده‌اي در توسعه، بويژه با انتشار نوآوري و روحيه كار آفريني بازي مي كند اما مختص شدن رشد شهري به معدودي قطب، نيازمند زمينه‌سازي و هدايت اين رشد به مراكز شهري بيشتري است. به عبارت ديگر با بستر گشايي فضايي، رخنه به پايين تسهيل شده و رشد با توزيع عادلانه فضايي همراه خواهد بود (خیرالدین، مقدم، طاهری، 1401).
راندينلي (D. Rondinelli) از نظريه پردازان مهم اين ديدگاه مي باشد و رهيافتي را به نام «عملكردهاي شهري در توسعه روستايي» مطرح كرده است و معتقد است كه بايد ايجاد شهرهاي كوچك در پيوند عملكردي با حوزه هاي روستايي محور قرار گيرد تا با تنوع بخشيدن به اقتصاد، صنعتي كردن، عرضه خدمات پشتيباني، تجاري كردن كشاورزي و سرانجام سازماندهي و مديريت، توسعه را بر آورده سازند (ی. م. پور، نایینی، 1402).
از نظر وي دولتها در بسياري از كشورهاي در حال توسعه و سازمانهاي بين المللي در خلال چند دهه اخير علاقه بيشتري به تشويق رشد شهرهاي متوسط يافته‌اند. چنين تأكيد بر شهرهاي متوسط بدلايلي گوناگون كه مورد توافق تعدادي از طراحان توسعه قرار گرفته ايجاد گرديده است. به اين معني كه به منظور توزيع ارادي جمعيت شهري و كاهش قطبي‌تر شدن الگوهاي سكونت در كشورهاي با سيستم‌هاي فضايي ما در شهري، شبكه اي قوي از شهرهاي مياني مورد نياز مي باشد.
ايرادهاي زيربر نظريه هاي سلسله مراتب سکونت‌گاهی وارد است.
1- فكر انگيزش ضربه‌هاي توسعه، در يك منطقه عقب مانده از طريق استقرار شبكه سکونتگاهها كافي نبوده القاي توسعه، ابعادي بيش از ساختار كالبدي دارد و نمي‌توان انتظار داشت كه ايجاد شكلي مشابه آنچه كشورهاي شمال در نظام سکونت‌گاهی خود دارند محتواي مشابه را نيز بوجود بياورند.
2- ايجاد سلسله مراتب بين سطوح متفاوت فضايي لزوماً هماهنگي بين سطوح مختلف برنامهريزي و نيز هماهنگي افقي درون هر سطح را به همراه نخواهد داشت.
3- ساختارهاي اقتصادي - اجتماعي در شهرهاي كوچك معمولاً به سود افراد بهره‌مند كنوني است و تقويت اين قبيل شهرها ضرورتاً به تعادل‌هاي اجتماعي كمك نخواهد كرد.
در علم برنامهريزي منطقه‌اي شبكه مترادف با «توزيع و پراكندگي» تعريف شده و بر نحوه توزيع مكاني شهرها در بستر فضاي جغرافيايي منطقه تأكيد مي‌شود. شهرها يك اندازه و يك شكل نيستند و در رابطه با نقش‌هاي متفاوتي كه دارند بر روستاها و مناطق پيرامون خود اثر مي‌گذارند. گاهي شهرها به گونه‌اي متراكم و زماني به شكل پراكنده توزيع مي‌يابند كه چنين توزيعي بيشتر متأثر از عوامل فيزيكي و جغرافيايي منطقه است. به همين دليل براي آگاهي از عملكرد شهرها بررسي روابط سلسله مراتبي و نقش و وظايف سکونتگاهها ضروري است و از اينرو در تعريف سلسله مراتب شهري از معيارهاي جمعيتي و عملكردي استفاده مي‌شود (کایدنژاد، هادیان، بلندیان، پور، 1401).
- پير ژرژ نظريه‌پرداز معروف جغرافياي شهري معتقد است سلسله مراتبي كه مبتني بر تعداد ساكنان شهرها ترسيم گردد نمي‌تواند سيماي كاملاً واقعي و روشن از سلسله مراتب شهري را به دست دهد و بر اين اساس توصيه مي‌كند (زاده، پور، مطوف، 1393) كه سلسله مراتب شهري را به اتكاي ماهيت عملكرد شهرها همگام با ويژگيهاي جمعيتي مشخص كرد و شهرهايي كه از اعتبار بيشتري برخوردارند از قدرت فرماندهي و راهبري امور اداري، خدمات عمومي و بانكي، اداره مؤسسات مهم و ارائه خدمات تخصصي و بازرگاني بالايي نيز برخوردار هستند (خدامرادی، زاده، 1400).
- در مطالعات آمايش سرزمين شبكه سکونتگاهها در قالب دو شبكه مجزاي شهري و روستايي مورد بررسي قرار مي‌گيرد و حلقه اتصال اين دو شبكه بالاترين سطح نظام سلسله مراتب روستايي يعني مراكز منظومه‌هاي روستايي و پايين‌ترين سطح نظام سلسله مراتب شهري يعني مركز شهرستان و مركز بخش مي‌باشد كه با پيوند صحيح اين دو شبكه به همديگر امكان مديريت فضاي جغرافيايي از نظر توزيع مناسب جمعيت و سياستگذاري در جهت تعديل فضايي شبكه سکونتگاهها فراهم مي‌گردد (زیاری، محمدی، 1395).
- پيدايش تمركز و سلسله مراتب در شهرها نيز از آنروست كه بنگاههاي گوناگون بتوانند فرآورده‌ها و خدمات خود را به شيوه كارآمدي به سراسر زمين برسانند و ادارات دولتي نيز بتوانند مديريت خود را به آساني در سراسر زمين اعمال كنند (انتظاری، 1397)، عرضه و تقاضاي كالاها و خدمات در نقاطي از سرزمين به هم مي‌رسند كه مكان مركزي ناميده شده و داراي امتياز دسترسي آسان مي‌باشند. اين ويژگي جهاني موجب پيدايش نظم مشخصي ميان اندازه شهرها و فاصله آنها از يكديگر شده است (سرور، خلیجی، 1402). كالاها و خدماتي كه مصرف روزمره دارند در شهرهاي متعدد و كوچكي عرضه مي‌شوند (امینی، شکوهی، خاکپور، رهنما، 1401) كه با يكديگر فاصله چنداني ندارند در برابر كالاها و خدمات نادر در شهرهاي معدود دور از هم يافت مي‌شوند. به سخني ديگر حوزه نفوذ شهرهاي نوع نخست كوچكتر و حوزه نفوذ شهرهاي نوع دوم گسترده‌تر است (ه. د. پور، 1386).
- ويژگي عمده شبكه شهري در شهرهاي كشورهاي جهان سوم، وجود الگوي نخست شهري و عدم تعادل در توزيع جمعيت مي‌باشد. بر اين اساس محققان مختلف برنامه‌ها و مدلهاي مختلفي براي متعادل‌سازي سيستم‌هاي شهري و جلوگيري از قطبي شدن آن ارائه داده‌اند. در اين كشورها پلاريزه شدن پايتخت‌ها نظام خاصي از شبكه شهري را بوجود آورده است و تغيير دادن نظام اين شبكه شهري و تعديل اثرات قطبش از طريق سياست عدم تمركز از اولويت‌دارترين سياستهايي است كه كشورها بخصوص ايران به مرحله اجرا در آورده است ذ(براتی، موغاری، مهرگان، 1397). اين سياست و ساير برنامههاي ملي كه در راستاي توسعه متعادل و ايجاد نظام بهينه توزيع جمعيت و فعاليتها اعمال شده تاكنون نتوانسته به موفقيت دست يابد.
محدوده مورد مطالعه استان آذربایجان شرقی
محدوده‌ای از ایران اسلامی که با حدود ۴۵۴۹۰.۸۹ کیلومترمربع نام آذربایجان شرقی به خود گرفته است، در گوشه شمال غربی فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، نخجوان و ارمنستان و رود قطور و آب‌های دریاچه ارومیه حدود غربی آن را با آذربایجان غربی تشکیل می‌دهند. در جنوب کشیدگی رشته‌کوه‌ها، دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پیوستگی توپوگرافیک استان آذربایجان غربی و زنجان می‌شود. در شرق دره رودخانه دره رود و کوه‌های سبلان و چهل نور و گردنه صائین و رود قزل‌اوزن در جنوب، این خطه را از استان اردبیل جدا می‌سازد. از نظر مختصات جغرافیائی مدارهای ۴۵، ۳۶ و ۲۶، ۳۹ شمالی منتهی‌الیه شمالی و جنوبی، و نصف النهارات ۰۵، ۴۵ و ۲۲، ۴۸ شرقی منتهی‌الیه غربی و شرقی استان را می‌پوشانند.
آذربایجان شرقی به طول ۲۳۵ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و دیگر جمهوری‌های شوروی سابق دارای خط هم‌جواری می‌باشد. در این قسمت از حدود آذربایجان شرقی، دو شهرستان از این استان در طول ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و ۳۵ کیلومتر با جمهوری ارمنستان هم‌مرز می‌باشند که در سراسر آن رود ارس جریان دارد. در حال حاضر ارتباط استان در طول این مرز تنها از سه‌نقطه جلفا، خدا آفرین انجام می‌گیرد که در این میان جلفا از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد. شهر مرزی جلفا از طریق خط آهن نخجوان، ایروان و تفلیس به جمهوری اوکراین و بنادر دریای سیاه (این راه ارتباطی مهم بین‌المللی که به خط مستقیم تنها ۲۶۰ کیلومتر از آن فاصله دارد) وصل می‌شود. این امر و نزدیکی استان به دریای سیاه از نظر موقعیت ارتباطی و جایگاه خاصی بدان بخشیده است(طرح آمایش استان، 1393).
آذربایجان غربی با ۴۲۰ کیلومتر حدود مشترک با شهرستان‌های مرند، شبستر، مراغه، جلفا، بناب، ملکان و چاراویماق در رتبه اول قرار دارد. رود قطور، دریاچه ارومیه و کوه‌های تخت‌سلیمان موانع طبیعی روابط هم‌جواری در بین دو استان محسوب می‌شوند. ولی وحدت قومی و فرهنگی و پیوستگی‌ها و عوامل اقتصادی سبب شده است که آذربایجان غربی بیشترین سهم را در روابط هم‌جواری داشته باشد. این روابط از طریق ۵ محور اصلی مرند - بازرگان، مرند - خوی، شبستر - سلماس، جزیره اسلامی - ارومیه و بناب – میاندوآب انجام می‌گیرد که محور اخیر خط ارتباطی آذربایجان به کردستان و غرب کشور نیز محسوب می‌شود.
آذربایجان شرقی در جنوب خود با استان زنجان هم‌جوار است که همسایه جنوبی شهرستان‌های چاراویماق و میانه محسوب می‌شود. با وجود وحدت قومی و فرهنگی، وجود موانع طبیعی در حدود بین دو استان و همچنین وجود قطب جاذبی چون تهران در آن سوی محور تبریز - زنجان (که جاذب هرگونه حرکت اقتصادی - اجتماعی در این محور می‌باشد.) باعث شده است که روابط هم‌جواری در طول این محور رونق خوبی نداشته باشد. به همین دلیل شهرستان‌های چاراویماق و هشترود از شهرستان‌های منزوی و دورافتاده استان به شمار می‌آیند.
دره رودخانه‌های شهر چای و زنجان چای تنها محور طبیعی ارتباط بین دو استان می‌باشد که این خط، محور ارتباطی قسمت اعظم آذربایجان شرقی و غربی، همچنین خط ترکیه و اروپا، با مرکز کشور محسوب می‌شود. استان اردبیل با داشتن ۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک با شهرستان‌های خدا آفرین، کلیبر، اهر، سراب، هریس و میانه همسایه شرقی می‌باشد که دره رود یا قره‌سو، خط الراس کوه‌های سبلان، نرمیق و گردنه صائین و رشته‌کوه چهل نور و همچنین رود قزل‌اوزن در منتهی‌الیه جنوبی این دو استان را از هم جدا می‌کنند. گردنه صائین در محور سراب - اردبیل و محور مرزی کنار ارس و همچنین محور اهر – مشگین شهر گذرگاه‌های اصلی بین دو استان می‌باشند. استان آذربایجان شرقی از نظر تقسیمات استانی، به چند شهرستان و هر شهرستان به چند شهر و بخش و هر بخش به چند دهستان تقسیم می‌شود(طرح آمایش استان، 1393).
شکل 1 - موقعیت طبیعی منطقه شمال غرب کشور (منبع: طرح آمایش سرزمین استان آذربایجان شرقی، 1393)
شکل 2 - موقعیت قرارگیری استان آذربایجان شرقی در کشور (طرح آمایش استان، 1393)
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی توسعه‌ای است زیراکه باهدف شناسایی و ساخت مدل مفهومی سلسله‌مراتب شهرهای میانی در استان آذربایجان شرقی بوده و ماهیت اکتشافی دارد. جمع‌آوری داده‌ها موردنیاز پژوهش در قالب موارد زیر بوده است: روش میدانی، کتابخانه‌ای.
روش میدانی: به‌طورکلی، برای گردآوری داده‌ها، محقق برای جمع‌آوری داده‌های موردنیاز خود از تکنیک‌های مصاحبه هدفمند با استفاده از ابزار پرسشنامه و استفاده از داده‌های ثانویه سالنامه‌های آماری استفاده گردید.
روش کتابخانه‌ای: برای جمع‌آوری ادبیات تحقیق و آشنایی با تحقیقات مربوطه به کتب، سالنامه آماری، مجلات، پایان‌نامه‌ها و مقالات مراجعه می‌شود و با جستجوی اینترنتی، مطالب موردنیاز جمع‌آوری و مورد استفاده قرار گرفت.
یافته‌ها
جهت حصول نتيجه در خصوص شناسايي چنين سلسله مراتبي در استان نياز است مطالعات مربوط به شبكه شهري در دو مقياس استاني و منطقه‌اي در قالب روند تحولات سلسله مراتب شهري بررسي و نحوه خدمات‌رساني شهرها مورد كنكاش دقيق قرار گيرد. اين مطالعه بر همين اساس با ارائه شناخت كلي از شهرهاي استان تحليل نظام شهري و منطقه‌اي را بصورت مجزا انجام داده است. برای انجام این تحلیل از مدل رتبه- اندازه، مدل تحلیل لگاریتمی جمعیت، ضریب آنتروپی، ضریب تغییرات و شاخص ارزش مرکزیت وزنی استفاده شده است. استان آذربایجان شرقی در تمامی سرشماری ها، همواره با مسئله نخست شهری شهر تبریز مواجه یوده است. در سه دهه اخیر برای ایجاد تعادل در نظام شهری استان اقداماتی صورت گرفته است از جمله تبدیل نقاط روستایی به شهر می باشد. با مطالعه سرشماری سه دهه قبل و مقایسه آمارها متوجه افزایش تعداد شهرهای زیر 10000 نفری می شویم به طوریکه تعداد این شهرها در سال 1390 از مجموع 59 شهر استان 37 (62 درصد) شهر بوده است و در دهه 1395، 62 شهر از مجموع 38 (61 درصد از تعداد شهرها) را شامل شده است.
استان آذربايجان شرقي در سال 35 با 19 شهر 471 هزار نفر جمعيت شهري داشته كه اين تعداد در سال 45 به 30 شهر و 721 هزار نفر افزايش يافت و در سال 55 به 30 شهر و 1025 هزار نفر و در سال 65 نيز با همان 30 شهر به جمعيت 1698 هزار نفر ارتقاء يافته و در سال 75 تعداد شهرهاي استان به 39 و جمعيت آن به حدود 2 ميليون نفر رسيده است. براساس نتايج سرشماري سال 85 تعداد شهرهاي استان به 57 شهر و جمعيت شهري به 4/2 ميليون نفر افزايش پيدا كرده است. استان آذربايجان شرقي در سال 1395 داراي 20 شهرستان، 44 بخش و 62 شهر و 142 دهستان بوده و با بيش از 3 هزار روستا يكي از بزرگترين مجموعه سکونت‌گاههاي جمعيتي كشور مي‌باشد. اين استان 3909652 ميليون نفر جمعيت در سال 1395 حدود 4.9 درصد از كل جمعيت كشور را به خود اختصاص داده است.
موقعيت و پراكندگي شهرهاي استان نشان مي‌دهد اكثر نقاط شهري استان در دو محور تجهيز يافته ميانه - تبريز ـ جلفا و تبريز - مياندوآب استقرار يافته و بخش عمده‌اي از جمعيت شهري استان حول اين دو محور ساكن شده‌اند. شهرستان شبستر با 9 نقطه شهري، هريس با 5 نقطه شهري و شهرستانهاي تبريز، سراب و ميانه هر كدام با 4 نقطه شهري بيشترين تعداد شهرهاي استان را در ميان شهرستانهاي استان داشته‌اند كمترين تعداد شهرها در شهرستانهاي بناب، چاراويماق، هشترود و عجب‌شير واقع شده است.
جدول 1 - تقسيمات كشوري و اداري استان در پايان سال 1400
شهرستان | بخش‌هاي تابعه | شهرهاي تابعه | تعداد دهستان | تعداد آبادي | مساحت (كيلومتر مربع) | ||
جمع | داراي سكنه | خالي از سكنه | |||||
كل استان | 44 | 62 | 142 | 3077 | 2709 | 368 | 45490.89 |
آذرشهر | حومه | آذرشهر | 7 | 46 | 36 | 10 |
840.00 |
گوگان | تیمورلو-گوگان | ||||||
ممقان | ممقان | ||||||
اسكو | مركزي | اسكو-سهند | 5 | 47 | 41 | 6 |
1762.59 |
ايلخچي | ايلخچي | ||||||
اهر | هوراند | هوراند | 9 | 342 | 303 | 39 | 3073.93 |
مركزي | اهر | ||||||
بستان‌آباد | مركزي | بستان‌آباد | 9 | 188 | 175 | 13 | 2795.00 |
تيكمه داش | تيكمه‌داش | ||||||
بناب | مركزي | بناب | 3 | 30 | 29 | 1 | 778.75 |
تبريز | مركزي | تبريز ـ باسمنج ـ سردرود | 6 | 75 | 75 | 5 | 2167.19 |
خسروشاه | خسروشاه | ||||||
جلفا | سيه رود | سيه رود | 5 | 61 | 51 | 10 | 1670.31 |
مركزي | جلفا ـ هادي شهر | ||||||
چاراويماق | مركزي | قره آغاج | 6 | 248 | 211 | 37 | 3208.12 |
شاديان | ــ | ||||||
خدا آفرین | مرکزی | خمارلو | 7 | 204 | 177 | 27 | 1525.71 |
گرمادوز | - | ||||||
منجوان | - | ||||||
سراب | مركزي | سراب | 9 | 186 | 162 | 24 | 3452.18 |
مهربان | مهربان ـ شربيان ـ دوزدوزان | ||||||
شبستر | تسوج | تسوج | 8 | 81 | 76 | 5 | 2629.69 |
صوفيان | صوفيان | ||||||
مركزي | شبستر ـ سيس ـ خامنه ـ شندآباد ـ وايقان ـ شرفخانه ـ كوزه كنان | ||||||
عجب‌شير | قلعه چاي | جوان قلعه | 4 | 47 | 39 | 8 | 738.44 |
مركزي | عجب‌شير | ||||||
كليبر | مركزي | كليبر | 7 | 243 | 218 | 25 | 2071.97 |
مرکزی | کلیبر | ||||||
آبش احمد | آبش احمد | ||||||
مراغه | مركزي | مراغه | 6 | 177 | 164 | 13 | 2185.65 |
سراجو | خداجو | ||||||
مرند | يامچي | يامچي | 9 | 123 | 108 | 15 | 3285.62 |
مركزي | مرند ـ زنوز ـ كشك سراي ـ بناب جديد | ||||||
ملكان | مركزي | ملكان-مبارک شهر | 5 | 82 | 80 | 2 | 1006.87 |
ليلان | ليلان | ||||||
ميانه | مركزي | ميانه- آچاچی | 17 | 397 | 330 | 67 | 5595.30 |
كاغذكنان | آقكند | ||||||
تركمانچاي | تركمانچاي | ||||||
كندوان | ترك | ||||||
ورزقان | خاروانا | خاروانا | 7 | 163 | 155 | 8 | 2368.13 |
مركزي | ورزقان | ||||||
هريس | خواجه | خواجه | 6 | 104 | 95 | 9 | 2345.43 |
مركزي | بخشايش ـ زرنق ـ كلوانق ـ هريس | ||||||
هشترود | نظركهريزي | نظركهريزي | 7 | 233 | 189 | 44 | 1990.01 |
مركزي | هشترود | ||||||
مأخذ: اطلاعات جمعيتي سرشماري نفوس و مسكن سال 1400
جدول2 - روند تحولات جمعيت شهري و تعداد شهرهاي استان
| 45 | 55 | 65 | 75 | 85 | 90 | 95 | 1400 |
تعداد شهرهاي استان | 19 | 30 | 30 | 30 | 39 | 57 | 59 | 62 |
جمعيت شهري (هزار نفر) | 471 | 721 | 992697 | 1586189 | 2004484 | 2402539 | 2579178 | 2809424 |
مأخذ: اطلاعات جمعيتي سرشماري نفوس و مسكن سال 1400
تحليل روند شهرنشيني استان و جايگاه آن در كشور
امروزه جهان در مسيري قرار گرفته كه روند آن حاكي از تبديل زمين به يك سياره شهري است و در آينده‌اي نزديك جامعه روستايي به يك اقليت كوچك تبديل خواهد شد. در دنياي امروزي بيشترين جمعيت شهري در كشورهاي در حال توسعه هستند و شهرهاي بزرگي بوجود آمده‌اند كه بايد آنها را ابر شهرهاي قرن 21 ناميد طبيعي است ظهور شهرهاي بزرگ و تمركز امكانات در اين شهرها مشكلات زيادي را براي شبكه شهري و سکونت‌گاهی كشورها و مناطق مختلف آنها بوجود آورده و به همين جهت در مطالعات آمايش استان ها كه از طرحهاي محوري توسعه بلند مدت و جامع مناطق مي‌باشد ضرورت پرداختن به مباحث شهرنشيني و تحولات آن اجتناب‌ناپذير مي‌باشد.
استان آذربايجان شرقي در حال حاضر با 62 شهر بزرگ و كوچك يكي از استان هاي شهرنشين كشور مي‌باشد كه جمعيت شهري آن به بيش از 800/2 هزار نفر رسيده است وجود متروپل تبريز، عبور بزرگراه ترانزيتي تهران- بازرگان و جلفا از اين استان و انشعاب شبكه‌هاي منطقه‌اي از اين شاهراه اصلي از عمده‌ترين دلايل نرخ بالاي شهرنشيني در اين استان است. آمارهاي جمعيتي استان حاكي است در سال 1345 استان آذربايجان شرقي داراي 19 شهر بوده كه در طول نيم قرن گذشته با تغيير جمعيت روستايي و ارتقاء آنها به شهر به 62 شهر در سال 1400 رسيده است و جمعيت آن نيز از حدود 700 هزار نفر به بيش از 800/2 هزار نفر افزايش يافته است.
جدول 3 - روند تحولات شهرنشيني در استان آذربايجان شرقي و مقايسه آن با جمعيت كل كشور
| سال55 | سال 65 | سال 75 | سال 85 | سال90 | سال 95 | 1400 | |
كل جمعيت | جمعيت كشور | 25788000 | 33708744 | 49445010 | 60055488 | 70495782 | 75149669 | 79926270 |
جمعيت استان | 1956000 | ۲۳۶۸۲۵۲ | ۳۰۷۷۸۸۲ | ۳۳۲۵۵۴۰ | ۳۶۰۳۴۵۶ | ۳۷۲۴۶۲۰ | ۳۹۰۹۶۵۲ | |
جمعيت شهري | جمعيت شهرنشين كشور | 9790000 | 15854680 | 26844561 | 36817789 | 48259964 | 53646661 | 59146847 |
جمعيت شهرنشين استان | 721000 | 992697 | 1586189 | 2004484 | 2402539 | 2579178 | 2809424 | |
مأخذ: سرشماري‌هاي نفوس و مسكن سالهاي 45-1400
بررسي روند تحولات جمعيتي در استان حاكي است جمعيت استان از سال 45 تا 95 از 1956000 نفر به ۳۹۰۹۶۵۲ نفر افزايش يافته است البته بخش عمده‌اي از اين افزايش جمعيت در دهه 65-55 رخ داده كه سالانه 58/2 درصد بر جمعيت استان افزوده شده است. نرخ رشد جمعيت در دهه 55-45 معادل 84/1 درصد بوده است كه اين دو دهه جزء مقاطع مهم افزايش جمعيت استان در نيم قرن اخير بوده است.
مقايسه روند تحولات جمعيت شهري استان با تحولات كل جمعيت حاكي از افزايش بسيار سريع و شتابان شهرنشيني در دهه‌هاي 55-45 و 65-55 است كه به ترتيب نرخ رشد شهرنشيني آنها معادل 58/3 و 12/5 بوده است. در دهه‌هاي بعدي با اعمال سياست هاي كنترل جمعيت و كاهش مواليد و كنترل نسبي مهاجرت هاي شهري و روستايي اين نرخ به 99/1 درصد در سال 75 و در سال 85 به رقم 57/1 درصد و در نهایت در طبق نتایج سرشماری سال 1395 به 1.72 رسيده است.
جدول 4 - نرخ رشد جمعيت استان به تفكيك شهري و كل در سالهاي 95-45
| 65ـ55 | 75ـ65 | 85ـ75 | 90-85 | 95-90 | 95-400 | ||||||||
استان | نرخ رشد جمعيت استان | 58/1 | 62/2 | 28/0 | 81/0 | 0.66 | 0.97 | |||||||
نرخ رشد جمعيت شهري استان | 58/3 | 12/5 | 99/1 | 57/1 | 43/1 | 1.72 | ||||||||
كشور | نرخ رشد جمعيت كشور | 2.7 | 3.9 | 1.5 | 1.6 | 1.3 | 1.2 | |||||||
نرخ رشد جمعيت شهري كشور | 94/4 | 41/5 | 21/3 | 74/2 | 2.14 | 1.97 | ||||||||
مأخذ: سرشماري‌هاي نفوس و مسكن سالهاي 45-1400
بر اساس داده‌هاي جدول فوق ميزان رشد جمعيت شهري در استان در دهه 55-45 حدوداً دو برابر كل جمعيت، در سالهاي 65-55 نيز حدوداً دو برابر، در سالهاي 75-65 دو برابر و در سال 85 نيز دو برابر رشد كل جمعيت استان بوده است كه حاكي از تخليه روستاها و مهاجرت هاي گسترده روستا – شهري است در مجموع از سال 400-45 جمعيت شهري استان با سرعتي حدود 2 برابر رشد كل جمعيت استان بر جمعيت خود افزوده است. البته ذكر اين نكته ضروري است كه درصدي از اين افزايش جمعيت شهري به تبديل روستا به شهرها مربوط مي‌باشد. در بعد شهرستاني نيز تحولات جمعيت شهري شهرستان ها قابل توجه و تأمل است. در فاصله سال هاي 95-65 در تمام شهرستانهاي استان نسبت جمعيت شهرنشين افزايش يافته است.
همانطور كه در جدول پيوست آمده روند تغييرات جمعيتي بخصوص در شهرها با افزايش قابل ملاحظه‌اي روبرو بوده و در شهرستانهاي كليبر، چاراويماق و بستان‌آباد كه شهرستان هاي محروم استان هستند رشد نرخ شهرنشيني بسيار بالاتر از ساير شهرستانها بوده است و شهرستانهاي بناب، شبستر، مراغه و عجب‌شير از كمترين نرخ رشد شهرنشيني برخوردار بوده‌اند.
جدول 5 - تغييرات جمعيتي شهرهاي استان آذربايجان شرقي
شهر | تعداد جمعیت | نرخ رشد جمعیت | |||||
1390 | 1395 | 1400 | 90-95 | 400-95 | |||
آذرشهر | 36801 | 39918 | 44887 | 1.63 | 2.35 | ||
تیمورلو | 5221 | 5422 | 5375 | 0.76 | 0.17- | ||
گوگان | 11103 | 11395 | 11742 | 0.52 | 0.60 | ||
ممقان | 12576 | 13359 | 11892 | 1.21 | 2.33- | ||
اسكو | 16262 | 16983 | 18459 | 0.87 | 1.67 | ||
سهند | 16121 | 24704 | 82494 | 8.54 | 24.12 | ||
ايلخچي | 13985 | 15231 | 16574 | 1.71 | 1.69 | ||
هوراند | 4142 | 4445 | 4658 | 1.41 | 0.94 | ||
اهر | 86760 | 92608 | 100641 | 1.30 | 1.66 | ||
بستان‌آباد | 16977 | 17954 | 21734 | 1.12 | 3.82 | ||
تيكمه‌داش | 2578 | 2645 | 2974 | 0.51 | 2.34 | ||
بناب | 76610 | 79894 | 85274 | 0.84 | 1.30 | ||
تبريز | 1398060 | 1494998 | 1558693 | 1.34 | 0.83 | ||
باسمنج | 10736 | 11190 | 12692 | 0.83 | 2.52 | ||
سردرود | 24932 | 26856 | 29739 | 1.49 | 2.04 | ||
خسروشاه | 14925 | 12447 | 21972 | 3.63- | 11.37 | ||
سيه رود | 1511 | 1553 | 1548 | 0.55 | 0.06- | ||
جلفا | 5316 | 5628 | 8810 | 1.14 | 8.96 | ||
هادي شهر | 28555 | 30575 | 34346 | 1.37 | 2.33 | ||
قره آغاج | 4892 | 5652 | 6102 | 2.89 | 1.53 | ||
خمارلو | 1373 | 1659 | 1902 | 3.78 | 2.73 | ||
سراب | 42335 | 44846 | 45031 | 1.15 | 0.08 | ||
مهربان | 6258 | 6095 | 5772 | 0.53- | 1.09- | ||
شربيان | 4374 | 4737 | 4877 | 1.59 | 0.58 | ||
دوزدوزان | 3561 | 3815 | 3627 | 1.38 | 1.01- | ||
تسوج | 7437 | 7370 | 7522 | 0.18- | 0.41 | ||
صوفيان | 8980 | 9126 | 9963 | 0.32 | 1.76 | ||
شبستر | 14412 | 15663 | 22181 | 1.66 | 6.96 | ||
سيس | 5130 | 5502 | 6106 | 1.40 | 2.08 | ||
خامنه | 3161 | 2541 | 3056 | 4.37- | 3.69 | ||
شندآباد | 8902 | 9034 | 8489 | 0.29 | 1.24- | ||
وايقان | 4091 | 4298 | 4678 | 0.99 | 1.69 | ||
شرفخانه | 3880 | 3585 | 4244 | 1.58- | 3.37 | ||
كوزه كنان | 3524 | 3274 | 4730 | 1.47- | 7.36 | ||
جوان قلعه | - | 589 | 700 | - | 3.45 | ||
عجب‌شير | 27469 | 26280 | 33606 | 0.43- | 4.92 | ||
كليبر | 9700 | 9887 | 9324 | 0.38 | 1.17- | ||
آبش احمد | 2548 | 2318 | 2715 | 1.89- | 3.16 | ||
مراغه | 149929 | 162275 | 175255 | 1.58 | 1.54 | ||
خداجو | 1557 | 1584 | 1824 | 0.34 | 2.82 | ||
يامچي | 9320 | 9832 | 10392 | 1.07 | 1.11 | ||
مرند | 114841 | 124323 | 130825 | 1.59 | 1.02 | ||
زنوز | 2995 | 2626 | 2465 | 2.63- | 1.27- | ||
كشكسراي | 7446 | 7723 | 8060 | 0.73 | 0.85 | ||
بناب جديد | 4430 | 4371 | 4311 | 0.27- | 0.28- | ||
ملكان | 28341 | 25312 | 27431 | 0.51 | 1.61 | ||
مبارک شهر | - | 4198 | 4456 | - | 1.19 | ||
ليلان | 6091 | 6175 | 6356 | 0.27 | 0.58 | ||
ميانه | 93573 | 95505 | 98973 | 1.23 | 0.71 | ||
آچاچی | - | 3683 | 3647 | - | 0.20- | ||
آقكند | 2029 | 1733 | 2902 | 3.15- | 10.31 | ||
تركمانچاي | 6548 | 7094 | 7443 | 1.60 | 0.96 | ||
ترك | 2041 | 2406 | 2031 | 3.29 | 3.39- | ||
خاروانا | 1959 | 1373 | 3353 | 7.11- | 17.86 | ||
ورزقان | 4088 | 5385 | 5348 | 5.51 | 0.14- | ||
خواجه | 3706 | 3801 | 4011 | 0.51 | 1.08 | ||
بخشايش | 5758 | 6098 | 6102 | 1.15 | 0.01 | ||
زرنق | 4766 | 5713 | 5343 | 3.62 | 1.34- | ||
كلوانق | 6344 | 6792 | 7465 | 1.36 | 1.89 | ||
هريس | 10057 | 9823 | 10515 | 0.47- | 1.36 | ||
نظركهريزي | 1269 | 1266 | 1215 | 0.05- | 0.82- | ||
هشترود | 19655 | 19903 | 20572 | 0.25 | 0.66 | ||
تحليل گرايش جمعيت شهري به تمركز
اصولاً تحولات شهري و جابجايي جمعيت در آنها در هر منطقه بر اساس يك الگوي خاصي صورت مي‌گيرد و جمعيت روستايي و شهري عمدتاً تمايل به تمركز در نقاطي هستند كه داراي مطلوبيت بهتري نسبت به ساير نقاط و مكان هاي شهري و روستايي است. بر اساس مطالعات انجام گرفته در مقياس ملي در سال 35 بيش از 50 درصد جمعيت در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر سكونت داشتند و حدود 24 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر و 26 درصد در شهرهاي زير 25 هزار سكونت داشتند. در مقابل در استان آذربايجان شرقي در سال 35 حدود 61 درصد جمعيت در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر، 30 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر و 29 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر سكونت داشتند. در اين سال تعادل نسبي بين استان و كشور در توزيع جمعيت در طبقات شهري برقرار بوده است.
از طرف ديگر در سال 45 با افزايش تمركز در شهرهاي بزرگ بيش از 58 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر استقرار داشتند و تنها 20 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر و 22 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر ساكن بوده‌اند. در مقابل در استان آذربايجان شرقي هم حدود 58 درصد جمعيت در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر، نزديك به 30 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر و تنها 12 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفري ساكن بوده‌اند. اين روند حاكي از تمركز جمعيت شهري استان به سمت شهرهاي بزرگ با شدت بيشتري از سطح كشور است.
در سال 55 باز هم روند تمركز در سطح كشور به سمت شهرهاي بزرگ ادامه يافته و در اين سال 63 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر ساكن شدند و تنها حدود 18 درصد جمعيت شهري در شهرهاي زير 25 هزار نفر و تنها 19 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر ساكن گرديدند كه در اين دهه نيز روند تحولات حاكي از گرايش به سمت شهرهاي بزرگ است در مقابل در استان آذربايجان شرقي حدود 60 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر (شهر تبريز)، 20 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفري و 20 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر ساكن گرديده‌اند كه در سطح استان گرايش حاكي از تمايل به جمعيت‌پذيري سطوح مياني شهرنشيني است. در سال 65 روند تغييرات به سمت تمركز ادامه يافته و 67 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر، حدود 20 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر و حدود 13 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر ساكن گرديده‌اند در استان آذربايجان شرقي در سال 65 حدود 68 درصد در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر (شهر تبريز و مراغه)، 19 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر و 13 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر ساكن گرديده‌اند روندهاي استان بر خلاف كشور حاكي از تقويت شهرهاي مياني و افزايش جمعيت‌پذيري آنها است.
در سال 75 حدود 70 درصد جمعيت شهري كشور در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر ساكن بوده‌اند حدود 20 درصد در شهرهاي بين 100-25 هزار نفر و تنها حدود 10 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر ساكن بوده‌اند در مقابل در استان آذربايجان شرقي 66 درصد جمعيت شهري در دو شهر مراغه و تبريز (شهرهاي بالاي 100 هزار نفر)، 20 درصد در شهرهاي100-25 هزار نفر و 14 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر ساكن بوده‌اند تحليل اين روندها حاكي از گرايش جمعيت شهري استان به تمركز در چند شهر بزرگ استان است. اين روند در سال 85 نيز ادامه داشته و در استان نزديك به 70 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي يكصد هزار نفر استقرار يافتند و تنها نزديك به 15 درصد جمعيت شهري در شهرهاي زير 25 هزار نفر ساكن بوده‌اند و همين حدود نيز در شهرهاي 100-25 هزار نفر ساكن بوده‌اند.
طبق نتایج سرشماری سال 1390، تعداد شهرهای استان 59 شهر بوده است که در مجموع جمعیت نقاط شهری استان حدود 2586886 نفر بوده است. 68.87 درصد جمعیت در شهرهای بالای 100 هزار نفر استقرار یافته اند و 13.18 درصد در شهرهای زیر 25 هزار نفر ساکن بوده اند. شهر تبریز با داشتن 57.79 درصد از جمعیت استان به صورت نخست شهر، بیشترین تعداد جمعیت را به خود اختصاص داده است. با این که 19 شهر در طبقه جمعیتی زیر 5000 قرار گرفته اند ولی تنها 2.09 درصد جمعیت را در خود جای داده اند.
در سال 1395، نزديك به 70 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي يكصد هزار نفر استقرار يافتند. و شهر تبریز 55.48 درصد جمعیت را در خود جای داده است. تنها 12.89 درصد جمعیت در شهرهای زیر 25 هزار نفر زندگی می کنند با اینکه 79.3 درصد از شهرها در طبقه شهرهای زیر 25 هزار نفر قرار گرفته اند. تمرکزگرایی جمعيت شهري استان در در چند شهر بزرگ استان به وضوح نمایان است. با وجود این که به تعداد شهرهای زیر 25000 نفر افزوده شده است ولی تعداد جمعیت این شهرها کاهش یافته است.
جدول 6 - طبقه‌بندي‌اندازه شهرها در استان آذربايجان شرقي در سالهاي 1395-1335
سال | طبقات | كمتر از 5 هزار نفر | ۱۰-۵ هزار | ۲۵-۱۰ هزار | ۵۰-۲۵ هزار | ۱۰۰-۵۰ هزار | ۲۵۰-۱۰۰ هزار | ۵۰۰-۲۵۰ هزار | ۱۰۰۰-۵۰۰ هزار | 1 ميليون نفر و بيشتر | جمع (هزار نفر) |
سال 45 | جمعيت | ۱۳۵۸۵ | ۳۶۰۸۴ | ۹۴۹۰۷ | ۳۶۵۵۱ | - | - | ۲۸۹۹۹۶ | - | - | ۴۷۱ |
تعداد | ۵ | ۶ | ۶ | ۱ | - | - | ۱ | - | - | ۱۹ | |
سال 55 | جمعيت | ۴۴۲۸۱ | ۵۳۳۱۶ | ۱۰۹۷۴۶ | ۲۸۴۴۷ | ۵۴۱۰۶ | - | ۴۰۳۴۱۳ | - | - | ۶۹۳ |
تعداد | ۱۳ | ۸ | ۶ | ۱ | ۱ | - | ۱ | - | - | ۳۰ | |
سال 65 | جمعيت | ۲۵۰۰۱ | ۶۶۸۸۲ | ۱۰۱۹۹۷ | ۱۳۳۵۳۹ | ۶۵۱۷۲ | - | - | ۵۹۷۹۷۶ | - | ۹۹۰ |
تعداد | ۷ | ۱۰ | ۷ | ۴ | ۱ | - | - | ۱ | - | ۳۰ | |
سال 75 | جمعيت | ۱۹۲۶۵ | ۷۹۱۵۱ | ۱۱۰۲۸۷ | ۱۰۵۸۲۷ | ۱۹۹۴۹۸ | ۱۰۰۶۷۹ | - | ۹۷۱۴۸۲ | - | ۱۵۸۶ |
تعداد | ۵ | ۱۰ | ۷ | ۳ | ۳ | ۱ | - | ۱ | - | ۳۰ | |
سال 85 | جمعيت | ۲۵۷۸۴ | ۹۷۷۱۶ | ۱۴۷۶۱۵ | ۹۴۱۹۲ | ۳۱۵۸۱۶ | ۱۳۲۳۱۸ | - | - | ۱۱۹۱۰۴۳ | ۲۰۰۴ |
تعداد | ۷ | ۱۳ | ۱۰ | ۳ | ۴ | ۱ | - | - | ۱ | ۳۹ | |
سال 90 | جمعيت | ۶۸۴۷۵ | ۹۳۲۳۰ | ۱۹۰۳۰۰ | ۱۳۴۵۳۸ | ۲۵۳۱۶۶ | ۲۶۴۷۷۰ | - | - | ۱۳۹۸۰۶۰ | ۲۴۰۳ |
تعداد | ۲۲ | ۱۳ | ۱۲ | ۴ | ۳ | ۲ | - | - | ۱ | ۵۷ | |
سال 95 | جمعيت | ۵۴۰۳۰ | ۱۲۸۳۵۱ | ۱۵۸۸۲۹ | ۱۹۸۰۰۵ | ۲۶۶۰۷۵ | ۲۸۶۵۹۸ | - | - | ۱۴۹۴۹۹۸ | ۲۵۸۶ |
تعداد | ۱۹ | ۱۸ | ۱۰ | ۶ | ۳ | ۲ | - | - | ۱ | ۵۹ | |
سال400 | جمعيت | ۶۹۹۲۴ | ۱۱۳۵۸۰ | ۱۷۸۷۲۵ | ۲۱۵۰۴۰ | ۲۶۶۷۴۱ | ۴۰۶۷۲۱ | - | - | ۱۵۵۸۶۹۳ | ۲۸۰۹ |
تعداد | ۲۲ | ۱۶ | ۱۱ | ۶ | ۳ | ۳ | - | - | ۱ | ۶۲ |
منبع: سرشماري‌هاي نفوس و مسكن
شکل 3 - نمودار سهم هر يك از طبقات جمعيتي از جمعيت كل استان آذربايجان شرقي در سال 1395
شکل 4 - نمودار سهم هر يك از طبقات جمعيتي از جمعيت كل استان آذربايجان شرقي در سال 1400
تحليل عوامل مؤثر بر شكل‌گيري نظام شهري
بي ترديد شكل‌گيري الگوي فضايي توزيع جمعيت در سکونت‌گاههاي شهري و روستايي متأثر از مجموعه‌اي از شرايط طبيعي جغرافيايي، اقتصادي و اجتماعي است و حتي ممكن است در اين پراكنش و حتي توسعه اين شهرها عوامل سياسي و فرهنگي نيز نقش عمده‌اي را ايفا كنند. شكل‌گيري و توسعه شهرهاي استان آذربايجان شرقي را مي‌توان عمدتاً متأثر از عوامل زير دانست:
الف) شكل‌گيري در بستر زمين‌هاي حاصلخيز: برخي از شهرهاي استان بخصوص سراب، مراغه، مرند و شبستر در دشتهاي حاصلخيز و پرآب استان شكل گرفته و توسعه يافته‌اند و بعداً به تدريج با توسعه شبكه‌هاي ارتباطي و تقويت موقعيت آنها جايگاه مناسبي را در نظام شهري استان بدست آورده‌اند.
ب) شكل‌گيري و توسعه در بستر شبكه‌هاي ارتباطي: شبكه‌هاي ارتباطي مهمترين عامل در توسعه سکونت‌گاههاي شهري و روستايي هستند. شهرهاي ميانه، بستان‌آباد، جلفا، تبريز، مرند، شبستر، آذرشهر، هادي شهر، ايلخچي، بناب و ملكان به دليل واقع شدن در شبكه‌هاي ارتباطي بين‌المللي و درون منطقه‌اي نسبت به ساير شهرهاي استان از توسعه و رشد بيشتري برخوردار بوده‌اند.
ج) شكل‌گيري بر اساس تبديل روستا به شهر: در سالهاي اخير بسياري از شهرهاي كوچك استان كه در حال حاضر بعنوان شهر شناخته مي‌شوند به دليل تبديل روستاهاي بزرگ به شهر بوجود آمده‌اند كه آستانه جمعيتي آنها زير 10 هزار نفر است و صرفاً به دليل ارائه خدمات سطوح پايين به شبكه سکونت‌گاهی روستايي به شهر تبديل شده‌اند كه بيش از 25 شهر استان داراي چنين وضعيتي هستند.
د) زمينه‌هاي تاريخي: برخي شهرهاي استان در بستر زمان و به دليل تحولات ويژه تاريخي رشد و توسعه يافته‌اند از ميان اين شهرها موقعيت شهر مراغه و تبريز بعنوان مركز پايتختي از ساير شهرها مهمتر بوده و تأثير زيادي در توسعه اين شهرها داشته است.
هـ) موقعيت ويژه: شهر جلفا از معدود شهرهاي استان است كه به دليل قرارگيري در منطقه آزاد تجاري ـ صنعتي ارس موقعيت ويژه‌اي براي توسعه و آباداني يافته است و با اجراي برنامههاي توسعه در اين منطقه و جذب سرمايه‌گذاريهاي خارجي امكان توسعه جدي اين شهر و رشد جمعيت‌پذيري آن فراهم آمده است.
در نظام متعادل شهري هر نقطه شهري مجموعه‌اي از خدمات مشخصي را بر اساس موقعيت و نقش خود ارائه مي‌دهد و يكسري از خدمات مورد نياز خود را از نقاط شهري بالادست دريافت مي‌كند. در استان آذربايجان شرقي با توجه به بررسي‌هاي بعمل آمده نظام خدمات‌رساني و خدمات‌گيري بر اساس سلسله مراتب شبكه شهري استان صورت گرفته است و شهرهاي داراي نقش و عملكرد برتر ايفاگر نقش‌هاي عمده در اين نظام هستند.
بر اين اساس شهر تبريز بعنوان تنها كلانشهر منطقه آذربايجان و مركز منطقه‌اي شمالغرب كشور نقش ارائه دهنده خدمات برتر در سطح استاني، منطقه‌اي و فردي را به عهده دارد و شهرهاي مراغه، بناب داراي نقش خدماتي در جنوب و جنوب غرب استان، ميانه داراي نقش خدماتي درون منطقه‌اي در جنوب و جنوب شرقي استان، مرند و شبستر مشتركاً ايفاگر نقش خدماتي در منطقه شمالغربي استان و اهر ايفاگر نقش عمده خدماتي در منطقه شمالي استان مي‌باشند. در واقع بعد از تبريز بعنوان شهر برتر منطقه، شهرهاي فوق‌الذكر استخوانبندي اصلي ارائه خدمات سطح 1 در استان هستند.
در مجموع جريان نظام خدمات‌رساني استان را مي‌توان بدين شرح تبيين كرد:
1ـ جريان دستيابي به خدمات عمدتاً در درون مرزهاي استان جريان دارد و مراجعه به تهران جهت اخذ خدمات برتر در مراحل بعدي اهميت قرار دارد.
2ـ شهر تبريز از يك ماهيت چند نقشي در ارائه خدمات برخوردار مي‌باشد به نحوي كه از يكسو ارائه دهنده خدمات در سطح كلان منطقه‌اي است كه ناشي از تقسيم كار ملي است و از سوي ديگر بعنوان مركز منطقه و ناحيه، مورد مراجعه اكثر روستاها و شهرهاي پيرامون است.
3ـ مراكز شهرستانها در حالت كلي محل مراجعه روستاهاي پيرامون هستند.
جدول زیر توزیع فضایی تعداد شهرها در طبقات شهری استان آذربایجان شرقی با استفاده از ضریب آنتروپی را نشان میدهد.
جدول 7 - محاسبات تغییرات ضریب آنتروپی در طبقات شهری استان آذربایجان شرقی
سال | 1395 | 1400 | |||||||
طبقات شهری | fi | P1 | LnP1 | P1.LnP1 | fi | P1 | LnP1 | P1.LnP1 | |
کمتر از 4999 | ۱۹ | ۰.۳۲ | -۱.۱۳ | -۰.۳۶ | ۲۲ | ۰.۳۵ | -۱.۰۴ | -۰.۳۷ | |
5000-9999 | ۱۸ | ۰.۳۱ | -۱.۱۹ | -۰.۳۶ | ۱۶ | ۰.۲۶ | -۱.۳۵ | -۰.۳۵ | |
10000-24999 | ۱۰ | ۰.۱۷ | -۱.۷۷ | -۰.۳۰ | ۱۱ | ۰.۱۸ | -۱.۷۳ | -۰.۳۱ | |
25000-49999 | ۶ | ۰.۱۰ | -۲.۲۹ | -۰.۲۳ | ۶ | ۰.۱۰ | -۲.۳۴ | -۰.۲۳ | |
50000-99999 | ۳ | ۰.۰۵ | -۲.۹۸ | -۰.۱۵ | ۳ | ۰.۰۵ | -۳.۰۳ | -۰.۱۵ | |
100000-249999 | ۲ | ۰.۰۳ | -۳.۳۸ | -۰.۱۱ | ۳ | ۰.۰۵ | -۳.۰۳ | -۰.۱۵ | |
بیشتر از 250 هزار | ۱ | ۰.۰۲ | -۴.۰۸ | -۰.۰۷ | ۱ | ۰.۰۲ | -۴.۱۳ | -۰.۰۷ | |
Ʃ | ۵۹ | ۱ | -۱۶.۸۲ | -۱.۶۰ | ۶۲ | ۱ | -۱۶.۶۴ | -۱.۶۱ | |
منبع: یافته‌‌های تحقیق
H1395 = 1.60+ H1400=1.61+ G1395= 0.820 G1400= 0.827 K= 7Þ Ln7= 1.945
H مجموع فراوانی در لگاریتم نپری فراوانی، P1 فراوانی، LnP1 لگاریتم نپری فراوانی، K تعداد طبقات و G میزان آنتروپی می‌باشد. اگر آنتروپی به طرف صفر میل کند حکایت از تمرکز بیشتر و یا افزایش تمرکز می باشد که حاکی از عدم تعادل در توزیع جمعیت بین شهرها دارد و حرکت به طرف یک و بالاتر از آن، توزیع متعادل تری را در عرصه منطقهای نشان میدهد. طبق نتایج جدول بالا، میزان آنتروپی 0.8 و نزدیک به 1 می باشد که در سال 1395، 0.820 بوده و در سال 1400 به 0.827 افزایش کمی یافته است و به معنای این است که توزیع فضایی تعداد شهرها در طبقات شهری استان نسبت به 1395 کمی متعادل‌‌تر شده است. میزان آنتروپی به سمت یک تمایل داشته است و حاکی از ایجاد تعادل در توزیع جمعیت بین شهرها دارد.
اولین تجزیه و تحلیل جغرافیایی توزیع اندازه شهرها در نظام های شهری به اوایل قرن بیستم بر می گردد. فلیکس اوئر باخ جغرافی‌دان آلمانی در سال 1913 قانون مرتبه - اندازه شهری را ارائه داد که طبق این قانون، بین اندازه شهرها و رتبه آنها رابطه معکوس وجود دارد.
جدول 8 - اندازه واقعی جمعیت و اندازه جمعیت در تئوری مرتبه - اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی 1400
ردیف | اسم شهر | مرتبه | تعداد جمعیت واقعی | تعداد جمعیت در ارتباط با تئوری مرتبه- اندازه |
1 | تبريز | 1 | ۱۵۵۸۶۹۳ | 1558693 |
2 | مراغه | 8 | ۱۷۵۲۵۵ | 779346 |
3 | مرند | 11 | ۱۳۰۸۲۵ | 519564 |
4 | اهر | 15 | ۱۰۰۶۴۱ | 389673 |
5 | ميانه | 15 | ۹۸۹۷۳ | 311738 |
6 | بناب | 18 | ۸۵۲۷۴ | 259782 |
7 | سهند | 18 | ۸۲۴۹۴ | 222670 |
8 | سراب | 34 | ۴۵۰۳۱ | 194836 |
9 | آذرشهر | 4 | ۴۴۸۸۷ | 173188 |
10 | هادي شهر | 45 | ۳۴۳۴۶ | 155869 |
11 | عجب‌شير | 46 | ۳۳۶۰۶ | 141699 |
12 | سردرود | 52 | ۲۹۷۳۹ | 129891 |
13 | ملكان | 56 | ۲۷۴۳۱ | 119899 |
14 | شبستر | 70 | ۲۲۱۸۱ | 11335 |
15 | خسروشاه | 70 | ۲۱۹۷۲ | 103912 |
16 | بستان‌آباد | 71 | ۲۱۷۳۴ | 97418 |
17 | هشترود | 75 | ۲۰۵۷۲ | 91687 |
18 | اسكو | 84 | ۱۸۴۵۹ | 86594 |
19 | ايلخچي | 94 | ۱۶۵۷۴ | 82036 |
20 | باسمنج | 122 | ۱۲۶۹۲ | 77934 |
21 | ممقان | 131 | ۱۱۸۹۲ | 74223 |
22 | گوگان | 132 | ۱۱۷۴۲ | 70849 |
23 | هريس | 148 | ۱۰۵۱۵ | 67769 |
24 | يامچي | 149 | ۱۰۳۹۲ | 64945 |
25 | صوفيان | 156 | ۹۹۶۳ | 62347 |
26 | كليبر | 167 | ۹۳۲۴ | 59949 |
27 | جلفا | 176 | ۸۸۱۰ | 57729 |
28 | شندآباد | 183 | ۸۴۸۹ | 55667 |
29 | كشكسراي | 193 | ۸۰۶۰ | 53748 |
30 | تسوج | 207 | ۷۵۲۲ | 51956 |
31 | كلوانق | 208 | ۷۴۶۵ | 50280 |
32 | تركمانچاي | 209 | ۷۴۴۳ | 48709 |
33 | ليلان | 245 | ۶۳۵۶ | 47233 |
34 | سيس | 255 | ۶۱۰۶ | 45843 |
35 | قره آغاج | 255 | ۶۱۰۲ | 44534 |
36 | بخشايش | 255 | ۶۱۰۲ | 43297 |
37 | مهربان | 270 | ۵۷۷۲ | 42126 |
38 | تیمورلو | 289 | ۵۳۷۵ | 41018 |
39 | ورزقان | 291 | ۵۳۴۸ | 39966 |
40 | زرنق | 291 | ۵۳۴۳ | 38967 |
41 | شربيان | 319 | ۴۸۷۷ | 38016 |
42 | كوزه كنان | 329 | ۴۷۳۰ | 37111 |
43 | وايقان | 333 | ۴۶۷۸ | 36248 |
44 | هوراند | 334 | ۴۶۵۸ | 35424 |
45 | مبارک شهر | 349 | ۴۴۵۶ | 34637 |
46 | بناب جديد | 361 | ۴۳۱۱ | 33884 |
47 | شرفخانه | 367 | ۴۲۴۴ | 33163 |
48 | خواجه | 388 | ۴۰۱۱ | 32472 |
49 | آچاچی | 427 | ۳۶۴۷ | 31810 |
50 | دوزدوزان | 429 | ۳۶۲۷ | 31173 |
51 | خاروانا | 464 | ۳۳۵۳ | 30562 |
52 | خامنه | 510 | ۳۰۵۶ | 29974 |
53 | تيكمه‌داش | 524 | ۲۹۷۴ | 29409 |
54 | آقكند | 537 | ۲۹۰۲ | 28864 |
55 | آبش احمد | 574 | ۲۷۱۵ | 28339 |
56 | زنوز | 632 | ۲۴۶۵ | 27833 |
57 | ترك | 767 | ۲۰۳۱ | 27345 |
58 | خمارلو | 819 | ۱۹۰۲ | 26874 |
59 | خداجو | 854 | ۱۸۲۴ | 26418 |
60 | سيه رود | 1006 | ۱۵۴۸ | 25978 |
61 | نظركهريزي | 1282 | ۱۲۱۵ | 25552 |
62 | جوان قلعه | 2226 | ۷۰۰ | 25140 |
منبع: یافته های تحقیق
جدول 9 - لگاریتم رتبه- اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی در سال 1400
رتبه شهرR | اسم شهر | جمعیت شهر | LogR = x | LogP = y |
1 | تبريز | ۱۵۵۸۶۹۳ | ۰.۰۰ | ۶.۱۹ |
8 | مراغه | ۱۷۵۲۵۵ | ۰.۹۰ | ۵.۲۴ |
11 | مرند | ۱۳۰۸۲۵ | ۱.۰۴ | ۵.۱۲ |
15 | اهر | ۱۰۰۶۴۱ | ۱.۱۸ | ۵.۰۰ |
15 | ميانه | ۹۸۹۷۳ | ۱.۱۸ | ۵.۰۰ |
18 | بناب | ۸۵۲۷۴ | ۱.۲۶ | ۴.۹۳ |
18 | سهند | ۸۲۴۹۴ | ۱.۲۶ | ۴.۹۲ |
34 | سراب | ۴۵۰۳۱ | ۱.۵۳ | ۴.۶۵ |
4 | آذرشهر | ۴۴۸۸۷ | ۰.۶۰ | ۴.۶۵ |
45 | هادي شهر | ۳۴۳۴۶ | ۱.۶۵ | ۴.۵۴ |
46 | عجب‌شير | ۳۳۶۰۶ | ۱.۶۶ | ۴.۵۳ |
52 | سردرود | ۲۹۷۳۹ | ۱.۷۲ | ۴.۴۷ |
56 | ملكان | ۲۷۴۳۱ | ۱.۷۵ | ۴.۴۴ |
70 | شبستر | ۲۲۱۸۱ | ۱.۸۵ | ۴.۳۵ |
70 | خسروشاه | ۲۱۹۷۲ | ۱.۸۵ | ۴.۳۴ |
71 | بستان‌آباد | ۲۱۷۳۴ | ۱.۸۵ | ۴.۳۴ |
75 | هشترود | ۲۰۵۷۲ | ۱.۸۸ | ۴.۳۱ |
84 | اسكو | ۱۸۴۵۹ | ۱.۹۲ | ۴.۲۷ |
94 | ايلخچي | ۱۶۵۷۴ | ۱.۹۷ | ۴.۲۲ |
122 | باسمنج | ۱۲۶۹۲ | ۲.۰۹ | ۴.۱۰ |
131 | ممقان | ۱۱۸۹۲ | ۲.۱۲ | ۴.۰۸ |
132 | گوگان | ۱۱۷۴۲ | ۲.۱۲ | ۴.۰۷ |
148 | هريس | ۱۰۵۱۵ | ۲.۱۷ | ۴.۰۲ |
149 | يامچي | ۱۰۳۹۲ | ۲.۱۷ | ۴.۰۲ |
156 | صوفيان | ۹۹۶۳ | ۲.۱۹ | ۴.۰۰ |
167 | كليبر | ۹۳۲۴ | ۲.۲۲ | ۳.۹۷ |
176 | جلفا | ۸۸۱۰ | ۲.۲۵ | ۳.۹۴ |
183 | شندآباد | ۸۴۸۹ | ۲.۲۶ | ۳.۹۳ |
193 | كشكسراي | ۸۰۶۰ | ۲.۲۹ | ۳.۹۱ |
207 | تسوج | ۷۵۲۲ | ۲.۳۲ | ۳.۸۸ |
208 | كلوانق | ۷۴۶۵ | ۲.۳۲ | ۳.۸۷ |
209 | تركمانچاي | ۷۴۴۳ | ۲.۳۲ | ۳.۸۷ |
245 | ليلان | ۶۳۵۶ | ۲.۳۹ | ۳.۸۰ |
255 | سيس | ۶۱۰۶ | ۲.۴۱ | ۳.۷۹ |
255 | قره آغاج | ۶۱۰۲ | ۲.۴۱ | ۳.۷۹ |
255 | بخشايش | ۶۱۰۲ | ۲.۴۱ | ۳.۷۹ |
270 | مهربان | ۵۷۷۲ | ۲.۴۳ | ۳.۷۶ |
289 | تیمورلو | ۵۳۷۵ | ۲.۴۶ | ۳.۷۳ |
291 | ورزقان | ۵۳۴۸ | ۲.۴۶ | ۳.۷۳ |
291 | زرنق | ۵۳۴۳ | ۲.۴۶ | ۳.۷۳ |
319 | شربيان | ۴۸۷۷ | ۲.۵۰ | ۳.۶۹ |
329 | كوزه كنان | ۴۷۳۰ | ۲.۵۲ | ۳.۶۷ |
333 | وايقان | ۴۶۷۸ | ۲.۵۲ | ۳.۶۷ |
334 | هوراند | ۴۶۵۸ | ۲.۵۲ | ۳.۶۷ |
349 | مبارک شهر | ۴۴۵۶ | ۲.۵۴ | ۳.۶۵ |
361 | بناب جديد | ۴۳۱۱ | ۲.۵۶ | ۳.۶۳ |
367 | شرفخانه | ۴۲۴۴ | ۲.۵۶ | ۳.۶۳ |
388 | خواجه | ۴۰۱۱ | ۲.۵۹ | ۳.۶۰ |
427 | آچاچی | ۳۶۴۷ | ۲.۶۳ | ۳.۵۶ |
429 | دوزدوزان | ۳۶۲۷ | ۲.۶۳ | ۳.۵۶ |
464 | خاروانا | ۳۳۵۳ | ۲.۶۷ | ۳.۵۳ |
510 | خامنه | ۳۰۵۶ | ۲.۷۱ | ۳.۴۹ |
524 | تيكمه‌داش | ۲۹۷۴ | ۲.۷۲ | ۳.۴۷ |
537 | آقكند | ۲۹۰۲ | ۲.۷۳ | ۳.۴۶ |
574 | آبش احمد | ۲۷۱۵ | ۲.۷۶ | ۳.۴۳ |
632 | زنوز | ۲۴۶۵ | ۲.۸۰ | ۳.۳۹ |
767 | ترك | ۲۰۳۱ | ۲.۸۸ | ۳.۳۱ |
819 | خمارلو | ۱۹۰۲ | ۲.۹۱ | ۳.۲۸ |
854 | خداجو | ۱۸۲۴ | ۲.۹۳ | ۳.۲۶ |
1006 | سيه رود | ۱۵۴۸ | ۳.۰۰ | ۳.۱۹ |
1282 | نظركهريزي | ۱۲۱۵ | ۳.۱۱ | ۳.۰۸ |
2226 | جوان قلعه | ۷۰۰ | ۳.۳۵ | ۲.۸۵ |
منبع: یافته های تحقیق
شکل 5 - نمودار توزیع لگاریتمی رتبه- اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی در سال 1400 (منبع: یافته های تحقیق)
نتیجه‌گیری
در برنامهريزي منطقه‌اي، نظام شهري مترادف با نحوه توزيع و پراكندگي شهرها در بستر فضاي جغرافيايي تعريف شده است شهرها متناسب با موقعيت و توان كشش‌پذيري، يك‌اندازه و يك شكل نيستند و در رابطه با نقش‌هاي متفاوتي كه دارند بر روستاها و مناطق پيراموني اثر مي‌گذارند، گاهي شهرها به گونه‌هاي متراكم و زماني به شكل پراكنده توزيع مي‌يابند كه چنين توزيعي بيشتر متأثر از عوامل فيزيكي و جغرافيايي منطقه است. به همين دليل مطالعه دقيق عملكرد و نقش شهرها و موقعيت هر يك نسبت به سلسله مراتب شبكه استاني و منطقه‌اي در مطالعات آمايش ضروري است.از طرف ديگر شناخت جايگاه خدماتي هر كدام از شهرها جهت تحليل پيوندهاي اقتصادي و اجتماعي بين سکونتگاهها كمك بسيار مؤثري در شناخت نابسامانيها و برنامهريزي صحيح خدمات‌رساني بر اساس سلسله مراتب خواهد بود. شكل‌گيري سلسله مراتب خدماتي در شهرها از آنروست كه بنگاههاي كوچك و بزرگ بتوانند خدمات خود را به شيوه كارآمدي به سراسر سرزمين برسانند. و ادارات دولتي نيز بتوانند مديريت خود را به آساني در سراسر سرزمين اعمال كنند، عرضه و تقاضاي اين كالاها و خدمات در نقاطي به هم مي‌رسند كه مكان مركزي نام دارند و داراي امتياز دسترسي آسان مي‌باشند. اين ويژگي جهاني موجب پيدايش نظم مشخصي ميان‌اندازه شهرها و فاصله آنها از يكديگر شده است. كالاها و خدماتي كه مصرف روزمره دارند در شهرهاي متعدد و كوچك عرضه مي‌شوند كه با يكديگر فاصله چنداني ندارند. در برابر كالاها و خدمات نادر در شهرهاي محدود دور از هم يافت مي‌شوند به عبارت ديگر حوزه نفوذ شهرهاي نوع نخست كوچكتر و حوزه نفوذ شهرهاي نوع دوم گسترده مي‌باشد. جهت حصول نتيجه در خصوص شناسايي چنين سلسله مراتبي در استان نياز است مطالعات مربوط به شبكه شهري در دو مقياس استاني و منطقه‌اي در قالب روند تحولات سلسله مراتب شهري بررسي و نحوه خدمات‌رساني شهرها مورد كنكاش دقيق قرار گيرد. اين مطالعه بر همين اساس با ارائه شناخت كلي از شهرهاي استان تحليل نظام شهري و منطقه‌اي را بصورت مجزا انجام داده است.
برای انجام این تحلیل از مدل رتبه- اندازه، مدل تحلیل لگاریتمی جمعیت، ضریب آنتروپی، ضریب تغییرات و شاخص ارزش مرکزیت وزنی استفاده شده است. استان آذربایجان شرقی در تمامی سرشماری ها، همواره با مسئله نخست شهری شهر تبریز مواجه یوده است. در سه دهه اخیر برای ایجاد تعادل در نظام شهری استان اقداماتی صورت گرفته است از جمله تبدیل نقاط روستایی به شهر می باشد. با مطالعه سرشماری سه دهه قبل و مقایسه آمارها متوجه افزایش تعداد شهرهای زیر 10000 نفری می شویم به طوریکه تعداد این شهرها در سال 1395 از مجموع 59 شهر استان 37 (62 درصد) شهر بوده است و در دهه 1395، 62 شهر از مجموع 38 (61 درصد از تعداد شهرها) را شامل شده است.
استان آذربايجان شرقي در حال حاضر با 62 شهر بزرگ و كوچك يكي از استان هاي شهرنشين كشور مي‌باشد كه جمعيت شهري آن به بيش از 800/2 هزار نفر رسيده است وجود متروپل تبريز، عبور بزرگراه ترانزيتي تهران- بازرگان و جلفا از اين استان و انشعاب شبكه‌هاي منطقه‌اي از اين شاهراه اصلي از عمده‌ترين دلايل نرخ بالاي شهرنشيني در اين استان است. آمارهاي جمعيتي استان حاكي است در سال 1335 استان آذربايجان شرقي داراي 19 شهر بوده كه در طول نيم قرن گذشته با تغيير جمعيت روستايي و ارتقاء آنها به شهر به 62 شهر در سال 1400 رسيده است و جمعيت آن نيز از حدود 700 هزار نفر به بيش از 800/2 هزار نفر افزايش يافته است. بررسي روند تحولات جمعيتي در استان حاكي است جمعيت استان از سال 45 تا 1400 از 1956000 نفر به 3909652 نفر افزايش يافته است البته بخش عمده‌اي از اين افزايش جمعيت در دهه 65-55 رخ داده كه سالانه 58/2 درصد بر جمعيت استان افزوده شده است. نرخ رشد جمعيت در دهه 55-45 معادل 84/1 درصد بوده است كه اين دو دهه جزء مقاطع مهم افزايش جمعيت استان در نيم قرن اخير بوده است.
مقايسه روند تحولات جمعيت شهري استان با تحولات كل جمعيت حاكي از افزايش بسيار سريع و شتابان شهرنشيني در دهه‌هاي 55-45 و 65-55 است كه به ترتيب نرخ رشد شهرنشيني آنها معادل 58/3 و 12/5 بوده است. در دهه‌هاي بعدي با اعمال سياست هاي كنترل جمعيت و كاهش مواليد و كنترل نسبي مهاجرت هاي شهري و روستايي اين نرخ به 99/1 درصد در سال 75 و در سال 85 به رقم 57/1 درصد و در نهایت در طبق نتایج سرشماری سال 1395 به 1.72 رسيده است.
اصولاً تحولات شهري و جابجايي جمعيت در آنها در هر منطقه بر اساس يك الگوي خاصي صورت مي‌گيرد و جمعيت روستايي و شهري عمدتاً تمايل به تمركز در نقاطي هستند كه داراي مطلوبيت بهتري نسبت به ساير نقاط و مكان هاي شهري و روستايي است. بر اساس مطالعات انجام گرفته در مقياس ملي در سال 35 بيش از 50 درصد جمعيت در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر سكونت داشتند و حدود 24 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر و 26 درصد در شهرهاي زير 25 هزار سكونت داشتند. در مقابل در استان آذربايجان شرقي در سال 35 حدود 61 درصد جمعيت در شهرهاي بالاي 100 هزار نفر، 30 درصد در شهرهاي زير 25 هزار نفر و 29 درصد در شهرهاي 100-25 هزار نفر سكونت داشتند. در اين سال تعادل نسبي بين استان و كشور در توزيع جمعيت در طبقات شهري برقرار بوده است. در سال 1400، نزديك به 70 درصد جمعيت شهري در شهرهاي بالاي يكصد هزار نفر استقرار يافتند. و شهر تبریز 55.48 درصد جمعیت را در خود جای داده است. تنها 12.89 درصد جمعیت در شهرهای زیر 25 هزار نفر زندگی می کنند با اینکه 79.3 درصد از شهرها در طبقه شهرهای زیر 25 هزار نفر قرار گرفته اند. تمرکزگرایی جمعيت شهري استان در در چند شهر بزرگ استان به وضوح نمایان است. با وجود اینکه به تعداد شهرهای زیر 25000 نفر افزوده شده است ولی تعداد جمعیت این شهرها کاهش یافته است.
بي ترديد شكل‌گيري الگوي فضايي توزيع جمعيت در سکونت‌گاههاي شهري و روستايي متأثر از مجموعه‌اي از شرايط طبيعي جغرافيايي، اقتصادي و اجتماعي است و حتي ممكن است در اين پراكنش و حتي توسعه اين شهرها عوامل سياسي و فرهنگي نيز نقش عمده‌اي را ايفا كنند. برخي از شهرهاي استان بخصوص سراب، مراغه، مرند و شبستر در دشتهاي حاصلخيز و پرآب استان شكل گرفته و توسعه يافته‌اند و بعداً به تدريج با توسعه شبكه‌هاي ارتباطي و تقويت موقعيت آنها جايگاه مناسبي را در نظام شهري استان بدست آورده‌اند. شبكه‌هاي ارتباطي مهمترين عامل در توسعه سکونت‌گاههاي شهري و روستايي هستند. شهرهاي ميانه، بستان‌آباد، جلفا، تبريز، مرند، شبستر، آذرشهر، هادي شهر، ايلخچي، بناب و ملكان به دليل واقع شدن در شبكه‌هاي ارتباطي بين‌المللي و درون منطقه‌اي نسبت به ساير شهرهاي استان از توسعه و رشد بيشتري برخوردار بوده‌اند. در سالهاي اخير بسياري از شهرهاي كوچك استان كه در حال حاضر بعنوان شهر شناخته مي‌شوند به دليل تبديل روستاهاي بزرگ به شهر بوجود آمده‌اند كه آستانه جمعيتي آنها زير 10 هزار نفر است و صرفاً به دليل ارائه خدمات سطوح پايين به شبكه سکونت‌گاهی روستايي به شهر تبديل شده‌اند كه بيش از 25 شهر استان داراي چنين وضعيتي هستند. برخي شهرهاي استان در بستر زمان و به دليل تحولات ويژه تاريخي رشد و توسعه يافته‌اند از ميان اين شهرها موقعيت شهر مراغه و تبريز بعنوان مركز پايتختي از ساير شهرها مهمتر بوده و تأثير زيادي در توسعه اين شهرها داشته است. شهر جلفا از معدود شهرهاي استان است كه به دليل قرارگيري در منطقه آزاد تجاري ـ صنعتي ارس موقعيت ويژه‌اي براي توسعه و آباداني يافته است و با اجراي برنامههاي توسعه در اين منطقه و جذب سرمايه‌گذاريهاي خارجي امكان توسعه جدي اين شهر و رشد جمعيت‌پذيري آن فراهم آمده است.
در نظام متعادل شهري هر نقطه شهري مجموعه‌اي از خدمات مشخصي را بر اساس موقعيت و نقش خود ارائه مي‌دهد و يكسري از خدمات مورد نياز خود را از نقاط شهري بالادست دريافت مي‌كند. در استان آذربايجان شرقي با توجه به بررسي‌هاي بعمل آمده نظام خدمات‌رساني و خدمات‌گيري بر اساس سلسله مراتب شبكه شهري استان صورت گرفته است و شهرهاي داراي نقش و عملكرد برتر ايفاگر نقش‌هاي عمده در اين نظام هستند.
بر اين اساس شهر تبريز بعنوان تنها كلانشهر منطقه آذربايجان و مركز منطقه‌اي شمالغرب كشور نقش ارائه دهنده خدمات برتر در سطح استاني، منطقه‌اي و فردي را به عهده دارد و شهرهاي مراغه، بناب داراي نقش خدماتي در جنوب و جنوب غرب استان، ميانه داراي نقش خدماتي درون منطقه‌اي در جنوب و جنوب شرقي استان، مرند و شبستر مشتركاً ايفاگر نقش خدماتي در منطقه شمالغربي استان و اهر ايفاگر نقش عمده خدماتي در منطقه شمالي استان مي‌باشند. در واقع بعد از تبريز بعنوان شهر برتر منطقه، شهرهاي فوق‌الذكر استخوانبندي اصلي ارائه خدمات سطح 1 در استان هستند.
در مجموع جريان نظام خدمات‌رساني استان را مي‌توان بدين شرح تبيين كرد:
1ـ جريان دستيابي به خدمات عمدتاً در درون مرزهاي استان جريان دارد و مراجعه به تهران جهت اخذ خدمات برتر در مراحل بعدي اهميت قرار دارد.
2ـ شهر تبريز از يك ماهيت چند نقشي در ارائه خدمات برخوردار مي‌باشد به نحوي كه از يكسو ارائه‌دهنده خدمات در سطح كلان منطقه‌اي است كه ناشي از تقسيم كار ملي است و از سوي ديگر بعنوان مركز منطقه و ناحيه، مورد مراجعه اكثر روستاها و شهرهاي پيرامون است.
3ـ مراكز شهرستانها در حالت كلي محل مراجعه روستاهاي پيرامون هستند.
آنتروپی یک معیار ناپارامتری برای نشان دادن تعادل یک سیستم در توزیع است و هرچه میزان این شاخص بیشتر شود توزیع به سوی تعادل در حکت است و معیاری برای سنجش توزیع جمعیت شهری و توزیع شهرها در طبقات شهری یک منطقه است. با استفاده از این مدل، می‌‌توان به میزان تعادل فضایی استقرار جمعیت و تعداد شهرها در سطح شبکه شهری، استانی، منطقهای و ملی پی برد.
اگر آنتروپی به طرف صفر میل کند حکایت از تمرکز بیشتر و یا افزایش تمرکز می باشد که حاکی از عدم تعادل در توزیع جمعیت بین شهرها دارد و حرکت به طرف یک و بالاتر از آن، توزیع متعادل تری را در عرصه منطقه ای نشان می دهد برای استان آذربایجان شرقی میزان آنتروپی 0.8 و نزدیک به 1 می باشد که در سال 1390، 0.820 بوده و در سال 1395 به 0.827 افزایش کمی یافته است و به معنای این است که توزیع فضایی تعداد شهرها در طبقات شهری استان نسبت به 1395 کمی متعادل تر شده است. میزان آنتروپی به سمت یک تمایل داشته است و حاکی از ایجاد تعادل در توزیع جمعیت بین شهرها دارد.
نتایج نشان میدهد جمعیت شهر تبریز 8 برابر دومین شهر (مراغه)، 11 بربر سومین شهر (مرند) و 2226 برابر آخرین شهر یا شهر 62ام یعنی شهر جوان قلعه است. در حالی که بر اساس حالت مطلوب رابطه زیپف، شهر تبریز باید دو برابر شهر مراغه، سه برابر مرند و 62 برابر جوان قلعه باشد که عملاً اینطور نبوده و شرایط حاکی از حاکمیت پدیده نخست شهری در نظام شهری استان آذربایجان شرقی می باشد.
بهترین روش برای استفاده توزیع رتبه- اندازه شهری و بدست آوردن شیب خط (b)، استفاده از مدل رگرسیونی، روش حداقل مربعات است که مقدار b هرچه به سمت 1- میل کند توزیع اندازه شهری به طرف توزیع لگاریتمی نرمال سوق خواهد نمود. اگر مقدار 1>b باشد نشان دهنده اهمیت نسبی شهرهای متوسط و میانی در نظام شهری و اگر 1< bباشد حاکی از تسلط نخست شهری در نظام شهری است.
توزیع لگاریتمی رتبه - اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی در سال 1400 با استفاده از مدل رگرسیونی نشان می دهد:
1- همبستگی معکوس قوی بین لگاریتم مرتبه شهرها (x) و لگاریتم اندازه جمعیت شهرها (y) برقرار بوده است. در واقع هرچه لگاریتم رتبه ها افزوده می شود از میزان لگاریتم جمعیت آن ها کاسته می شود.
2- مقدار ضریب خط یا شیب خط رتبه- اندازه برای سال 1400 برابر با 0.9936- می باشد و بیانگر آن است که عدم تعادل در نظام و شبکه شهری شهری استان آذربایجان شرقی برقرار است و در واقع به معنای تسلط نخست شهر (تبریز) بر شبکه شهری استان است. شکل زیر معادله خط برای شبکه شهری استان آذربایجان شرقی را نشان می دهد.
از مهمترین نتایج تحلیل شبکه شهری استان آذربایجان شرقی می توان به نتایج زیر اشاره کرد:
1- شبکه شهری استان آذربایجان شرقی نامتعادل است و این استان با پدیده نخست شهری مواجه است.
2- اغلب شهرهای نوبنیاد و کوچک استان در سطوح پایین خدماتی در شبکه شهری از نظر سطح بندی خدماتی قرار گرفته اند.
3- شبکه شهری استان آذربایجان شرقی بر خلاف دهه 1385-1375، از سال 1395 به سمت تعادل حرکت نموده ولی همچنان با پدیده عدم تعادل مواجه است.
منابع
امینی، م.، شکوهی، م. ا.، خاکپور، ب.، رهنما، م. (1401). تحلیل عوامل کلیدی و پیشران های موثر بر ارتقای جایگاه شهر قائن در توسعه منطقهای. فصلنامه جغرافیا، 20(72)، 95-112. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2437815
انتظاری، ی. (1397). تحلیل تاثیر دانشگاه بر توسعه منطقهای در ایران. فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 24(2)، 1-25. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2009232
براتی، ج.، موغاری، ز. ک.، مهرگان، ن. (1397). بررسی محرک های توسعه منطقهای در ایران: رویکرد اقتصادسنجی فضایی. فصلنامه اقتصاد مقداری، 15(1)، 201-224. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1835763
پور، ه. د. (1386). خوشه های صنعتی، یادگیری، نوآوری و توسعه منطقهای. نشریه راهبرد توسعه، 5(2)، 53-. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/654282
پور، ی. م.، نایینی، غ. ح. (1402). تبیین نقش ساحل در دگرگونی سازمان فضایی شهرهای ساحلی در بستر تحولات تاریخی (مطالعه موردی: شهر محمودآباد). نشریه مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(4)، 115-135. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2541809
خدامرادی، ط.، زاده، م. ح. (1400). بررسی ساختار حکمرانی توسعه پایدار مناطق محروم ایران با استفاده از تحلیل شبکه های اجتماعی. فصلنامه سیاستگذاری عمومی، 7(3)، 99-115. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2378060
خیرالدین، ر.، مقدم، ع. ص.، طاهری، ف. (1401). بررسی و تحلیل سازمان فضایی منطقه کلانشهری تهران با استفاده از جریان فضایی جمعیتی. فصلنامه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 26(4)، 27-37. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2490301
درستکار، ا.، خیری، ر. و. (1400). واکاوی سازمان فضایی منطقهای و پایداری محیطی در نظام شکل گیری فضا. فصلنامه انسان و محیط زیست، 19(1)، 133-143. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2307951
زاده، م. ب.، پور، ه. د.، مطوف، ش. (1393). بررسی و تحلیل عوامل کلیدی موثر بر توسعه منطقهای با رویکرد آینده نگاری منطقهای، مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی، ایران. فصلنامه برنامه ریزی فضایی (جغرافیا)، 4(2)، 79-104. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1329581
زنگانه، ا.، عزیزی، ح.، منصورزاده، ع. م. (1398). تحلیلی بر عوامل ناهمگونی سازمان فضایی منطقه یک کلانشهر تهران. نشریه مطالعات عمران شهری، 2(7)، 74-92. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1974125
زیاری، ک. ا.، محمدی، ع. (1395). تحلیلی از ویژگی های مدیریت توسعه منطقهای در ایران طی دوره های قبل و بعد از انقلاب اسلامی (از 1286 تا 1394). فصلنامه مجلس و راهبرد، 22(84)، 73-. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1490560
سرور، ر.، خلیجی، م. (1402). آسیب‌شناسی برنامه‌های آمایش سرزمین در استان گیلان. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(4)، 1-20. doi:10.22124/gscaj.2023.21365.1136
فرد، ا. ع. ز.، کاظمیان، غ. (1401). نقش و کارکرد بازار روز در سازمان یابی فضایی شهرهای شمالی ایران با استفاده از تئوری چیدمان فضا (مطالعه موردی: بازار روز نوشیروانی بابل). نشریه برنامه ریزی و توسعه محیط شهری، 2(7)، 31-52. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2525223
فرد، ح. ا.، منصوری، س. ا. (1400). بازخوانی مولفه های سازنده سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری. مجله منظر، 13(55)، 20-29. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2285504
کایدنژاد، ر.، هادیان، ح. پ.، بلندیان، غ.، پور، ح. ا. د. (1401). آسیب شناسی مدیریت توسعه منطقهای در استان خوزستان. فصلنامه توسعه اجتماعی، 16(3)، 179-201. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2502595
کریمی، آ.، پورطاهری، م.، احمدی، ح. (1396). تحلیل سازمان فضایی و سطح بندی نظام شهری استان کردستان و ارائه الگوی توسعه نظام شهری. فصلنامه مطالعات محیطی هفت حصار، 5(19)، 31-52. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1707632
لطیفی، غ.، فیضی، ق.، باجلال، ر. (1396). بررسی تطبیقی عناصر سازمان فضایی شهر ایرانی در دوره صفویه و قاجاریه. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 8(26)، 59-76. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1841860
محمدزاده، ش.، منصوری، س. ا. (1398). ارتباط مجموعه مظفریه با سازمان فضایی شهر تبریز از دوره قراقویونلوها تا دوره قاجار. نشریه باغ نظر، 15(68)، 15-24. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1924211
منصوری، س. ا.، محمدزاده، ش. (1396). تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دوره قاجار. نشریه باغ نظر، 14(51)، 21-32. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/1734390
