گاه‌نگاری محوطه‌ قلعه مدریشِ سیستان بر اساس مطالعه‌ سفال‌های به‌دست آمده از بررسی روشمند

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی اسلامی

یاسمن نصیری پور ¹ , سپیده بختیاری ² , محمد کیخا ³ , سحر بختیاری ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 - سپیده بختیاری، دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی (دوران اسلامی)، دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
3 - دانشجوی دکتری گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
4 - پژوهشگر پسادکتری باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس

تاریخ دریافت : 1402/05/24 تاریخ پذیرش : 1402/09/15 تاریخ انتشار : 1403/04/31

کلید واژه: سیستان, سفال, بررسی روشمند, سده‌های میانی اسلام, گاه‌نگاری, قلعه مدریش,

چکیده مقاله :

پهن‌دشت سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران، با داشتن شرایط مناسب زیستی، از جمله خاک حاصلخیز، مجموعه‌ای از رودخانه‌های دائمی و فصلی و موقعیت ارتباطی و تجاری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های جوامع انسانی در دوران باستان شناخته می‌شده است. بر این اساس و با وجود انجام فعالیت‌های باستان‌شناختی محدود در این حوزه و کمبود اطلاعات باستان‌شناختی جامع از ادوار تاریخی منطقه، انجام یک مطالعه و بررسی روشمند بر روی یکی از مهمترین قلاع اسلامی این دشت ضروری می‌نماید. بدین منظور، حین پروژه بررسی و گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم سلسله تپه‌های بی بی دوست در تیر ماه سال 1395، بررسی روشمند قلعه مدریش که در بخشی از عرصه شمالی محوطة بی‌بی دوست واقع شده، با استفاده از روش «نمونه‌برداری روشمند طبقه‌بندی شده شاخص‌ها»، به انجام رسید. در این نمونه‌برداری تعداد 218 یافتة باستانی مانند: قطعات شکسته سفال، ظروف سنگی، منگنیک (النگو شیشه‌ای) و قطعات شکسته ظروف شیشه‌ای برداشت شد. در راستای اهداف پژوهش تعداد 77 قطعه سفال شاخص انتخاب و مورد مقایسات گونه‌شناختی قرار گرفت. در این پژوهش سوال بنیادی عبارت است از این‌که: قدمت قلعه مدریش از طریق طبقه‌بندی، گونه‌شناسی و مطالعات مقایسه‌ای سفال مربوط به چه دوره یا دورانی است؟ روش گردآوری داده‌ها در این پژوهش به دو شیوه میدانی و اسنادی، و روش پژوهش توصیفی ـ تطبیقی است و نتایج براساس مطالعات مقایسه‌ای مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از مطالعات انجام شده در این محوطه به وضوح تاریخ استقرار سده‌های میانی 5 تا 9 ﻫ.ق و ارتباط فرهنگی این منطقه را با مناطق همجوار مانند خراسان بزرگ، افغانستان، کرمان و بلوچستان نشان می‌دهد. همچنین، گونه شاخص و پر تعداد سفالی این محوطه سفال¬های بدون لعاب با نقش کنده با نقوش هندسی است.

چکیده انگلیسی:

The Sistan Plain in the north of Sistan and Baluchistan Province, Southeast Iran was known for its suitable environmental conditions and favorable position of communication and commerce in ancient times as one of the most important centers of human societies. Since the limited archaeological research in this area and the lack of data from the historical periods of the Sistan Plain, it is necessary to conduct a systematic survey of one of the most important Islamic castles in this area. For this purpose, during the survey and sounding project to determine the core zone and propose the buffer zone of the Bibi Dust mounds in July 2016, was surveyed systematically Madrish Castle, located north of the Bibi Dust site. This survey was conducted using "methodically classified sampling of indicators". 218 finds were collected, including pieces of pottery, stoneware, manganese (glass) bangles, and glassware. According to the objectives of the research, 77 indicative pottery pieces were selected and subjected to typological comparisons. The main question of the research was, what periods does Madirish Castle belong to based on the classification, typology, and comparative studies of pottery? Data collection was done by field and documentary method and descriptive-comparative research method. Data was analyzed based on comparative studies. The results of the studies conducted on this site clearly show the settlement date between the middle 5th and 9th centuries AH and the cultural connection with neighboring areas, such as Greater Khorasan, Afghanistan, Kerman, and Baluchistan. In addition, the most prominent type of pottery at this site is the unglazed pottery with carved geometric patterns.

منابع و مأخذ:

ابن حوقل (1366). سفرنامه ابن حوقل، ایران در صوره الارض جعفر شعار، چاپ دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابن خردادبه (1370). مسالک و ممالک، ترجمه حسین قره¬چانلو، چاپ اول. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابوالفداء (1349). تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
استخری، ابواسحق ابراهیم (1368). مسالک و ممالک، به¬ اهتمام ایرج افشار یزدی، چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اسمیت، ادوارد لوسی (1380). فرهنگ اصطلاحات هنری، مترجم: فرهاد گشایش. تهران: انتشارات عفاف.
بلاذری (1364). فتوح البلدان، ترجمه، تعلیقات و مقدمه از محمد توکل، چاپ اول. تهران: نشر نقره.
تیت، جی. پی (1362). سیستان، تاریخ، حدود و ثغور جغرافیایی، آثار باستانی و ذکر ساکنین آن، جلد دوم، به اهتمام غلامعلی رییس الذاکرین، چاپ اول. زاهدان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سیستان و بلوچستان.
جهانبانی، امان¬الله (1338). سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن. تهران: بی نا.
جیهانی، ابوالقاسم (1368). اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات از فیروز منصوری، چاپ اول. تهران، به نشر.
چوبک، حمیده (1376). گزینه سفالینه¬های اسلامی قلعه پوئینک، گزارش¬های باستان¬شناسی (1). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
رضانژاد، حسین (1380). شناخت و معرفی سفال¬های ارگ تابران توس. کارشناسی¬ارشد، باستان¬شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
رفیعی، لیلا (1377). سفال ایرانی، چاپ اول. تهران: انتشارات یساولی.
زارعی، محمد ابراهیم، شعبانی، محمد (1398). بررسی و تحلیل گونه¬شناسی سفالینه¬های آغاز دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی منطقه همدان، مطالعات باستان¬شناسی پارسه، ۳(۸)، 109 – 126.
سایکس، سرپرسی (1378). خاطرات سفر چهارم به ایران، در: جغرافیای تاریخی سیستان (سفر با سفرنامه‌ها)، ترجمه و تدوین از حسن احمدی، چاپ اول. تهران: مولف.
سیستانی، محمد اعظم (1344). نیم¬روز به نیم نگاه. مجله آریانا. 11 و 12. کابل.
سیستانی، محمد اعظم (1364). سرزمین ماسه و حماسه، جلد اول. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم جمهوری افغانستان، انتستیتوت تاریخ واتئوگرافی.
سیستانی، محمد اعظم (1383). سیستان (سرزمین ماسه¬ها و حماسه¬ها)، جلد دوم، سیستان بعد از اسلام. کابل: آکادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان، مرکز علوم اجتماعی.
صارمی نائینی، داوود (1399). گزارش مقدماتی کاوش آموزشی قلعه مدریش سیستان. زاهدان: محفوظ در اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
قائینی، فرزانه (1379). سفالینه¬های جرجان؛ موزه آبگینه و سفالینه¬های ایران، ترجمه: کلود کرباسی، چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
کرمانی، ذوالفقار (1374). جغرافیای نیمروز، به کوشش عزیزالله عطاردی. تهران: انتشارات عطاردی.
کیانی، محمدیوسف و فاطمه کریمی (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، چاپ اول. تهران: مرکز باستان شناسی ایران.
کیخا، محمد (1395). گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه بی بی دوست بخش مرکزی شهرستان زابل. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
کیخا، محمد (1398). گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه¬های منطقه حوض¬دار شهرستان هامون. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
گروبه، ارنست (1384). سفال اسلامی، جلد هفتم از گزیده ده جلدی مجموعه هنر اسلامی گردآوری ناصر خلیلی، ترجمه فرناز حائری. تهران: نشر کارنگ.
ملک شاه حسین (1383). احیاء المولک، به اهتمام منوچهر ستوده، چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
موسوی حاجی، سید رسول (1382). زاهدان کهنه شهری خفته در سیستان. مشهد: انتشارات پاژ، پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری سیستان.
موسوی حاجی، سید رسول و مهر آفرین رضا (1388). بررسی باستان¬شناختی پهن دشت سیستان (فاز 2)، 1387 جلد 16 تا 30. زاهدان: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
موسوی حاجی، سید رسول، عطایی، مرتضی، مهرآفرین، رضا (1398). سفال دوران اسلامی سیستان، باستان-شناسی هنر حوزه دلتای رودخانه هیرمند؛ با محوریت شهرسوخته از آغاز تا دوران اسلامی، به کوشش سید منصور سید سجادی. تهران: فرهنگستان هنر.
موسوی حاجی، سیدرسول، عطایی، مرتضی (1389). مطالعه مجموعه‌ای از نمونه¬های سفالین سیستان، چاپ اول. تهران: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
موسوی حاجی، سیدرسول، توسلی، محمد مهدی، شیرازی، روح الله، زور، مریم (1392). گونه¬شناختی و معرفی سفالینه¬های دوران اسلامی بلوچستان (مکران جنوبی). همدان: پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران.
ناشناس (1387). تاریخ سیستان، به تصحیح ملک الشعرای بهار، چاپ دوم. تهران: انتشارات معین.
نجارسلیقه، محمد (1385). مکانیزم بارش در جنوب شرق کشور. پژوهش¬های جغرافیایی، ۳۸(55)، 13-17.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ابن واضح یعقوبی) (1381). البلدان، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
Baer, E. (1989). Jeweled ceramics from medieval Islam: a note on the ambiguity of Islamic ornament. Muqarnas, 83-97.
Blair, S., & Bloom, J. (2004). Decorative Arts, in: Islamic Art and Architecture, Markus Hattstein and Peter Delius (ed). Italy: Konemann.
Dupree, L. (1956). Shamshir Ghar, a historic cave site in Kandahar province, Afghanistan. Orientalistische Literaturzeitung, 51(1-6), 147-148.
Fairservis Jr, W. A. (1961). Archaeological Studies in the Sistan Basin of South-West Afghanistan and Eastern Iran. Anthropological Papers of the American Museum of Natural History, 48, 14-21.
Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic Word In The Tareq Rajab Museum. London: LB Tauris Publishers.
Grube. E. J. (1994). Cobalt and Luster, the First Centuries of Islamic Pottery. New York: The United States, By the Nour Foundation in Association with Azi Muth Editions and Oxford University Press Inc.
Hoddon. R. A. W (2011a). Fourteenth Century Fine Glazed Wares Produced in the Iranian World, And Comparison Eith Contemporary Ones from the Golden Horde and Mamluk Syria/Egypt, 2 Vols., Ph.D Theses. Department of Art and Archaeology, School of Oriental and African Studies, University of London.
Lane, A. (1942). Early Islamic pottery: Mesopotamia Egypt & Iran. London: Faber and Faber.
Le Strange. G. (1966). The lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem conquest to the time of Timur. New York: Barnes & Noble.
Rowland, B. (1971). Art in Afghanestan. London.
Watson, O. (2004). Ceramics from Islamic Lands. London: Thames & Hudson Ltd.

متن کامل:



گاهنگاری محوطة قلعه مدریشِ سیستان بر اساس مطالعة سفال­های به­دست آمده از بررسی روشمند¹

چکیده

پهن­دشت سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان در جنوب­ شرق ایران، با داشتن شرایط مناسب زیستی، از جمله خاک حاصلخیز، مجموعه­ای از رودخانه­های دائمی و فصلی و موقعیت ارتباطی و تجاری به­عنوان یکی از مهم­ترین کانون­های جوامع انسانی در دوران باستان شناخته می­شده است. بر این اساس و با وجود انجام فعالیت­های باستان­شناختی محدود در این حوزه و کمبود اطلاعات باستان­شناختی جامع از ادوار تاریخی منطقه، انجام یک مطالعه و بررسی روشمند بر روی یکی از مهمترین قلاع اسلامی این دشت ضروری می­نماید. بدین منظور، حین پروژه بررسی و گمانه­زنی به­منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم سلسله تپه­های بی بی دوست در تیر ماه سال 1395، بررسی روشمند قلعه مدریش² که در بخشی از عرصه شمالی محوطة بی­بی دوست واقع شده، با استفاده از روش «نمونه­برداری روشمند طبقه­بندی شده شاخص­ها»، به انجام رسید. در این نمونه­برداری تعداد 218 یافتة باستانی مانند: قطعات شکسته سفال، ظروف سنگی، منگنیک (النگو شیشه­ای) و قطعات شکسته ظروف شیشه­ای برداشت شد. در راستای اهداف پژوهش تعداد 77 قطعه سفال شاخص انتخاب و مورد مقایسات گونه­شناختی قرار گرفت. در این پژوهش سوال بنیادی عبارت است از این­که: قدمت قلعه مدریش از طریق طبقه­بندی، گونه‌شناسی و مطالعات مقایسه­ای سفال مربوط به چه دوره یا دورانی است؟ روش گردآوری داده­ها در این پژوهش به دو شیوة میدانی و اسنادی، و روش پژوهش توصیفی – تطبیقی است و نتایج براساس مطالعات مقایسه­ای مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از مطالعات انجام شده در این محوطه به وضوح تاریخ استقرار سده­های میانی 5 تا 9 ﻫ.ق و ارتباط فرهنگی این منطقه را با مناطق همجوار مانند خراسان بزرگ، افغانستان، کرمان و بلوچستان نشان می­دهد. همچنین، گونة شاخص و پر تعداد سفالی این محوطه سفال­های بدون لعاب با نقش کنده با نقوش هندسی است. 

واژگان کلیدی: سیستان، بررسی روشمند، سفال، سده­های میانی اسلام، گاهنگاری، قلعه مدریش. 

1-مقدمه

سفال به­عنوان یکی از اصلی­ترین دست­ساخته­های جوامع انسانی در بازسازی فرهنگ و تمدن گذشته جایگاه مهمی دارد. طبقه­بندی، گونه­شناسی و گاهنگاری سفال، اهمیت بالایی در مطالعات باستان­شناختی دارد. یکی از مناطق کمتر شناخته شده در باستان­شناسی دوران اسلامی ایران، محدوده­ی شمالی استان سیستان و بلوچستان موسوم به منطقه سیستان است. با استناد به منابع تاریخی تردیدی نیست که سرزمین سیستان در دوران اسلامی از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است (سایکس، 1378: 454؛ سیستانی، 1344: 695-696؛ سیستانی، 1364: 5؛ سیستانی، 1383: 23؛ جیهانی، 1368: 162؛ ابن حوقل، 1366: 154؛ اصطخری، 1368: 194؛ تاریخ سیستان، 1387: 5؛ ابن خردادبه، 1370: 38 و 39؛ بلاذری، 1364: 148-150؛ ابی یعقوب، 1381: 47؛ مستوفی، 1362: 142؛ ابوالفداء، 1349: 391؛ ملک شاه حسین، 1383: 111؛ تیت، 1364: 101؛ ذوالفقار کرمانی، 1374: 71). علی­رغم شایستگی­های بسیاری که منابع جغرافیایی و متون تاریخی از سیستان دوران اسلامی یاد کرده­اند؛ این سرزمین کمتر مورد توجه محققان و باستان­شناسان دوران اسلامی قرار گرفته است.

 استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود 187502 کیلومتر مربع معادل 1/9% مساحت کشور ایران است که از مجموع این گستره، 8117 کیلومتر آن به منطقه سیستان مربوط می شود (نجار سلیقه، 1385: 25). این استان در شمال به استان خراسان جنوبی و کشور افغانستان، در شرق با مرز خاکی و آبی حدود 1260 کیلومتری به کشورهای پاکستان و افغانستان، در جنوب با مرز آبی 300 کیلومتری به آب­های آزاد دریای عمـان و بالاخره در مغرب به استان­هـای کرمـان و هرمـزگان محدود می­شود (جهانبانی، 1338: 109) (شکل 1). سیستان منطقه­ای که انسان در آن دائماً در کنش و واکنش با محیط طبیعی قرار داشته و همچنین، سرزمین اسطوره، دین و فرهنگ بوده است. سیستان به علت برخورداری از ویژگی­های مناسب و منحصر به فرد محیطی، همواره جمعیت قابل توجه­ای داشته و از سوی دیگر به علت موقعیت استراتژیک و نظامی مورد توجه حکومت­ها و دولت­های مختلف در ادوار گذشته بوده است. اما با وجود اهمیت این منطقه از دیدگاه کشاورزی، زیست محیطی و موقعیت ارتباطی و تجاری آن و همچنین، وجود آثار و محوطه­های باستانی فراوان، دانسته­های باستان­شناختی ما از این منطقه بسیار اندک است. از این­رو، در این پژوهش سعی بر آن است تا یکی از قلاع شاخص این منطقه در سده­های میانی اسلام مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد.  

 

شکل 1: موقعیت قلعه مدریش در سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان در جنوب ­شرق ایران (کیخا،1395: 507) 

2-روش پژوهش و انتخاب نمونه­ها

روش پژوهش از نوع توصیفی – تطبیقی بوده و نتایج براساس مطالعات مقایسه­ای مورد تحلیل قرار گرفته است. گردآوری اطلاعات آن نیز به دو شیوة میدانی و اسنادی انجام گرفته است. در روش اسنادی، تمامی اطلاعات و داده­های مربوط به محوطه، شامل تاریخچه­ی فعالیت­های میدانی، متون جغرافیایی و همچنین، تمامی منابع مقایسه سفالینه­های آن جمع­آوری گردید. در روش میدانی نیز بررسی روشمند باستان­شناختی محوطه در سه مرحله­ی مشخص، شامل نقشه­برداری، نمونه­برداری و مستند­سازی یافته­ها (مشتمل بر شست­وشوی نمونه­های سفالی، پشت­نویسی نمونه­ها، ثبت اطلاعات نمونه­ها، گزینش نمونه‌های شاخص، طراحی نمونه­ها و عکاسی از آن­ها) به انجام رسید. در راستای انتخاب نمونه­ها، پس از تهیه و ترسیم نقشه توپوگرافی محوطه، در ابتدا، محوطه به شبکه­هایی با ابعاد 10 در 10 متر، شبکه­بندی شد. بدین­صورت که در 9 ردیف و 8 ستون واقع شدند. جهت شماره­گذاری این واحدها از ردیف و ستون قرارگیری هر واحد استفاده شد، بدین­صورت که ابتدا ردیف­ها با اعداد 1 تا 9 و ستون­ها با حروف لاتین A تا H نام­گذاری گردید. پس از این بلوک­بندی محوطه به تعداد 72 واحد تقسیم شد. در انتها از 18 واحد که حدود 25 درصد کل محوطه را شامل می­شود، نمونه­برداری انجام گرفت.

3-پیشینه­ پژوهش

آگاهی ما از محوطه مورد مطالعه محدود به سه فعالیت و گزارش کوتاه آن­ است. در ابتدا، طی سال­های 1386 تا 1388 خورشیدی و در پی اجرای طرح بزرگ تهیه نقشه باستان­شناسی کشور، دشت سیستان در دو فاز مورد بررسی باستان­شناختی قرار گرفت که در این بررسی محوطه­ی قلعه مدریش نیز به ثبت رسید (موسوی حاجی و مهر آفرین، 1386: 1388). سپس، بررسی روشمند محوطه قلعه مدریش در تیر ماه 1395 حین پروژه بررسی و گمانه­زنی جهت تعیین عرصه و پیشنهاد حریم سلسله تپه­های بی بی دوست با هدف گاهنگاری نسبی در محوطه، به انجام رسید (کیخا، 1395). آخرین فعالیت انجام شده در این محوطه نیز کاوش آموزشی گروه باستان­شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان به سرپرستی داوود صارمی­نائینی را می­توان نام برد (صارمی نائینی، 1399، منتشر نشده). در پژوهش حاضر یافته­های به­دست آمده از بررسی روشمند قلعه مدریش که در سال 1395 صورت پذیرفته و گردآوری شده، مورد بحث قرار گرفته است.       

4-موقعیت و وضعیت ظاهری قلعه مدریش

قلعه مدریش بقایای یکی از قلعه­های سیستان با وسعتی در حدود 1 هکتار است که در 16 کیلومتری شمال ­شرقی شهرستان زابل و در حاشیه غربی رود (کانال) نیاتک در ارتفاع 493 متری از سطح دریا و در مختصات جغرافیایی N:3106740 E:6136897 واقع شده است (شکل 2). 

 

شکل 2: تصویر هوایی محوطه باستانی قلعه مدریش (Google Earth) 

این محوطه در فاصله تقریبی 150 متری جبهه جنوبی جاده آسفالت ارتباطی شهرستان زابل به شهرستان هیرمند قرار دارد. در فاصله 3000 متری از این قلعه و در جبهه جنوبی آن نیز آرامگاه بی بی دوست واقع شده است. این محوطه بقایایی از یک قلعه با پلان تقریباً مدور با پراکندگی آثار به ابعاد 90 در 80 متر است. که امروزه به­صورت يك تپه مدور با قطر70 متر درآمده است بلندترين نقطه این محوطه از سطح زمين­هاي اطراف در حدود 7 متر است. حصار پيرامون قلعه به صورت ديواري بسيار قطور با مصالحی از نوع خشت و گل به ضخامت 4 متر قابل مشاهده است كه به شدت دچار فرسايش شده است. در فواصل معيني از حصار، برج­هاي مستطيل شكلي به ابعاد 5×3 متر وجود دارد كه اين برج­ها به اطراف خود كاملاً مشرف هستند. این برج­ها کاملا مشابه به­هم بوده و در دو طبقه ساخته شده­اند. سطح اين محوطه كه شامل فضاي داخلي قلعه است، گودتر از حواشي و حصار آن است. تنها بقاياي اتاق‌هاي اين محوطه متصل به حصار است و ديگر هيچ­گونه فضاي معماري از آن به جاي نمانده است. در شمال فضاي داخلي قلعه، بقايايي از يك چاه آجري با قطر 70 سانتي­­متر باقي مانده است كه هم اكنون بيشتر آن پر شده و فقط داراي 40 سانتی­متر عمق است. اين چاه احتمالاً براي ذخيره آب قلعه مورد استفاده قرار می­گرفته است. مواد فرهنگي سطحي اين محوطه شامل قطعات شکسته آجر، خشت، منگنیک (النگوهای شیشه‌ای)، قطعات شکسته ظروف شیشه­ای و قطعات سفال­هاي لعابدار و بدون لعاب است كه از تراكم نسبتاً مطلوبي برخوردارند. ابعاد آجر­هاي سطحي محوطه 23×32×5 و ابعاد آجرهاي موجود در چاه 5×13×28 سانتي­متر است. خشت­هاي موجود نيز داراي دو نوع است كه يكي به ابعاد 7×30×30 و ديگري به ابعاد 6×27×27 سانتي­­متر است. پوشش گياهي داخل و پيرامون قلعه شامل بوته­هاي خار است كه از تراكم نسبتا بالايي برخوردارند. علاوه بر آن، سیلاب­های رود (کانال) نیاتک، ساخت جاده خاکی که از شرق محوطه و در فاصله 35 متری از آن واقع شده، عبور می­نماید و حفاری غیر مجاز، عوامل دیگر تخریب به حساب می­آیند که از وسعت محوطه کاسته و به آن صدمات زیادی وارد آورده­اند (شکل‌های 3، 4 و 5). 

 

شکل 3. نمای کلی قلعه مدریش، دید از شرق (نگارندگان)

 

شکل 4. فضای داخلی قلعه مدریش، دید از جنوب (نگارندگان)

 

شکل 5. اتاق­های چسبیده به دیوار حصار قلعه مدریش (نگارندگان)

5-ویژگی­های سفال دوره اسلامی پهن­دشت سیستان

سفال سده­های میانی اسلام در حوزه­ی فرهنگی جنوب شرق ایران به­خصوص منطقه سیستان که برخی از آن­ها مربوط به کاوش است بر اساس دو متغیرِ نوع پوشش و تزیین، به چهار گروه عمده سفال بدون لعاب و ساده، سفال بدون لعاب و منقوش، سفال لعاب‌دار و ساده و سفال لعاب­دار و منقوش، طبقه­بندی شده­اند، دشت سیستان و محوطه­ی قلعه مدریش که درون این دشت قرار گرفته نیز از این رویه مستثنی نمی­باشند. بر اساس مطالعات انجام شده، طبقه­بندی و گونه­شناسی عمومی سفالینه­های دوران اسلامی سیستان منجر به شناسایی 30 گونه و زیر گونه­ی سفالین انجامیده است که نشان دهنده­ی بهره­گیری سفالگران سیستان از شیوه­های متنوع ساخت و تزئین سفالینه­های دوران اسلامی است. با این حال علی­رغم آنکه انواع مختلف تزئینات زیر لعابی در آرایش سفالینه‌های اسلامی سیستان به کار گرفته شده است اما سفالینه­هایی با روش­های تزئینی روی لعاب در میان سفال­های اسلامی منطقه سیستان تاکنون شناسایی نشده است. عدم وجود نمونه­هایی از گونه­های نفیس و پرکار سفال اسلامی همچون سفال زرین فام³، سفال مینایی⁴ و سفال سیلوئت⁵، نشان از عدم مهارت یا رغبت سفالگران سیستان در آرایش سفالینه­ها با شیوه­های تزئین روی لعاب و نیز شیوه­های پر کار تزئین در زیر لعاب دارد (موسوی حاجی و دیگران، 1398: 13 و 14). با این اوصاف و پس از مطالعه سفال­های قلعه مدریش مشخص گردید که در این محوطه از 30 گونه و زیر گونه­ی سفال اسلامی شناخته شده در منطقه سیستان تعداد 10 گونه و زیر گونه­ی آن قابل رویت است. با این مقدمه، سفال­های قلعه مدریش در ادامه مورد معرفی و تحلیل قرار خواهند گرفت.          

6- طبقه­بندی و گونه­شناسی سفال­های به­دست آمده از قلعه مدریش

6-1- سفال بدون لعاب

سفال بدون لعاب بیشتر جنبه کاربردی داشته و در آغاز برای رفع نیازهای بشر ساخته شده و به مرور زمان با استفاده از تکنیک­های مختلف سفالگری به زیبایی و استحکام بخشی آن افزودند. در این محوطه، ما شاهد دو گروه از سفالینه­های بی لعاب به صورت ساده و منقوش هستیم که در ادامه به هرکدام از آن­ها پرداخته می­شود.

سفال بدون لعاب و ساده 

خمیره این گروه از سفال­های موجود در محوطه به رنگ­های نخودی، آجری، سبز، خاکستری و تعداد معدودی قرمز هستند که اکثرا از میزان پخت کافی نیز برخوردارند. شاموت آن­ها عمدتا از نوع کانی (گل رس) تشکیل شده است و تمامی سفال­های بدون لعاب ساده محوطه قلعه مدریش چرخ­ساز هستند که رنگ رویه این گروه از سفال­ها، آجری، قرمز و نخودی است. سفالینه­های ساده بدون لعاب، تقریبا در تمامی مربع­های انتخاب شده محوطه قلعه مدریش به­دست آمده است. این گونه سفال­ها در محوطه دارای اشکال متنوعی می­باشند که از جمله اشکال رایج آن­ها می­توان به تغار، کوزه، لیوان و خمره اشاره کرد. با توجه به این مهم که مقایسه گونه‌شناختی سفال­های بدون لعاب و ساده از طریق مقایسه شکل لبه و فرم ظرف امکان­پذیر است، از این رو، در مقایسه گونه­شناختی این گروه از سفال­ها تنها قطعات لبه مورد مقایسه قرار گرفتند. لبه­ها اکثرا با فرم به خارج برگشته و تخت است. نمونه­ای از سفال­های مشابه قلعه مدریش از زاهدان کهنه (موسوی حاجی، 1382)، شمال سیستان (موسوی حاجی و عطایی، 1389)، شهر حوض­دار در بخش جنوبی دشت سیستان (کیخا، 1398)، گرگان (کریمی و کیانی، 1364) و ایران (Grube, 1994) به دست آمده است (جدول1).

جدول 1: سفال­های بدون لعاب و ساده (نگارندگان)

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	گرگان (کریمی و کیانی،1364، شکل 37)			6 ه.ق
2	ایران (مجموعه ناصر خلیلی) (Grube,1994,182. No. 183)			6 ه.ق
3	زاهدان کهنه (موسوی حاجی،1382، لوحه 30، طرح 1)، شهر حوض­دار سیستان (کیخا،1398،لوحه 25 طرح دوم)			6 ه.ق

 

سفال بدون لعاب و منقوش  

خمیره این گروه از سفال­های بدست آمده از محوطه قلعه مدریش نیز عمدتا در طیف رنگی آجری و نخودی قرار دارد و مواد تشکیل دهنده­ی شاموت آن، نیز از نوع کانی (گل رس) است؛ از لحاظ تکنیک ساخت، همه سفال­های به دست آمده از محوطه چرخ­ساز هستند. سفال­های بدون لعاب و منقوش محوطه قلعه مدریش بر اساس شیوه تزئین شامل نقوش کنده، قالب‌زده و افزوده هستند که گاها این نقوش در ترکیب با هم بر روی سفالینه­ها نیز مشاهده می­شود. قسمت عمده­ی این نقوش در قسمت بالایی و مرکز ظرف مشاهده می­شود. ظروف عموما دارای فرم کوزه، کاسه و خمره هستند. لبه­ها عموما با دهانه باز و بسته و دارای فرم به خارج برگشته و تخت هستند. این­گونه ظروف دارای کاربرد آشپزخانه­ای و ذخیره مواد غذایی روزمره بوده است. نقش مایه تزیینات این گروه از سفالینه­ها از نوع هندسی و به­ندرت گیاهی هستند و طرح نقوش آن­ها نیز به­صورت خطوط شیاردار موازی و زیگزاگی و در نقوش افزوده این تزیین به­صورت نقوش زنجیری و طنابی است. این گروه از سفال‌ها، بر اساس متغیر نوع تزیین به پنج گونه نقش کنده، نقش افزوده، نقش قالب­زده، کنده و افزوده و کنده و قالب­زده تقسیم می­شوند. مشابه این سفالینه­ها از شهر توس (رضانژاد،1380) و لشکری بازار در افغانستان (Rowland & Rice, 1971) متعلق به قرن 6-4 ﻫ.ق به دست آمده که دارای لبه به خارج برگشته با تزیین به صورت زنجیری یا طنابی است. علاوه بر این از زاهدان کهنه (موسوی حاجی، 1382) و قلعه پوئینک ورامین (چوبک، 1376) سفال­های مشابه­ی متعلق به قرن 7-5 ﻫ.ق به دست آمده که هر دو نوع دارای تزییناتی به صورت کنده با خطوط موازی و مواج و با توام با همدیگر هستند. این سفالینه ها در شمشیرغار افغانستان (Dupree, 1958) متعلق به سده 7-1 ه.ق به فرم خمره و تزیینی به صورت نقش افزوده به شکل دکمه­ای قابل مشاهده است، همچنین، این گونه سفال از پیشاوران (Fairservis, 1961) متعلق به سده 8-1 ه.ق با تزئیناتی به‌صورت نقش کنده با خطوط شیاردار و ایران (Baer, 1989) متعلق به سده 7-6 ﻫ.ق با تزئیناتی به­صورت نقش قالب­زده به‌دست آمده است (جدول 2).

جدول 2. سفال­های بدون لعاب و منقوش (نگارندگان، 1402)

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	شهر توس (رضانژاد، 1380: 195، 7؛ لشکری بازار (موزه کابل) (Rowland & Rice, 1971,p1.173)			4-6 ﻫ.ق
2	زاهدان کهنه (موسوی حاجی،1382 ، لوحه 6 طرح 18)			5-7 ه.ق
3	قلعه پوئینک ورامین (چوبک، 1376، لوحه 32، طرح 35)			5-7 ه.ق
4	مکران جنوبی (موسوی حاجی و دیگران، 1392: لوحه 2 طرح 11 و لوحه 3 طرح 12)			6-7 ه.ق
5	پیشاوران (Fairservis, 1961,p1.16,1-K)			1-8 ه.ق

 

6- 2- سفال لعاب­دار

سفالینه­های لعاب­دار به­دست آمده از محوطه قلعه مدریش نسبت به سفال­های ساده این مجموعه، از تنوع بیشتری برخوردارند. این سفالینه­های لعاب­دار در دو گروه سفالینه­های لعاب­دار ساده و همچنین، سفالینه­های لعاب­دار منقوش قابل بررسی و مطالعه هستند.

سفال لعاب­دار ساده

سفال­های با لعاب یکرنگ از متداولترین ظروفی بوده که ساخت آن در ایران قبل و بعد از اسلام در اکثر مراکز سفال­گری رواج داشته است (کریمی و کیانی، 1364: 30). بیشتر سفالینه­های لعاب یکرنگ شناسایی شده در منطقه سیستان دارای خمیره­ای از جنس گل رس به رنگ­های نخودی، آجری و قرمز هستند و برخی از نمونه­ها نیز از جنس خمیر سنگ (Stone Paste) ساخته شده­اند (موسوی حاجی و دیگران، 1398: 3). سفالینه­های لعابدار ساده قلعه مدریش، شامل سفالینه­هایی است که بدون تزیین بوده، اما با لعاب تک­رنگ به­طور کامل پوشانده شده­اند. شکل بیشتر این ظروف به صورت کاسه، پیاله و تغار است. فرم لبه­ی سفال­های لعابدار ساده به­صورت خمیده، به بیرون برگشته، ایستاده و مواردی اندک به داخل برگشته است. ماده چسباننده­ی تمامی این گروه از سفال­ها از نوع کانی (گل رس) است و نیز همه­ی سفال­های به دست آمده از این نوع در محوطه چرخ­ساز هستند این گونه از سفال­ها، تنها بر اساس متغیر رنگ لعاب در ده گونه، شامل: سفید، سبز، آبی، لاجوردی، بادمجانی، جگری (زرشکی)، حنایی، خردلی، قهوه­ای و سیاه تقسیم­بندی شده­اند. که سفالینه­ها با لعاب سبز و آبی بیشتر از سایر موارد مشاهده می­شود. تمامی این قطعات بدون نقش هستند و از نظر رنگ و لعاب­دهی قابل مقایسه با سفالینه­های گرگان با لعاب سبز و آبی متعلق به سده 7-6 ه.ق (موزه آبگینه و سفالینه­های ایران)(قائینی، 1379، شکل 22/27)،  ایران (موزه طارق رجب) با لعاب آبی، سبز و قهوه­ای متعلق به قرن 7-6 ه.ق (Fehervari, 2000,150, no. 184 & 160) و شمال سیستان با لعاب آبی متعلق به سده­های 7-6 ه.ق (موسوی حاجی و عطایی، 1389: شکل 4) هستند. مشابه این سفالینه­ها از خراسان (Hoddon, 2011a) متعلق به قرن 8-5 ه.ق و شهر حوض­دار در بخش جنوبی پهن­دشت سیستان (کیخا، 1398) به دست آمده که با لعاب سبز رنگ و زیتونی و دارای لبه به خارج برگشته هستند. علاوه بر این از ایران شرقی یا آسیای مرکزی (مجموعه ناصر خلیلی) (Grube, 1994,136, no.135) نیز قابل مشاهده است. افزون بر این از این نمونه­ سفالینه­ها با لعاب سبز و لبه تخت متعلق به سده 7-6 ه.ق از ایران بدست آمده است. (Watson, 2004, 318, 323, cats. L.16,L.28 & Watson, 2004, 318, cat.L.16) (جدول 3).

جدول 3. سفال­ لعاب­دار و ساده (نگارندگان، 1402)

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	خراسان (بخش دوران اسلامی موزه ملی ایران) (Hoddon, 2011a, Vol. I,192, Fig.4.27)			8 ه.ق
2	ایران (موزه طارق رجب) (Fehervari, 2000, 150, no. 184)			6-7 ه.ق
3	ایران (Watson, 2004, 318, 323, cats. L.16,L.28)			6-7 ه.ق
4	ایران شرقی یا آسیای مرکزی (مجموعه ناصر خلیلی) (Grube, 1994, 136, no.135)			5 ه.ق
7	ایران (موزه طارق رجب) (Fehervari, 2000, 150, no. 184)			6-7 ه.ق
8	سیستان (موسوی حاجی و عطایی، 1389: شکل 4 )			6-7 ه.ق
10	گرگان (موزه آبگینه و سفالینه­های ایران)(قائینی، 1379، شکل 22/27)			6-7 ه.ق

 

سفال لعاب­دار منقوش 

این مجموعه از تنوع زیادی برخوردار است، براساس متغیر نوع تزیین به 4 گونه تقسیم می­شوند. خمیره این سفال­ها عمدتا در طیف رنگی نخودی، آجری و قرمز قرار دارد. ماده چسباننده­ی این سفال­ها از نوع گل رس است؛ همه سفال­های این دسته، به دست آمده از محوطه چرخ­ساز هستند. رایج­ترین فرم ظروف شامل کاسه، بشقاب و پیاله است، فرم لبه این سفال­ها نیز اکثرا به­صورت تخت و یا به داخل برگشته هستند و فرم کف آن­ها نیز اکثرا به­صورت تخت است. 

1- سفال اسگرافیاتو ساده با لعاب یکرنگ: خمیره فشرده این سفال­ها به رنگ­های نخودی و آجری است و تزئینات آن­ها به شکل خطوط موازی، مارپیچی، دالبری و یا نامنظم بر سطح لعاب گلی خراشیده شده است. در انتها، لعابی به رنگ کهربایی سفید مات، سبز یا فیروزه­ای سطح سفال و نقوش آن را پوشانده است (جدول 4). مشابه این سفالینه­ها از مکران جنوبی (موسوی حاجی و دیگران، 1392) متعلق به قرن 6 ه.ق به­دست آمده که با لعاب آبی رنگ و دارای لبه تخت با تزیین به­صورت کنده و نقاشی زیر لعاب به شکل خطوط موازی و منحنی است. علاوه بر این، این سفال از سیستان شمالی (موسوی حاجی و عطایی، 1389) متعلق به قرن 6 ه.ق به­دست آمده که با لعاب سبز رنگ و با تزئین کنده و نقاشی زیر لعاب تزئین شده است.

جدول 4. سفال­ اسگرافیاتو ساده با لعاب یکرنگ (نگارندگان، 1402)

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	مکران جنوبی (موسوی حاجی و دیگران، 1392: لوحه 7 شکل 34)			6 ه.ق
3	سیستان (موسوی حاجی و عطایی، 1389: لوحه 71 طرح­های 220، 221 و 222 و لوحه 72 طرح 223)			6 ه.ق

 

2- سفال منقوش گلابه­ای: سفال­های موسوم به منقوش گلابه­ای (Slip-Painted) دارای یک زمینه گلابه­ای هستند که تزئینات به شیوة نقاشی بر روی آن ایجاد شده و مواد رنگی نیز یک اسلیپ یا گلابه­ی افزوده دارند. به عبارت دیگر، ابتدا بدنه­ی رسی سفال که از یک خمیره نخودی یا قرمز ساخته می­شد با لایه­ای از گلابه پوشیده شده و سپس، نقوش به­وسیله مواد رنگی ممزوج با یک واسطه گلی، بر روی این پوشش گلابه­ای ایجاد می­شدند. در پایان نیز سطح سفال با لعاب سربی شفاف پوشانده می­شد (Blair & Bloom, 2004: 122; Fehervari, 2000: 50). نقشمایه­های سفالینه­های منقوش گلابه­ای محوطه­ی قلعه مدریش شامل نقوش گیاهی و هندسی است و رنگ­های به­کار رفته بر روی آن­ها، طیف وسیعی از قهوه­ای تیره، قهوه­ای روشن، سیاه و سفید را شامل می­شود (جدول 5). مشابه این سفالینه­ها از نیشابور (موزه ملی ایران) (رفیعی، 1377) متعلق به قرن 4 ه.ق به­دست آمده که دارای کف تخت با تزیین نقاشی بر روی لعاب گلابه­ای و با رنگ نقوش سیاه رنگ در زیر لعاب سربی شفاف به صورت خطوط مارپیچی، موازی و گیاهی هستند. علاوه بر این نیز از شمال سیستان (موسوی­حاجی و عطایی، 1389) متعلق به قرن 4 ه.ق به­دست آمده که دارای کف دکمه‌ای با تزیین نقاشی بر روی لعاب گلابه­ای و با رنگ نقوش سیاه رنگ در زیر لعاب سربی شفاف به صورت خطوط مارپیچی، موازی و گیاهی است.

جدول 5. سفال­ منقوش گلابه­ای (نگارندگان، 1402)

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	نیشابور (موزه ملی ایران) (رفیعی، 1377، 213، شکل 115)			4 ه.ق
2	سیستان (موسوی­حاجی و عطایی، 1389، لوحه 48 طرح­های 79، 80، 81، 82 و 84)			4 ه.ق

 

3- سفال با نقش سیاه زیر لعاب فیروزه­ای/سبز/آبی: این نوع سفال که از رایج­ترین نمونه­های سفالین سده­های میانی اسلامی به­شمار می­رود و در ادبیات باستان­شناسی دوران اسلامی ایران به (قلم مشکی) نیز موسوم است. تزئینات گیاهی و هندسی اینگونه از سفال­ها با رنگ سیاه نقش شده و سپس، لعابی در طیف‌های مختلف آبی و سبز، سطح سفال را در بر گرفته است. تمام این گونه از سفال­ها در محوطه قلعه مدریش دارای خمیره­ای از جنس گل رس به رنگ­های نخودی، آجری و قرمز آجری هستند (جدول 6). مشابه این سفالینه­ها از زاهدان کهنه (موسوی حاجی، 1382) متعلق به قرن 7ه.ق به­دست آمده که دارای دهانه باز با لبه به خارج برگشته با تزیین لعاب فیروزه­ای رنگ و نقوش سیاه رنگ در زیر لعاب به­صورت خطوط شانه­ای یا نردبانی، موازی و نقوش گیاهی هستند. علاوه بر این از شهر توس (رضانژاد، 1380) متعلق به قرن 7ه.ق به­دست آمده که دارای کف دکمه­ای با تزیین لعاب فیروزه­ای رنگ و نقوش سیاه رنگ در زیر لعاب به­صورت خطوط موازی و نقوش گیاهی قابل مشاهده است.

جدول 6. سفال با نقش سیاه زیر لعاب فیروزه­ای/سبز/آبی (نگارندگان، 1402)

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	زاهدان کهنه (موسوی حاجی، 1382، لوحه 40 طرح 8)			7 ه.ق
2	شهر توس (رضانژاد، 1380، 137، طرح 2)			7 ه.ق

 

4- سفال با نقش سیاه و فیروزه­ای روی زمینه سفید زیر لعاب شفاف بی­رنگ: این سفالینه­ها اغلب دارای خمیره­ای به رنگ آجری یا قرمز و به ندرت نخودی هستند و نقوش آن­ها بر روی زمینه­ای شیری رنگ اجرا شده ­است. طرح­های اصلی غالبآ گیاهی و با رنگ سیاه نقش شده­اند و رنگ فیروزه­ای بیشتر به صورت نوار، لکه و یا به عنوان پرکننده اشکال بسته (مانند برگ) بکار رفته ­است. در پایان، لعابی شفاف و بی­رنگ سطح سفال را در بر گرفته است (جدول 7). مشابه این سفالینه­ها از زاهدان کهنه (موسوی حاجی، 1382) متعلق به قرن 8-6 ه.ق به­دست آمده که دارای دهانه­ی باز با لبه به خارج برگشته با تزیین لعاب شفاف بی­رنگ و نقوش سیاه و فیروزه­ای رنگ به صورت خطوط برگی شکل و لکه­های آبی و فیروزه­ای رنگ است. علاوه بر این از ایران (موزه طارق رجب) (Fehervari, 2000,) متعلق به قرن 8-6 ه.ق به­دست آمده که دارای دهانه­ی باز با لبه به خارج برگشته با تزیین لعاب شفاف بی­رنگ و نقوش سیاه و فیروزه­ای رنگ به صورت خطوط موازی و نقطه نقطه شکل و لکه­های فیروزه­ای رنگ قابل مشاهده است.

جدول 7. سفال با نقش سیاه و فیروزه­ای روی زمینه سفید زیر لعاب شفاف بی­رنگ (نگارندگان، 1399) 

ردیف	منبع قابل مقایسه	شکل	طرح	قدمت
1	زاهدان کهنه (موسوی حاجی، 1382: لوحه 87 طرح 6)			6-8 ه.ق
2	ایران (موزه طارق رجب) (Fehervari, 2000,226, no..289)			6-8 ه.ق

 

7- تجزیه و تحلیل یافته­ها    

قلعه مدریش به­عنوان یکی از مهمترین و بزرگترین قلاع دوران اسلامی منطقه سیستان، به­دلیل برخورداری از حجم انبوه مواد متنوع فرهنگی از اهمیت و موقعیت بسیار مطلوبی برای مطالعات باستان­شناسی در این منطقه برخوردار است. در این راستا، مطالعات تاریخی و بررسی­های باستان­شناختی این قلعه با هدف شناخت حداکثری آن صورت گرفت. در این خصوص ابتدا تمام داده­های اسنادی جمع‌آوری و مورد مطالعه قرار گرفت، پس از آن بررسی سطحی واحدهای انتخاب شده در محوطه انجام شد که از تعداد 218 قطعه سفال، شیشه و ظرف سنگی و النگو (منگنیک) در مجموع تعداد 187 قطعه سفال از این قلعه جمع­آوری گردید. به­منظور گاهنگاری سفال­های به­دست آمده، از هر گروه از گونه­های مشابه موجود در کل جامعه، یک نمونه شاخص که وضعیت سلامت بهتری را نسبت به بقیه داشت، انتخاب شد که در مجموع 77 نمونه شاخص از کل مجموعه انتخاب گردید. این نمونه­های شاخص پس از طراحی و گونه­شناسی و همچنین، مقایسات تطبیقی، جهت گاهنگاری و شناخت فنون سفالگری در این محوطه مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج حاصل از مطالعه سفال­های محوطه قلعه مدریش و گاهنگاری­های نسبی و مقایسه­ای آن­ها نشان داد که در این قلعه از 30 گونه و زیر گونه­ی سفال اسلامی شناخته شده در منطقه سیستان (موسوی حاجی و دیگران، 1398: 13 و 14) تعداد 10 گونه و زیر گونه­ی سفال دوران اسلامی؛ 1: سفال بدون لعاب و ساده 2: سفال بدون لعاب و منقوش با نقش کنده 3: سفال بدون لعاب و منقوش با نقش افزوده 4: سفال بدون لعاب و منقوش با نقش قالب­زده 5: سفال بدون لعاب و منقوش با نقش توامان کنده و افزوده 6: سفال لعاب­دار و ساده 7: سفال اسگرافیاتو ساده با لعاب یک­رنگ 8: سفال منقوش گلابه­ای 9: سفال با نقش سیاه زیر لعاب فیروزه­ای/سبز/آبی و 10: سفال با نقش سیاه و فیروزه­ای روی زمینه سفید زیر لعاب شفاف بی­رنگ در محوطه­ی قلعه مدریش قابل رویت است. آثار سفالی این محوطه از جنبه­های گوناگون (نوع تزیین، نوع فرم، نقش­مایه و طرح نقوش) با سفالینه­های مناطقی مانند نیشابور، بجنورد، مشهد، گرگان، ماوراء­النهر، غزنه، بامیان، قندهار، بلوچستان و کرانه­های دریای مکران و سفالینه­های دوره اسلامی جیرفت در استان کرمان مشابهت داشته که این موضوع سبب شده است انتساب این سفالینه­ها به سده­های 4 هجری تا 8 هجری توجیه پذیر باشد. از این رو، نتایج حاصل از مقایسات گونه‌شناختی نمونه­های سفالین قلعه مدریش، به­وضوح نشان از همسانی و مشابهت این نمونه­ها با سفالینه­های مناطق همجوار و در راس آن­ها خراسان بزرگ⁶ دارد. ارتباط فرهنگی بسیار زیاد منطقه سیستان و قلعه مدریش با خراسان بزرگ را می­توان از شباهت فراوان سفالینه­های قلعه مدریش با مناطقی چون نیشابور، بجنورد، مشهد، گرگان، ماوراء­النهر، غزنه، بامیان و قندهار دریافت. همچنین، قابلیت مقایسه تعدادی از نمونه­ها با سفالینه­های بدون لعاب و لعاب­دار دوره اسلامی جیرفت، به­ویژه سفالینه­های بدون لعاب با نقش قالب­زده و کنده ارتباط این محوطه با کرمان و همسایگان غربی را در دوران اسلامی نیز روشن می­سازد.

8- نتیجه­گیری

وجود آثار و محوطه­های باستانی متعدد و شاخص از دوران اسلامی در منطقه سیستان و در مقابل، نبود اطلاعات و دانسته­های باستان­شناختی جامع از این منطقه و متاسفانه تخریب روز افزون محوطه­ها از جمله محوطه قلعه مدریش، بر ضرورت انجام یک پژوهش باستان­شناختی جامع، بر روی یکی از شاخص­ترین محوطه­های باستانی این حوزه تاکید داشت. از این رو، بررسی و مطالعه محوطه قلعه مدریش به­عنوان یکی از مهم­ترین قلاع دوران اسلامی سیستان در سال 1395 با هدف شناخت بهتر محوطه و داده­های سطحی و نیز گاهنگاری نسبی آن صورت گرفت. در این پژوهش، تلاش گردید تا متناسب با اهداف از پیش تعیین شده، مدت استقرار، گونه­های سفالین و ارتباطات فرهنگی در محوطه­ی قلعه مدریش مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا، از دو گونه­ی اطلاعات اسنادی و میدانی بهره برده شد. با توجه به داده­های یافت شده در طی بررسی باستان‌شناسی صورت گرفته در محوطه قلعه مدریش و نتایــج حاصــل از مقایســات گونه­شــناختی انجــام شــده در این محوطه می­توان این پاسخ را برای پرسش پژوهش مطرح کرد که طی بررسی­های یافته­های سفالین محوطه و گاهنگاری­های نسبی و مقایسه­ای آن­ها، این محوطه در فاصله­ی قرون 4 هجری تا سده 8 هجری به طور مستمر محل سکونت بوده است. لازم به ذکر است با توجه به اینکه میزان پراکنش داده­های سفالین قرون6 تا 7 ﻫ.ق مانند سفالینه­های موسوم به قلم مشکی نسبت به سایر گروه‌ها، حجم بیشتری دارد، به نظر می­رسد دوران اوج استقرار در این محوطه، مربوط به این قرون باشد.  

منابع

ابن حوقل (1366). سفرنامه ابن حوقل، ایران در صوره الارض جعفر شعار، چاپ دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.

ابن خردادبه (1370). مسالک و ممالک، ترجمه حسین قره­چانلو، چاپ اول. تهران: انتشارات امیرکبیر.

ابوالفداء (1349). تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

استخری، ابواسحق ابراهیم (1368). مسالک و ممالک، به­ اهتمام ایرج افشار یزدی، چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

اسمیت، ادوارد لوسی (1380). فرهنگ اصطلاحات هنری، مترجم: فرهاد گشایش، انتشارات عفاف.

بلاذری (1364). فتوح البلدان، ترجمه، تعلیقات و مقدمه از محمد توکل، چاپ اول. تهران: نشر نقره.

تیت، جی. پی (1362). سیستان، تاریخ، حدود و ثغور جغرافیایی، آثار باستانی و ذکر ساکنین آن، جلد دوم، به اهتمام غلامعلی رییس الذاکرین، چاپ اول. زاهدان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سیستان و بلوچستان.

جهانبانی، امان­الله (1338). سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن. تهران: بی نا.

جیهانی، ابوالقاسم (1368). اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات از فیروز منصوری، چاپ اول. تهران، به نشر.

چوبک، حمیده (1376). گزینه سفالینه­های اسلامی قلعه پوئینک، گزارش­های باستان­شناسی (1). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

رضانژاد، حسین (1380). شناخت و معرفی سفال­های ارگ تابران توس. کارشناسی­ارشد، باستان­شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.

رفیعی، لیلا (1377). سفال ایرانی، چاپ اول. تهران: انتشارات یساولی.

زارعی، محمد ابراهیم و محمد شعبانی (1398). بررسی و تحلیل گونه­شناسی سفالینه­های آغاز دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی منطقه همدان، مجله مطالعات باستان­شناسی پارسه، شماره 8، سال سوم، صص 109 – 126.

سایکس، سرپرسی (1378). خاطرات سفر چهارم به ایران، در: جغرافیای تاریخی سیستان (سفر با سفرنامه­ها)، ترجمه و تدوین از حسن احمدی، چاپ اول. تهران: مولف.

سیستانی، محمد اعظم (1344). نیم­روز به نیم نگاه. کابل، مجله آریانا. 11 و 12.

سیستانی، محمد اعظم (1364).  سرزمین ماسه و حماسه، جلد اول. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم جمهوری افغانستان، انتستیتوت تاریخ واتئوگرافی.

سیستانی، محمد اعظم (1383). سیستان (سرزمین ماسه­ها و حماسه­ها)، جلد دوم، سیستان بعد از اسلام. کابل: آکادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان، مرکز علوم اجتماعی.

صارمی­نائینی، داوود (1399). گزارش مقدماتی کاوش آموزشی قلعه مدریش سیستان. زاهدان: محفوظ در اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.

قائینی، فرزانه (1379). سفالینه­های جرجان؛ موزه آبگینه و سفالینه­های ایران، ترجمه: کلود کرباسی، چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

کرمانی، ذوالفقار (1374). جغرافیای نیمروز، به کوشش عزیزالله عطاردی. تهران: انتشارات عطاردی.

کیانی، محمدیوسف و فاطمه کریمی (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، چاپ اول، تهران: مرکز باستان شناسی ایران.

کیخا، محمد (1395). گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه بی بی دوست بخش مرکزی شهرستان زابل. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.

کیخا، محمد (1398). گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه­های منطقه حوض­دار شهرستان هامون. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.

گروبه، ارنست (1384). سفال اسلامی، جلد هفتم از گزیده ده جلدی مجموعه هنر اسلامی گردآوری ناصر خلیلی، ترجمه فرناز حائری. تهران: نشر کارنگ.

ملک شاه حسین (1383). احیاء المولک، به اهتمام منوچهر ستوده، چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

موسوی حاجی، سید رسول (1382). زاهدان کهنه شهری خفته در سیستان. مشهد: انتشارات پاژ، پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری سیستان.

موسوی حاجی، سید رسول و مهر آفرین رضا (1388). بررسی باستان­شناختی پهن دشت سیستان (فاز 2)، 1387 جلد 16 تا 30. زاهدان: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

موسوی حاجی، سید رسول، مرتضی عطایی و رضا مهرآفرین (1398) «سفال دوران اسلامی سیستان، باستان­شناسی هنر حوزه دلتای رودخانه هیرمند؛ با محوریت شهرسوخته از آغاز تا دوران اسلامی»، به کوشش سید منصور سید سجادی. تهران: فرهنگستان هنر.

موسوی­حاجی، سیدرسول و مرتضی عطایی (1389). مطالعه مجموعه­ای از نمونه­های سفالین سیستان، چاپ اول. تهران: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.

موسوی­حاجی، سیدرسول، توسلی، محمد مهدی و روح الله شیرازی و مریم زور (1392) گونه­شناختی و معرفی سفالینه­های دوران اسلامی بلوچستان (مکران جنوبی). همدان: پژوهش­های باستان­شناسی ایران.

ناشناس (1387). تاریخ سیستان، به تصحیح ملک الشعرای بهار، چاپ دوم. تهران: انتشارات معین.

نجارسلیقه، محمد (1385). مکانیزم بارش در جنوب شرق کشور. پژوهش­های جغرافیایی، ۳۸(55)، 13-17. 

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ابن واضح یعقوبی) (1381). البلدان، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی. 

Baer. E. (1989). Jeweled Ceramics from Medieval Islam: A Note on the Ambiguity of Islamic Ornament,

Blair. Sh., Bloom,. J. (2004). Decorative Arts, in: Islamic Art and Architecture, Markus Hattstein and Peter Delius (ed). Italy: Konemann.

Dupree. l. (1958). Shamshir Ghar, Historic Cave site in Kandahar province Afghanestan. Anthropological papers of the American Museum of Natural History, part 1, vol.46, Newyork.

Fairservis. Walter, A, jr. (1961). Archaeological studies in the Sistan Basin of southwestern Afghanistan and Eastern Iran. Anthropological Paper of the American Museum of Natural History, Part. 1, 48, 9-127.

Fehervari, Geza (2000). Ceramics of The Islamic Word In The Tareq Rajab Museum. London: (LB Tauris Publishers).

Grube. Ernest J. (1994). Cobalt And Luster, The First Centuries of Islamic Pottery. New York: Published In The United State, By The Nour Foundation In Aaaociation with Azi Muth Editions and Oxford University Press Inc.

Hoddon. R. A. W (2011a). Fourteenth Century Fine Glazed Wares Produced in the Iranian World, And Comparison Eith Contemporary Ones from the Golden Horde and Mamluk Syria/Egypt, 2 Vols., Ph.D Theses. Department of Art and Archaeology, School of Oriental and African Studies, University of London.

Lane, A., (1942). Early Islamic pottery: Mesopotamia Egypt & Iran. Faber and Faber, London.

Le Strange. G. (1966). The lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem conquest to the time of Timur. New York: Barnes & Noble.

Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, Vol. 6.

Rowland. Benjamin,. (1971). Art in Afghanestan. London.

Watson. Oliver. (2004). Ceramics from Islamic Lands. LondonThames & Hudson Ltd.

 

---

[1] . این مقاله برگرفته از برنامة پژوهشی بررسی و تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه باستانی بی بی دوست بخش مرکزی شهرستان زابل در چارچوب مجوز پژوهشکدة باستان­شناسی به شماره 14839/942100 مورخ 9/3/95 به سرپرستی محمد کیخا است.

[2]  . نام دقیق محوطه همان قلعه محمد درویش است که در گویش محلی منطقه سیستان قلعه مدریش گفته می­شود. 

[3]  . دوران اوج این گونه­ی سفالی مربوط به قرون 6 تا 8 ه.ق. است و پس از قرن 8 رو به افول می­رود و سپس در دوران صفوی دوباره احیا می­شود (Lane,1942: 104). در این شیوه تزئینی سطح داخلی و خارجی سفالینه­ها در مرحله نخست با استفاده از لعاب مات سفید­رنگی پوشیده شده و سپس نقوش بر روی آن ایجاد شده و در انتها با استفاده از لعاب شفاف قلیایی تمام سطح سفالینه­ را می­پوشانند (زارعی و شعبانی،1398: 117).   

[4]  . ظروف مینایی یا هفت­رنگ از قرون 6 و 7 هجری قمری تا اوایل دوران مغول به صورت­های مختلف تولید شده است. این گونه­ی سفالی با لعاب سفید مات یا فیروزه­ای و تزئینات بسیار ظریف با مینای آبی، سبز، قهوه­ای، سیاه، قرمز، سفید و گاهی طلا تولید می­شد (اسمیت،1380: 214).   

[5]  . این شیوه تزئینی یکی از متفاوت­ترین گونه­های تزئین در سفالینه­های اسلامی بشمار می­رود، که استفاده از شیوه نقوش تراشیده زیر لعاب است. در این روش سفال­ها را با دو رنگ آبی و سیاه لعاب می­دهند و پس از آن به­منظور نقش­اندازی، لعاب فوقانی را تراش­داده و در پایان با لعاب شفاف قلیایی می­پوشانند. بدین­صورت نقوش تزئینی به­رنگ لعاب تحتانی بر روی ظروف ظاهر می­شود (زارعی و شعبانی،1398: 116 و 117).  

[6]   خراسان منطقه­ایست که جغرافیادانان در دوران اسلامی آن را به چهار قسمت یا ربع تقسیم کرده و چنین توصیف کرده­اند: منطقه­ای میان نیشابور در شرق و بلخ در غرب، مرو در شمال و هرات در جنوب (گروبه، 1384: 45؛ Le Strange, 1966: 382).  

---