شواهدی از حضور فرهنگ حسونا در غرب زاگرس مرکزی (تپه نظرگه شهرستان سرپل ذهاب)

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ

ناصر امینی خواه ¹ , فرهاد فتاحی ²

1 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 - دانش آموختۀ کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه رازی کرمانشاه، کرمانشاه، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/05/10 تاریخ پذیرش : 1401/06/20 تاریخ انتشار : 1401/06/31

کلید واژه: زاگرس مرکزی, سرپل ذهاب, نوسنگی, حسونا,

چکیده مقاله :

فرهنگ حسونا مربوط به اواخر دوران نوسگی است که بازة زمانی ۶۰۰۰ - ۵۳۰۰ ق.م را در بر می‌‌‌گیرد و یکی از فرهنگ‌‌‌های اولیۀ روستانشینی در زاگرس به شمار می‌‌‌رود. پس از کشف و کاوش تپۀ حسونا در شمال بین‌‌‌النهرین، ‌‌‌به دلیل اهمیت یافته‌‌‌ها، ‌‌‌این فرهنگ به عنوان شاخصی برای دوران اولیۀ روستانشینی زاگرس در نظر گرفته شد. تاکنون شواهدی از فرهنگ حسونا در شمال غرب و اخیراً در شرق زاگرس به دست آمده است که نشان از پهنه وسیع گسترش این فرهنگ است. با این حال، ‌‌‌تاکنون شواهدی از حسونا در زاگرس مرکزی به خصوص مناطق غربی آن یافت نشده است. در پاییز ۱۴۰۰ بررسی نجات‌‌‌بخشی محدودۀ سد هواسان شهرستان سرپل ذهاب به سرپرستی ناصر امینی‌‌‌خواه به انجام رسید. این پژوهش اهداف مختلفی را دنبال می‌‌‌کرد که یکی از مهمترین آن‌‌ها مطالعه برهم‌‌‌کِنش‌‌‌های احتمالی فرهنگی منطقه با مناطق مجاور و بالاخص بین‌‌‌النهرین بود. یکی از وجوه محرز فرهنگ حسونا، ‌‌‌نوعی سفال موسوم به سینی پوست کنی است که برای اولین بار از لایة ۲ تپة حسونا به دست آمد. وجود قطعات سینی پوست کنی بر روی تپة نظرگاه، ‌‌‌به پرسش ما دربارۀ وجود ارتباط زاگرس با بین النهرین آن هم در یکی از مهمترین دوران تاریخی پاسخ داد. در این مقاله، ‌‌‌علاوه بر معرفی مواد فرهنگی تپة نظرگاه، ‌‌‌به دلایل اهمیت محدودۀ تحت بررسی نیز پرداخته‌‌‌ایم.

چکیده انگلیسی:

The Hassuna culture (ca. 6000-5300 BC) belonging to the late Neolithic Age, is considered one of the first cultures of the Village period in Zagros. The Hassuna culture evidence has been found in Northwest Iran and recently in the east of Zagros, which shows the spread of this culture. However, no evidence of Hassuna has been found in Central Zagros, especially in its western regions. In the fall of 2021, a rescue archaeological survey was conducted in the Havasan dam area located in Sarpol-e Zahab County, Kermanshah Province. This research is mainly aimed at investigating the possible cultural interactions of the region with neighboring regions, especially Mesopotamia. The finding of pieces of peeling tray pottery, one of the cultural characteristics of Hassuna, on Tepe Nazargah indicates the cultural connections between Iran's Zagros and northern Mesopotamia in this period.  In this article, in addition to introducing the material culture of Tepe Nazargah, we have also discussed the reasons for the importance of the study area.

منابع و مأخذ:

بلمکی، ‌‌‌بهزاد (‌‌‌1398). ‌‌‌شواهدی از نفوذ فرهنگی حسونا به شرق زاگرس مرکزی. پژوهش‌‌‌های باستان‌‌‌شناسی ایران، ۹(۲۰)، 7-20.
راد، ‌‌‌محمود (1334). اطلاعاتی اجمالی در مورد چند محل تاریخی در مغرب ایران. ‌‌‌گزارش‌‌‌های باستان‌‌‌شناسی، 3، 316- 309.
ماتیوز، ‌‌‌راجر (‌‌‌1393). ‌‌‌پیش از تاریخ دیرین بین‌‌‌النهرین از دوره پارینه‌‌‌سنگی دیرین تا پایان دورة فرهنگی حلف. ترجمة بهرام آجرلو. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
مجیــدزاده، ‌‌‌یوســف (‌‌‌1376). ‌‌‌تاریــخ و تمــدان بیــن النهریــن. جلــد اول: تاریــخ سیاســی. تهــران: نشــر دانشــگاهی.
ملک‌‌‌شــهمیرزادی، ‌‌‌صادق (‌‌‌1382). ‌‌‌ایــران در پیــش از تاریــخ. تهران: ســازمان میراث فرهنگــی کشــور.
Herzfeld, E. (1920). Am Tor von Asien. Felsdenkmale aus Irans Heldenzeit. Berlin: Dietrich Reimer.
Ahmed, K. M. (2012). The beginnings of ancient Kurdistan (c. 2500-1500 BC): a historical and cultural synthesis. Doctoral dissertation, Leiden University.
Alibaigi, S., Aliyari, S., MacGinnis, J., & Aminikhah, N. (2020). Longitude 45° East: New Evidence for one of the Oldest Political Frontiers in the Ancient World. Journal of Near Eastern Studies, 79(1), 21-40.
Biglari, A., Alibaigi, S., & Beyranvand, M. (2018). The Stele of Sarab-e Sey Khan: A Recent Discovery of A Second-Millennium Stele on The Iranian– Mesopotamian Borderland In The Western Zagros Mountains. Journal of Cuneiform Studies, 70, 27-36.
Börker-Klähn, J. (1982). Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs/Tafeln. Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs, 4.
Braidwood, R. J., Braidwood, L., Smith, J. G., & Leslie, C. (1952). Matarrah: A southern variant of the Hassunan assemblage, excavated in 1948. Journal of Near Eastern Studies, 11(1), 1-75.
Hintz, W., )1966(. Nachlese Elamischer Denkmäler. Iranica Antiqua VI, 43-47.
Levine, L. D. (1973). Geographical Studies in the Neo-Assyrian Zagros—I. Iran, 11(1), 1-27.
Lloyd, S. & Safar, F. (1945). Robert J. Braidwood, Tell Hassuna Excavations by the Iraq Government Directorate General of Antiquities in 1943 and 1944. Journal of Near Eastern Studies, 4(4), 255-289.
Roaf, M. (1990). Cultural atlas of Mesopotamia and the ancient Near East. Facts on File.
Tekin, H. (2005). Hakemi Use: a new discovery regarding the northern distribution of Hassunan/Samarran pottery in the Near East. Antiquity, 79(303), 122.
Thompson, S., Campbell, R., & Mallowan, M. E. L. (1933). The British Museum Excavations at Nineveh, 1931–32. Annals of Archaeology and Anthropology, 20, 71-186.
Vanden Berghe, L. (1983). Reliefs rupestres de l’Iran. Brussels: Musees Royaux d’ Art et d’Histoire.
Voigt, M. M. (1983). Hasanlu, Volume I: Hajji Firuz Tepe, Iran-The Neolithic Settlement (Vol. 1). UPenn Museum of Archaeology.
Yıldırım, B., & Gates, M. H. (2007). Archaeology in Turkey, 2004-2005. American Journal of Archaeology, 111(2), 275-356.