تبیین مولفه های تاثیرگذار فرهنگ معماری غرب در دوران مدرن بر ساختار کالبدی و تزئینی عمارت باغ های دوره قاجار شهر شیراز
محورهای موضوعی : دو فصلنامه فضای زیست
فاطمه نکویی مهر
1
,
حسین سلطان زاده
2
,
شروین میرشاهزاده
3
1 - گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران
2 - گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران
3 - گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: هنر و معماری غرب, هنر و معماری دوران قاجار, عمارت باغ های قاجار شیراز, کالبد و تزئینات بنا,
چکیده مقاله :
در دوره قاجاریه به دلیل ارتباط ایران با سایر کشورها و تحولاتی که در زمینههای فرهنگی و سیاسی رخ داد، تفاوتهایی نیز در تفکرات، گرایش و شیوههای هنر و معماری ایران ایجاد شد. این تأثیرات که بیشتر در بناهای مسکونی اشراف نمود پیدا کرده بود، در تمامی اجزای بنا از کالبد تا تزئینات رخ داده است. این تأثیرپذیری تا به حدی بوده است که در اواخر دوره ناصری سبک معماری بناها تلفیقی از معماری سنتی ایران و غرب بود. لذا این پرسش مطرح میشود که چه مؤلفه‌هایی از فرهنگ و معماری غرب بر ساختار کالبدی و تزئینی عمارت باغهای دوره قاجار در شیراز تأثیرگذار بوده است؟ بنابراین در پژوهش انجام‌شده سعی بر آن است تا با بررسی ویژگیهای کالبدی و تزئینی عمارت باغهای دوران قاجار موجود در شهر شیراز تأثیر هنر و فرهنگ معماری غرب را بر آنها بررسی شود نماید. طرح پژوهشی ترکیبی مورداستفاده در این پژوهش از نوع طرح همسوسازی و مدل همگرا است. در بخش کیفی مطالعه موردی چهارباغ عمارت مربوط به عصر قاجار در شهر شیراز (عمارت باغ ارم، عمارت باغ عفیف‌آباد، عمارت باغ نارنجستان قوام و عمارت باغ منشی باشی) صورت گرفته است. داده‌های مربوطه از طریق مراجعه پژوهشگر و مشاهده سازه‌ها و ثبت ویژگیهای کالبدی و تزیینی متناسب با سؤال پژوهش گردآوری گردیدند. تحلیل یافته‌ها نشان داد در مؤلفه تزئینات نتایج یافتههای کیفی و کمّی مؤید یکدیگر هستند و نشان می دهند عناصر معماری غربی در اجزای تزئینی این عمارتها به شکل گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته است. درعین‌حال، در مورد مؤلفه کالبدی هرچند یافتههای کیفی نشان از حضور قابل ملاحظه عناصر غربی در معماری کالبدی این عمارتها دارد، بااین‌حال به‌زعم پاسخگویان عناصر معماری غربی تا حدودی در ترکیب حجمی و عناصر این عمارت ها مشاهده گردید اما حضور پررنگی در کالبد عمارتها نسبت به مؤلفه‌های تزئینات ندارد.
During the Qajar period, due to Iran's relationship with other countries and the changes that occurred in the cultural and political fields, differences were also created in the thoughts, trends and styles of Iranian art and architecture. These effects, which were mostly seen in the residential buildings of the nobility, have occurred in all the building components from the body to the decorations. This influence was to such an extent that at the end of the Nasrid period, the architectural style of the buildings was a fusion of the traditional architecture of Iran and the West. Therefore, the question is raised, what components of western culture and architecture have influenced the physical and decorative structure of the Qajar period garden mansion in Shiraz? Therefore, in the conducted research, it is tried to investigate the influence of Western architectural art and culture on them by examining the physical and decorative features of the Qajar era gardens in Shiraz city. The combined research design used in this research is the type of alignment design and convergent model. In the qualitative part, a case study Chaharbagh mansions related to the Qajar era in Shiraz city (Eram Bagh mansion, Afifabad Bagh mansion, Narenjestan Qavam Bagh mansion and Manshibashi Bagh mansion) has been done. The relevant data were collected through the researcher's visit and observation of the structures and the registration physical and decorative features in accordance with the research question. The analysis the findings showed that in decoration component, the results qualitative and quantitative findings support each other and show that the elements of western architecture are widely used in the decorative components of these buildings. At the same time, regarding the physical component, although the qualitative findings show the significant presence of western elements in the physical architecture of these buildings, according to the respondents, western architectural elements were seen to some extent in the volume composition and elements of these buildings, but they do not have a strong presence the body of the buildings compared to the decoration components. .As mentioned earlier, the art and architecture of the Qajar era, affected by the currents modernism and the changes and developments of modernism and westernism, took on a new shape and color, and the achievements the modern era can be clearly seen in the buildings and mansions this era. to be Although the Qajar architecture is derived from the traditional architecture of Iran, especially the architecture of the Safavid and Zandiya eras, but at the end of the Qajar era, the elements western architecture can be seen in all parts of the building, especially in the appearance of the building and decorations. Even the use of new materials that were used in Europe were also used abundantly in the buildings of this period.As seen in the theoretical foundations of the research, the art and architecture of the Qajar era was influenced by the art and architecture of the West and European countries, and the trends of the modernity and developments that were the results of the Western modernity era entered Iran in different ways during this period. The art and architecture of this era had an impact. These effects can be seen in the aristocratic houses and mansions built in the big cities of Iran such as Shiraz. In this research, the effects of western art and architecture were investigated in two areas, physical and decorative, in four mansions of Bagh Eshrafi in Shiraz city. First, it was found that physical factors such as extroversion, columns, capitals, and long and wide porches are among the western elements in the examined buildings, but almost all the decorative elements in the buildings are influenced by western art and architecture. They are combined with Iranian decorations.Therefore, according to the examination of the studied samples and the issues raised, it can be said about the influence of Western art and architecture on the architecture of the Qajar period mansions that the mansions built in the city of Shiraz during the Qajar era can be the most He observed the influence of western patterns, especially in the decoration of buildings, and it was such that the closer to the end of this era, the buildings were more oriented towards western architecture.
_||_
ارزیابی مولفههای تاثیرگذار فرهنگ معماری غرب در دوران مدرن بر ساختار کالبدی و تزئینات عمارت‌باغ‌های دوره قاجار شهر شیراز
(نمونه موردی: عمارت باغ ارم، عمارت باغ عفیف‌آباد، عمارت نارنجستان قوام، عمارت منشیباشی)
n چکیده
در دوره قاجاریه به دلیل ارتباط ایران با سایر کشورها و تحولاتی که در زمینههای فرهنگی و سیاسی رخ داد، تفاوتهایی نیز در تفکرات، گرایش و شیوههای هنر و معماری ایران ایجاد شد. این تاثیرات که بیشتر در بناهای مسکونی اشراف نمود پیدا کرده بود، در تمامی اجزای بنا از کالبد تا تزئینات رخ داده است. این تاثیرپذیری تا به حدی بوده است که در اواخر دوره ناصری سبک معماری بناها تلفیقی از معماری سنتی ایران و غرب بود. لذا این پرسش مطرح میشود که چه مولفه‌هایی از فرهنگ و معماری غرب بر ساختار کالبدی و تزئینی عمارت‌باغ‌های دوره قاجار در شیراز تاثیرگذار بوده است؟ بنابراین در پژوهش انجام‌شده سعی بر آن است تا با بررسی ویژگیهای کالبدی و تزئینی عمارت‌باغ‌های دوران قاجار موجود در شهر شیراز تاثیر هنر و فرهنگ معماری غرب را بر آنها بررسی شود نماید. طرح پژوهشی ترکيبی مورداستفاده در این پژوهش از نوع طرح همسوسازی و مدل همگرا است. در بخش کیفی مطالعه موردی چهارباغ عمارت مربوط به عصر قاجار در شهر شیراز (عمارت باغ ارم، عمارت باغ عفیف‌آباد، عمارت باغ نارنجستان قوام و عمارت باغ منشیباشی) صورت گرفته است. داده‌های مربوطه از طریق مراجعه پژوهشگر و مشاهده سازه‌ها و ثبت ویژگیهای کالبدی و تزیینی متناسب با سوال پژوهش گردآوری گردیدند. تحلیل یافته‌ها نشان داد در مولفه تزئینات نتایج یافتههای کیفی و کمی موید یکدیگر هستند و نشان می‌دهند عناصر معماری غربی در اجزای تزئینی این عمارتها به شکل گسترده‌ای مورداستفاده قرار گرفته است. درعین‌حال، در مورد مولفه کالبدی هرچند یافتههای کیفی نشان از حضور قابل‌ملاحظه عناصر غربی در معماری کالبدی این عمارتها دارد، بااین‌حال به‌زعم پاسخگویان عناصر معماری غربی تا حدودی در ترکیب حجمی و عناصر این عمارتها مشاهده گردید اما حضور پررنگی در کالبد عمارتها نسبت به مولفههای تزئینات ندارد.
n واژگان کلیدی: هنر و معماری غرب، هنر و معماری دوران قاجار، عمارت‌باغ‌های قاجار شیراز، کالبد و تزئینات بنا.
n مقدمه
مساله رویارویی با غرب و تاثیرش بر معماری از چالش‌برانگیزترین موضوعات برای معماران است. تبادلات فرهنگی و هنری ایرانیان با غرب از دورههای قبل از قاجار و به‌خصوص در دوره صفویه آغاز شده است؛ لاکن میزان تاثیر آن در تحولات عرصه معماری و ساخت به‌اندازه دوره قاجار نیست. نخستین رگه‌های این موضوع در معماری ایران به دوره قاجار بازمی‌گردد. هم‌زمانی این دوران با تحولات سرمایهداری در غرب و به دنبال آن تغییرات کالبدی شهرهای اروپایی و سفرهای ایرانیان به این شهرها موجب ایجاد تغییر در هنر و معماری ایرانیان و ایجاد تضاد در و ارزشها و اندیشههای معمارانه و تنوع در شیوههای معماری شد. معماری این دوره اگرچه رنگ و بوی تقلیدی و التقاطی به خود گرفته؛ ولی میتوان اولین نشانههای هویت طلبی نیز در آن مشاهده کرد. آنچه که موجب این دگرگونی و گسست در معماری ایران گردیده است، دگرگونی فکری و فرهنگی جامعه ایرانی است که از دوره صفویه آغاز و در دوران قاجار و پهلوی اول به اوج خود رسید، این دگرگونی و تحول در ابتدا در هنرهایی چون نقاشی و تزئینات به وجود آمد، اما ازآنجایی‌که این تغییرات هنوز چندان در معماری تاثیرگذار نبوده‌اند، آغاز دوره گذار در معماری ایران را باید قاجار دانست (اکبریان، 1393). شهر شیراز در دوران قاجار نیز مانند دوران قبل دارای معماری خاص و ویژهای بوده و بناهای متعددی با سبک و سیاق جدید ساخته شدند که در اکثر آنها تلفیقی از معماری غربی و ایرانی را میتوان مشاهده کرد. در بین بناهای این شهر عمارتها و کوشکهای درون باغها میباشد که در این پژوهش بر مبنای نظریاتی چند به دنبال تحلیل تاثیر فرهنگ و معماری غرب بر معماری و تزئینات عمارتهای باغهای شیراز میباشد، لذا بررسی چهار نمونه موردی از عمارتهای باغهای شیراز، عمارت باغ ارم «1234-1315 ه.ق»، عمارت باغ عفیف‌آباد «1284 ه.ق»، عمارت باغ نارنجستان قوام «1290-1305 ه.ق»، عمارت باغ منشیباشی «1337 ه.ق» مدنظر است و از سوی دیگر به دنبال کشف و نحوه چگونگی شکلگیری و دگرگونی این تغییر و تحولات در دوره قاجار متأثر از ارتباط با فرهنگ معماری غرب و چگونگی انعکاس آن بر کالبد معماری و تزئینات آنها است لذا این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است.
تاثیر فرهنگ معماری غرب بر عمارت‌باغ‌های دوره قاجار در شیراز بر کدام عوامل و به چه میزان بوده است؟ همچنین این فرضیه نیز مطرح میشود که به نظر میرسد عناصری در ساختار معماری و تزئینات عمارت‌باغ‌های شیراز در دوران قاجار از فرهنگ معماری غرب تاثیر پذیرفته است.
و نیز فرضیه دیگری عنوان می‌گردد که به نظر میرسد امواج نوگرایی متأثر از فرهنگ معماری غرب بر عمارتهای تاریخی شیراز در دوره دوم قاجار به‌صورت تلفیقی از الگوی معماری زندیه در ساختار کالبدی و فضایی با اقتباس نمادین از عناصر کالبدی معماری غرب و اقتباس شکلی از تناسبات باشکوه معماری ایران باستان بوده است.
n پیشینه پژوهش
در این بخش موضوع اصلی پیشینه پژوهش در ارتباط با مطالعاتی است که حول موضوعات مرتبط با هنر و معماری دوران قاجار و تاثیر فرهنگ و هنر غرب و مدرنیته غربی بر آن میباشد.
حشمتی و دولت‌آبادی (1399) معماری کاخ‌های هر دوره از حکومت پادشاهان قاجار را به تفکیک بررسی کرده و روند تغییرات آن را موردمطالعه قرار میدهد و تفاوتها و شباهتهای آنها را ازلحاظ سبکشناسی معماری مقایسه میکند. این پژوهش در پی‌شناخت چرایی و چگونگی دستیابی معماران به این الگوی مشخص و میزان تاثیرپذیری از فنون گذشته و تاثیر معماری غرب بر معماری این دوره است. مهم‌ترین بناهای این دوره با روش مشاهده میدانی و مطالعه کتابخانهای و همچنین پژوهش‌های پیشین با شیوه پژوهشی توصیفی-تحلیلی و تطبیقی، بررسی شدهاند و از میان آنها وجوه افتراق و اشتراک هریک مورد ارزیابی قرار گرفته است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که باوجود برخی تاثیرگذاری معماری غرب در این دوره، کماکان معماری این دوره بر پایه اصول بنیادین معماری ایرانی-اسلامی، مانند اصل درون‌گرایی، محرمیت و... استوار بوده است. پوراعتصامی (1399) در پژوهشی با عنوان مقدمهای بر تحلیل تاثیر نفوذ فرهنگ غرب بر معماری مسکونی معاصر ایران در دوران قاجار و پهلوی مسیر حرکتی معماری ساختمانهای مسکونی از دوره قاجار تا پهلوی دوم را مورد برسی قرار داده که این تحولات باعث تحول در فرم پلانها در این دورهها نیز بوده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که معماری دوره قاجاریه که بهحق اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقاء بخشیده درنهایت به معماری دوره پهلوی اول با الگو گیری از کشورهای شرقی و تلفیق با معماری سنتی و سپس به معماری دوره پهلوی دوم با الگوی غرب‌گرایی و بی‌هویتی رسیده است. انصاری و حیدری (1397) در پژوهشی پس از مطالعه جریانات اجتماعی جامعه متحول شده ایرانی دوران قاجار، به مدد دیوارنگارههای عمارت صارمالدوله، به بازخوانی این تحولات پرداختهاند. تصاویر، بازنمایی از تاثیر برخورد سنت ایرانی با مدرنیته اروپایی هستند که تنها در ظاهر و همچون تصوری از فرهنگ اروپایی، به شکل تغییر در پوشش و رفتارها به تقلید از اروپاییان، صورت پذیرفته است. سعادتی خمسه (1396) از طریق بررسی توصیفی - تحلیلی چند نمونه مفروض سنتی و غربی خانه در دوره قاجار، به این نتایج دست‌یافت که معماری مسکونی قاجار درگذر از جهان سنت به تجدد، صرف‌نظر از عدم تحول در فن ساختمان با استقرار برونگرایی به‌جای درون‌گرایی، اعمال تغییرات کالبدی و فضایی در نظام گردشی و الگوبرداری مستقیم از عناصر و تزئینات معماری غرب، تحولی بسیار عظیم و پرشتاب را پشت سر نهاد، لیکن عدم تکاپو در راستای بهرهبرداری و تکامل دستاوردهای اصیل و تاریخی معماری ایران موجب شد که تحول به وجود آمده به عرصه تقابل و تضاد در معماری مسکونی ایران مبدل گردد. در مقاله سجادی و رستمی (1393) که با استفاده از روش تحقیق استدلال استقراری و تکنیکهای توصیفی- تحلیلی- تفسیری انجام شده است، نتایج نشان میدهد تاثیر معماری اروپا بر معماری ایران در دوران قاجار ابتدا خود را در ساختمانهای سلطنتی، سپس در بناهای عمومی و دست‌آخر در معماری مسکونی نشان داد. سودخواه و دیگران (1392) پژوهشی را با عنوان تاثیر ورود مدرنیسم بـه معماری تبریز در دوره قاجار و نحـوه ورود مدرنیسم (معماری فرنگی قرن 19 م.) را بـه معماری شـهر تبریـز به دلایل اهمیت اجتماعـی، سیاسی و اقتصادی موردبررسی قرار داده‌اند و بـه بومی‌سازی این عناصر یا ترکیب آن با معمـاری ایران میپردازد.
با توجه به این‌که تاکنون بر روی عمارت‌باغ‌های شهر شیراز و معماری این عمارتها از منظر سبکشناسی و ویژگی کالبدی و تزئینی آنها به‌صورت تواما و تاثیر ورود هنر و معماری غرب بر معماری و تزئینات این بناها تحقیق شاخصی صورت نگرفته، این مقاله میتواند با شناخت عوامل و نحوه تاثیر عناصر هنر و معماری غرب بر عمارت‌باغ‌های دوران قاجار، خلأ تحقیقاتی موجود را تا حدودی پوشش دهد.
n مبانی نظری
n معماری در دوران قاجار
با روی کار آمدن آقامحمدخان قاجار و تشکیل حکومت واحد مرکزی قدرتمند، ایران وارد مرحله جدیدی از حیات سیاسی و اجتماعی خود شد و این دوران با بر تخت نشستن فتحعلی‌شاه به‌گونه‌ای متفاوت ادامه یافت (ویولتشکیبا و دیگران، 1399). در هنگام به حکومت رسیدن آقا محمدخان قاجار و آغاز سلسله قاجاریه و گزینش تهران به‌عنوان پایتخت، هنر معماری ایرانی با هنر درخشان دوران صفوی و دورههای پیش از آن فاصله زیادی گرفته بود. ارائهکاران در این دوره به پیروی از سفارش‌دهندگان و بانیان اصلی آثار معماری، گرایش آشکاری به بهره‌گیری از مضامین و عناصر تزئینی هنر ایران باستان در تزئینات وابسته به معماری بناهای این دوره داشتهاند. درحالی‌که معماری وابسته به طبقه حاکم، به‌تناسب قدرت سیاسی و توان اقتصادی دولتمردان در دورههای گوناگون تاریخی، گونه‌ای از آثار تاریخی، در معماری شکل میگیرد که بیشتر، با
نامهایی چون کاخ، قصر، کوشک، تخت، عمارت و واژگانی ازاین‌دست شناخته میشوند. این بناها ضمن برخورداری از دستاوردهای هنری دوره پیشین در تمامی گونههای معماری اعم از معماری شاهانه و عامیانه، عام‌المنفعه و یا با کاربری انحصاری دربردارنده ویژگی‌هایی ازنظر ساختار و ارائه می‌باشند که متمایز از سایر سازههای خود و دورههای پیشین جلوه میکند. بازتاب این تمایل در تزئینات وابسته به معماری عصر قاجار در سراسر ایران به‌روشنی قابل‌مشاهده است (قاضی و دیگران، 1394). معماری بناهای مسکونی در دوره قاجاریه از محرمیتها و رعایت فضاهای بیرونی و اندرونی و طرحهای دل‌باز به همراه رعایت اصول ارتباطات و محرمیتها، به معماری غرب-گرای پهلوی اول و بخصوص پهلوی دوم رسید. این غرب‌گرایی به‌خصوص در ساختمانها رخنه کرده تا جایی که بسیاری از فضاهای موجود در معماری ارزشمند ایرانی دستخوش سردرگمی و پریشانی شد (پوراعتصامی، 1399).
به‌طورکلی معماری دوره قاجاریه را میتوان به سه بخش تقسیم کرد:
الف) بناهای دوره اول 1200-1266 ه ق مقارن با 1163-1299 ه ش، هم‌زمان با حکومت آقا محمدخان قاجار، فتحعلی‌شاه، محمدشاه و اوایل حکومت ناصرالدین‌شاه.
ب) بناهای دوره دوم 1266-1298 ه ق مقارن با 1260-1299 ه ش، هم‌زمان با حکومت ناصرالدین‌شاه.
ج) بناهای دوره سوم 1298-1344 ه ق مقارن با 1260-1299 ه.ش هم‌زمان با حکومت مظفرالدین‌شاه، محمدعلی شاه، احمدشاه (مشبکی اصفهانی، 1398).
هنر و معماري قاجار در پيوند با سنت و مدرنيته در قالب تزيينات فراوان نمايان میشود و به اوجي از هنر ايراني- اسلامی میرسد. تزيينات بنا نيز در اين دوره تحت تاثیر ويژگي‌های غربي و ديگر هنرهاي دوره قاجار است (پنجهباشي و فرهد، ۱۳۹۴)؛ که به نحو گسترده‌ای براي جلوه بخشيدن به سطوح بناهاي ايراني، اسلامي در آثار تاریخی شيراز متداول می‌گردد (پنجهباشی و دولاب، 1397). هنر دوره قاجار نشان‌دهنده سه ویژگی اصلی و بنیادین بود: تاثیر گرفتن از معماری سنتی و گذشته ایرانی به‌ویژه معماری دوره صفوی، استفاده گسترده عناصر عامیانه و مردمی و درنهایت، تاثیر گرفتن و وابستگی به هنر غربی. میتوان اذعان داشت که دوره قاجار مبدأ نوآوری‌ها و اجرای اصولی نوظهور در احداث ابنیه به‌ویژه کاخ‌ها بود (کیانمهر و دیگران، 1394).
n تاثیر مدرنیسم بر معماری دوران قاجار
جامعه ایران از بدو آشنایی با دنیای تجدد و گام نهادن در مسیر ترقی‌خواهی با وقایع متعددی روبه‌رو بوده است که جنبه‌های مختلف این جامعه و ازجمله معماری آن را دستخوش تحولات قابل‌توجهی کرد. در تبیین موضوع «مدرنیسم» و تاثیرش بر معماری ایران، انواع متفاوت نگاه و داوری برای ارزیابی و تعیین جایگاه آن شکل گرفته است (قبادیان، 1392 ،
بانیمسعود، 1392). در دورة قاجاريه روند معماري ايران شکل تازه‌ای به خود گرفت. رفت‌وآمدهای بزرگان قوم قجر و حكام و افراد متمول به فرنگ، سبب تحول در پديدة هنر معماري شد؛ به‌طوری‌که در برخي از آثار معماري، تاثیر معماري اروپايي ديده میشد. اين نفوذ تا حدي در کاخ‌های شاهی چون کاخ‌های صاحبقرانیه، فیروزه (کلاه‌فرنگی) در تهران و عمارت‌باغ‌های ارم و عفیف‌آباد شیراز مشهود بود، اما نفوذ اين معماري براي بناهاي مسكوني «بيروني و اندروني»، مساجد، مدارس علميه و بقاع متبركه، بازارها، کاروانسراها بی‌اثر بود (مولفان، 1353). با ورود عناصر معماری مدرن به ایران، میتوان تغییرات وسیعی در سبک معماری معاصر این دوره مشاهده نمود. این تغییرات تدریجی بوده و ریشه‌های آن به اواخر دوره قاجار برمی‌گردد. آنچه در دوران قاجار شاهد شکلگیری آن بوده‌ایم، ظهور اشکال فرنگی در جوار فرم‌های ایرانی است که اغلب روشنفکران معاصر آن را «التقاط» می‌خوانند. تغییر در ساختار فضایی و ارتباطی ساختمانهای جدید مانند پلان ساختمان، تلفیق عناصر، اشکال معماری اروپایی با معماری بومی و استفاده از مصالح ساختمانی همراه با تکنولوژی جدید ویژگی عمده معماری این دوره بوده است (ثباتثانی، 1391). مروری بر مطالعات گذشته نشان میدهد که در دوره قاجار، جامعه ایران بیشترین تاثیر را از غرب به‌ویژه در حوزه هنر پذیرفته است و عناصر هنر غربی وارد هنر ایرانی شده است (مقبلی و گلچین، 1393). نخستین دسته از عوامل تاثیرگذار در معماری دوران قاجار، عوامل درونی و برگرفته از معماری سنتی ایران به‌خصوص معماری عصر صفویه است. آثار این سبک را میتوان در بناهای مذهبی و خانه‌های مسکونی به‌خوبی مشاهده کرد (کمالی، 1389). این سبک که به شیوه اصفهانی مشهور است، در دوره اول قاجاریه یعنی سالهای 1229-1164 هجری شمسی نیز با ادامه روش اجرای ساختمانها به شیوه سنتی، درون‌گرایی، منابع الهام و ایده‌پردازی، نوع عملکرد، فرم بنا و نوع تزیینات ادامه یافت. نخستین آثار نفوذ هنر غربی در این دوره در تزیینات و نقاشیهای واقعگرا، بام شیب‌دار، سنتوری‌های فاقد مجسمه و تزیینات و قوس‌های نیم‌دایره به‌جای قوس جناغی دیده میشود (قبادیان، 1392). در دوره دوم، تاثیرپذیری از هنر غرب به‌واسطه برخورد مستقیم‌تر و بیشتر با الگوهای غربی افزایش می‌یابد. علاوه بر تزیینات شاهد نفوذ برخی المان‌ها، عناصر و شیوههای اجرا به سبک اروپایی به‌ویژه نئوکلاسیک در معماری بومی و سنتی هستیم. البته در سراسر عصر قاجار این تغییرات در سطح شهری و بناهای سلطنتی و یا عمارتهای قشر مرفه و متجدد رخ می‌دهند و علیرغم ساخت منازل مسکونی فراوان و در نوع خود زیبا در این دوره، وفاداری به الگوهای بومی و سنتی در این نوع بناها بسیار چشمگیرتر است؛ اما دوره سوم حکومت قاجارها، دوره معماری فرنگی و تاثیرپذیری بیشتر از معماری نئوکلاسیک اروپا است در این دوره اقشار نوپای سرمایهداری تجاری هم درصدد ساختن شهری بودند که توانایی پذیرش روابط و فضاهای جدید را در فضای کالبدی خود داشته باشد. تحرکات اجتماعی متأثر از تغییرات اندیشه، باعث جدایی گزینی اقشار مختلف با زندگی در محدوده معین و عدم تماس با سایر قشرهای شهری شد. تا پیش‌ازاین، محلات بر اساس روابط خویشاوندی، قومی و مذهبی شکل می‌گرفتند. بدین‌ترتیب نقش محله تغییر میکند. معماری خیابانی تغییر دیگری است که در این دوره در معماری ایران به چشم می‌خورد. منظور از این نوع معماری احداث خانهها و مغازه‌ها در اطراف خیابان است. علت این پدیده ورود اتومبیل به خیابان‌هایی است که جنبه عملکردی داشتند. این بناها در دو یا سه‌طبقه رو به خیابان ساخته می‌شدند و بازشوهایی به سمت خیابان داشتند (همان). در دوره سوم هر سه شیوه معماری اصفهانی، تهرانی و فرنگی در کنار هم مطرح و موردتوجه بودند. نمودهای معماری فرنگی را میتوان بدین‌صورت تعریف کرد: نمادهای نئوکلاسیک نظیر کلاه‌فرنگی و ساعت، تقارن در پلان و نماهای اصلی، بام شیب‌دار و سنتوری، قوس‌های کمانی و نیم‌دایره، گلدان و مجسمه در بنا، نرده‌های فلزی، بالکن، پله‌ها در محور اصلی، تزیینات کلاسیک و واقعگرا و ستونهای دوریک، یونیک و کرنتی.
n مولفههای کالبدی و تزئینی بناهای دوران قاجار
در عصر قاجار تعدادی از عناصر معماری غربی وارد معماری ایرانی شد. این عناصر، ابتدا تاثیر خود را بر ساختمانهای سلطنتی و اعیانی، سپس بناهای عمومی و معماری مسکونی و بناهای مذهبی گذاشتند. تـا زمانی که تکنیک به کار گرفتن آنها وارد ایران نشده بود، زبان معماری در حد تکرار الگوی بعضی از عناصر باقی‌مانده یا در حد ایده گرفتن و ساختن آن به شیوههای سنتی دگرگون نشد. تا آن زمان، تغییر آن با تزیینات و روحیه‌ای ایرانی بود، بنابراین نفوذ این عناصر در ساختمانها و ترکیب آن با معماری ایرانی، سبکی متفاوت به وجـود آورد و ساختمان‌هایی با این سبک جدید بنا شد (سجادزاده و دیگران، 1395). با توجه به مطالب ذکرشده بررسی تغییر و تحولات به وجود آمده در هنر و معماری دوران قاجار که به‌واسطه و بر مبنای ورود عناصری از معماری غرب به معماری ایرانی و تحولات ناشی از به‌کارگیری این عناصر در کنار هم در ساختار و اجزای معماری ایرانی و تلفیق آنها با یکدیگر و نیز بررسی تغییر و تحولاتی که در هنر و تزئینات این دوره در بناها شکل میگیرد که یکی از مهم‌ترین این موضوعات بررسی و ریشه‌یابی عناصر کالبدی و تزئینی میباشد، در این بخش به این امر پرداخته میشود. از ویژگیهای شاخص معماری بناهای قاجاری میتوان به اتاق شاه‌نشین در میانه ضلع اصلی بنا، ایوان ستوندار مقابل شاه‌نشین، اتاق‌های وابسته اطراف اتاق مرکزی و غیره اشاره کرد. شایان‌ذکر است در اواخر این دوره و با الگوبرداری از معماری غرب در خانه طبقه اشراف جامعه، ویژگی درون‌گرایی در خانهها جای خود را به برونگرایی داده و برخی از عناصر شیوه غربی از قبیل سقف‌های شیب‌دار، ستونهای متعدد و تجملات در تزیین وارد معماری خانهها شد (زمرشیدی، 1390). در اواخر دوران قاجار برونگرایی در خانهها به‌تدریج ظهور کرده و فضای خانه به‌صورت فضای مرکزی در درون حیاط قرار میگیرد. تزیینات معماری در دوره قاجار دارای ویژگیهای منحصربه‌فردی بود مانند: ازدحام نقوش و تنوع بالای رنگ‌ها و ارجح بودن آن به ساختار اصلی طرح، همچنین استفاده از نقوش و تزیینات غربی همانند روکوکو و باروک به همراه عناصر طبیعی همچون گل‌ها و پرندگان و غیرهندسی اجرا کردن طرح‌ها (کیانمهر و دیگران، 1394). در این دوران به تقلید از معماری اروپایی، عناصری همچون نقوش سرستونهای بالا سردر ورودی، سنتوری، فرم پنجره و ترکیب‌های حجمی ساختمان تغییر کرد؛ بنابراین همراه با تحولات اجتماعی در ایران، تقلید از معماری اروپایی در این دوران به شکلی کاملاً ملموس آغاز شد (سجادی و دیگران، 1393). در معماری سنتی ایرانی تقدم رنگ‌های سرد همانند آبی فیروزهای، لاجوردی و سبز در تزیینات بناها به‌ویژه کاشی‌کاری‌های آنها بود، اما در دوره قاجار شاهد هستیم که رنگ‌های گرم مانند قرمز و نارنجی و سفید بر رنگ‌های سرد تقدم پیدا می‌کنند. به‌علاوه در نقوش تزیینات نیز شاهد تغییر و تحولی هستیم و نقش‌های طبیعی و موجوداتی مانند گل و درخت به آنها اضافه میشوند (زابلینژاد، 1387). سنتوری‌های مثلثی یا منحنی شکل بالای نما و سرستونهای سبک یونانی و قوس‌های نیم‌دایره‌ای نیز قابل‌مشاهده است که از مصادیق تاثیر معماری غرب بر معماری قاجار بوده‌اند (سعادتی خمسه، 1396). ازآنجاکه در این پژوهش کالبد و تزئینات بناهای دوران قاجار مدنظر میباشد، ویژگیهای کالبدی و تزئینی عمارت‌باغ‌های شهر شیراز از حیث موارد زیر بررسی شده است:
الف) فرم بنا شامل تعداد طبقات بنا، سلسله‌مراتب دسترسی، درون‌گرایی یا برونگرایی و سازمان‌دهی فضایی پلان.
ب) بافت و تزئینات شامل: تزئینات نما و تزئینات داخلی بنا.
نمودار 1- مدل مفهومی پژوهش
n روش تحقیق
رویکرد این پژوهش براساس شيوه ترکيبی (طرح همسوسازی) است. این راهبرد معمولاً در مورد پژوهش‌هایی استفاده میشود که در آنها هم داده‌های کيفی و هم داده‌های کمی گردآوری میشود استفاده از ترکیب رویکردهای کمی و کیفی، فهم بهتری از مسائل پژوهش فراهم می‌سازد (کرسول، 1391، 281).
طرح پژوهشی ترکيبی مورداستفاده در این پژوهش از نوع طرح همسوسازی و مدل همگرا است. در این نوع پژوهش داده‌های کمی و کیفی به‌صورت جداگانه و در راستای تکمیل یافتههای متقابل گردآوری و تحلیل میشوند.
در بخش کیفی مطالعه موردی چهارباغ عمارت مربوط به عصر قاجار در شهر شیراز صورت گرفته است. داده‌های مربوطه از طریق مراجعه پژوهشگر و مشاهده سازه‌ها و ثبت ویژگیهای کالبدی و تزیینی متناسب با سوال پژوهش گردآوری گردیدند. پس از ثبت اطلاعات لازم، یافته‌ها صورت‌بندی و تحلیل گردیده و مبنای تدوین پرسشنامه قرار گرفتند. سوالات پرسشنامه شامل سه مولفه شاخص‌های کالبدی در پلان، شاخص‌های کالبدی در نما و شاخص‌های تزیینات است و به‌منظور اطمینان از پایایی این مولفهها از ضریب آلفای کرونباخ و جهت سنجش روایی آنها نیز از روش تحلیل عاملی تأییدی استفاده گردیده است. نتایج تحلیلی داده‌ها حاکی از برازش پایایی و روایی مولفهها است (جدول 1).
جامعه آماری پژوهش متشکل از پانل نخبگان و متخصصان به تعداد 25 نفر، شامل اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های هنر و معماری ازجمله: دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز (5 نفر)، دانشکده معماری دانشگاه هنر شیراز (8 نفر)، دانشکده معماری و شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران (4 نفر)، کارشناسان متخصص در سازمان میراث فرهنگی شیراز (5 نفر)، محققین دکترا با سابقه پژوهش در حوزه تاریخ معماری دوره قاجار (3 نفر)، انتخاب شدهاند.
جدول 1- آماره‌های پایایی و روایی مولفههای پژوهش
| پایایی | روایی | |
مولفه | آلفای کرونباخ | KMO | معنی‌داری |
کالبدی در پلان | 71/0 | 584/0 | 012/0 |
کالبدی در نما | 74/0 | 637/0 | 000/0 |
تزئینات | 787/0 | 682/0 | 000/0 |
n بخش اول: بررسی نمونههای موردی
در بخش کیفی پژوهش حاضر، از بین عمارت‌باغ‌های موجود در شیراز، 4 عمارت باغ مربوط به دوره قاجار انتخاب گردید. انتخاب این موارد بر اساس سه معیار انجام شده است: 1) اسناد و مدارک و اطلاعات کافی درباره معماری و ساخت آنها در اختیار باشد؛ 2) خود بنا و تزئینات آن صحیح و سالم باشد؛ و 3) امکان بررسی دقیق جهت ثبت اطلاعات فراهم باشد. ازاین‌رو از میان عمارتهای باقی‌مانده از دوران قاجار در شهر شیراز چهار عمارت انتخاب شده است. عمارتهای مذبور متعلق به طبقه اجتماعی اشراف بوده است و اکثراً دارای الگوی برونگرا بوده و فضای عمارت در میان یا انتهای باغ قرار گرفته است. عمارتها معمولاً دارای دوطبقه به همراه یک طبقه زیرزمین می‌باشند و عمارت نارنجستان قوام که دارای الگوی درون‌گرا است دارای قسمتهای تابستان و زمستان‌نشین نیز میباشد. در ادامه پس از طبقه‌بندی عمارتها بر اساس دوره تاریخی، به بررسی نمونههای موردی ازلحاظ ساختار کالبدی و تزئینات پرداخته میشود.
با نگاهی بر معماری دوران قاجار میتوان دریافت که این بازه زمانی خود به سه دوره تقسیم میشود:
دوره قبل از ناصری: قبل از سلطنت ناصرالدین‌شاه، حدود 72 سال (1193-1264).
دوره ناصری: دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه، حدود 49 سال (1264-1313).
دوره بعد از دوره ناصری: دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه تا قبل از پهلوی، حدود 31 سال (1313-1344) (دانش و دیگران، 1400).
مشخصات عمارتهای انتخابی با توجه به این تقسیم‌بندی، در جدول 2 ارائه شده است.
جدول 2- معرفی مشخصات بناهای شیراز در دوره قاجار در جامعه آماری بررسی شده (نگارندگان)
باغ ارم | 1234 ه.ق / 1315 ه.ق | دوره قبل از ناصری دوره ناصری | خيابان ارم |
عفیف‌آباد | 1284 ه.ق | دوره ناصری | انتهای خيابان عفیف‌آباد |
نارنجستان قوام | 1290 ه ق- 1305 ه.ق | دوره ناصری | انتهاي خيابان لطفعلی‌خان زند |
منشیباشی | 1337 ه.ق | دوره بعد از ناصری | خیابان فردوسی |
n 1- عمارت باغ ارم
باغ ارم از زيباترين باغهای ايران در شمال غرب شيراز به شمار می‌رود که در خيابان ارم قرار دارد. مورخان، تاريخ ساخت اين باغ را در سده پنجم ه.ق يعني دوران حکومت اتابک قراچه سلجوقي می‌دانند. در اوايل دوران قاجاريه، سران ايل قشقايي اين باغ را مقر ايل خود ساختند. در دوره ناصرالدین‌شاه، حاج حسنعلي خان نصيرالملک، ساختمان زيباي کنوني را در آن بنا کرد (کماليسروستاني، ۱۳۸4). ازلحاظ معماري، نقاشي، حجاري، کاشی‌کاری، گچ‌بری و آجرکاري از بناهاي ماندگار دوره قاجاريه به‌عنوان سلسله قدرت ساخته شده است (عطارزاده و اتحادمحکم، ۱۳۹۲). اين باغ در سال ۱۳۸۵ به دانشگاه شيراز واگذار گرديد و در سال ۱۳۹۰ در فهرست ميراث جهاني ثبت شد (کماليسروستاني، ۱۳۸۴). عمارت باغ ارم شیراز در حقیقت عمارتی سه‌طبقه، در بلندترین مکان باغ و در انتهاي مسیر قرار گرفته است. در ورودی اصلی عمارت پلکانی، این عمارت دارای المان‌های معمول ورودی مانند هشتی و دالان نیست، اما سردر جنوبی با ترکیب آجر و کاشی اجرا شده است. تراس‌بندی در مسیر حرکت سردر تا عمارت نوعی سلسله‌مراتب حرکتی را ایجاد کرده و در عمارت باغ، نیز دسترسیها و سلسله‌مراتب دسترسی به‌خوبی در نظر گرفته شده است. کوشک تحت تاثیر معماری غرب دارای الگویی برونگرا میباشد (یاری و هورشناس، 1396). ورودی عمارت از بخش غربی میباشد و برای آن پلکان در نظر گرفته نشده است. در ضلع غربي اين ساختمان سه‌طبقه که حوض بزرگي روبروي آن قرار دارد سردر زيبايي مشاهده میشود. پيشاني بنا شامل پنج هلالي در فرم نیم‌دایره است که با کاشی‌کاری در مضمون‌های متفاوت مزين شده است (عطارزاده و اتحاد محکم، 1392). ایوان عمارت دارای کاشی‌کاری‌های دوره زندیه و قاجاریه است و نقاشیهای سقف کوشک و حجاری ستونهای ایوان، گل‌وبوته‌های تزئینی میباشد. نقاشیهای سقف نقوش گل‌وبوته و طرحهای اسلیمی و تصاویر شکارگاه‌ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبک اروپایی است (زمرشیدی، 1392). نقاشيهاي ديواري به‌صورت کاشي هفترنگ و يا نقاشي رنگ و روغن بر روي چوب کارشده و سراسر ديوارها و سقف اين عمارت سه‌طبقه را تزيين کرده است. نقاشی‌ها داراي مضامين متنوعي هستند که متناسب با موضوعهاي هريک به شيوههاي متداول و گاه متأثر از نقاشي غربي کار شدهاند. برخي نيز که الهام گرفته از فرهنگ بومي و سنتي ميباشد از دقت و ظرافت بيشتري در اجرا برخوردار است. در بالای عمارت سنتوری هلالی وجود دارد که روی آن تصاویری از ناصرالدین‌شاه و داستانهای شاهنامه کاشی‌کاری شده است. دوطبقه بالای کوشک دارای ستونهایی است که از ستونهای بیزانسی الهام گرفته است. (تصویر 1).
تصویر 1- سرستون ایوان شرقی، سنتوری و ایوان ستوندار و تزئینات عمارت باغ ارم
n 2- عمارت باغ عفیف‌آباد
ساختمان کاخ دارای دوطبقه است که در آن نزدیک به ۳۰ اتاق و تالار وجود دارد. طبقه اول با پلکان به طبقه دوم راه می‌یابد. طبقه دوم راهروی بلندی دارد که در دو سوی آن اتاق‌های تودرتو جای دارد. سقف تالار چوبی است و به نقش‌های گل‌وبوته، شکارگاه و بزم و شادی آراسته شده است. دورتادور دیوارها گچ‌بری و مقرنس‌کاری شده است. دیوارهای عمارت از گچ‌بری و مقرنس‌کاری با نقش گل بته، شکار و مجالس بزم و رزم مزین شده است. تصاویر طاووسها، گلهای زرد شیپوری از دیگر تصاویر نقاشی شده است. نمای عمارت با کاشیهای هفترنگ با تصاویر پادشاهان مزین شده است. همچنین از گچ‌بری نیز در بنا استفاده شده است. در جلو ایوان بزرگ عمارت، چهارستون بلند ساخته شده است و سقف آن با قطعات چوبی پوشیده شده است. برخی از سرستونهای ایوان با الهام از نقش‌های تخت جمشید گچ‌بری شده و همچنین برخی دیگر به سبک کرنتی ساخته شده است (تصویر 2).
تصویر 2- سنتوری، سرستون‌ها و پله تشریفاتی عمارت عفیف‌آباد
n 3- عمارت نارنجستان قوام
نارنجستان قوام یکی از بناهای تاریخی شهر شیراز است که در دوره قاجار، در محله بالاکفت (انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند) بنا شده است. این عمارت به دست «محمدخان قوامالملک» در سال 1290 هجری قمری و در اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده و در سال 1305 هجری قمری، به‌وسیله محمدرضا خان قوامالملک سوم به پایان رسیده است (مومنی و ناصری، 1394). سردر ورودي در ضلع جنوبی قرار داشته و به یک هشتی بازمی‌گردد و از طریق دو دالان قرینه به حیاط راه میابد. در محوطه مستطیل شکل باغ نارنجستان یک حوض بزرگ آب با فواره و یک آب‌نما در امتداد محور طولی حیاط جاري است. درخت‌های نارنج در ردیف‌های منظم در باغچه قرص گردیده که به دلیل کاشت درخت‌های نارنج فراوان در آن، بدین نام معروف شده است، وجود حیاط مرکزی و حیاط اندرونی و استفاده از دیوارهای بلند موجب درون‌گرایی عمارت شده است. سلسله‌مراتب دسترسیها از ورودی تا کلیه قسمتهای عمارت وجود دارد و عمارت دارای قسمتهای عمومی، نیمه عمومی، خصوصی و نیمه‌خصوصی میباشد و در اضلاع شمالی و جنوبی واحدهاي ساختمانی احداث گردیده است همه فضاها در اطراف حیاط سازمان‌دهی شده و حیاط در دل بنا قرار دارد. ساختمان شمالی که محل کار قوام‌ها بوده است از جایگاه ویژهای در تزیینات برخوردار است. این ساختمان داراي یک طبقه زیرزمین و دوطبقه روي آن بوده که شامل تالار آیینه با سقفی به شیوه فرنگی کاری و با آینه مقرنس‌کاری شده و با ستونهای یکپارچه مرمري با سبک و طرح مایه ایرانی است و تالار شاه‌نشین و اتاق‌هایی که محل تشریفات اداري و مهمانان بوده است. سقف عمارت به شیوه فرنگیکاری و دیوارها نیز با نقوش پادشاهان قاجاری و طرحهای اروپایی و نیز طرحهای گلدانی همراه با صلیب شکسته اروپایی مزین شدهاند. ازارهي بنا با سنگ پوشیده شده و تصاویري از نقش برجسته‌های تخت جمشید و پنج باب پنجره سنگی حجاری‌شده، به‌عنوان نورگیر در جلو ایوان‌ها نصب شده است. ساختمان جنوبی باغ به‌وسیله راه‌پله‌ای به زمین‌های طرفین دالان‌ها راه دارد که دارای یک طاق‌نمای بزرگ و دو طاق‌نمای کوچک است که با اقتباس از تصاویر سبک دوره زندیه و نقوش کاشی‌کاری شده و تصاویر خدمتکاران زندیه و طبیعت مزین شده است. ترنج‌ها و سطوح گسترده آیینه‌کاری ایوان و اتاق پشت ایوان نشانگر توجه صاحب‌کار به تزئین و درخشش بنا است. آثار طرح‌ها و اشکال اروپایی بر روي کاشی‌کاری‌ها، نقاشیهای سقف، آیینه‌کاری، شیشه‌های قاب پنجره‌ها و درها موید آن است که هنر آرایش اروپایی تا چه میزان در معماري بومی نفوذ پیدا کرده است. در این بنا اثر هفت هنر ایرانی، گچ‌بری، نقاشی سنتی، آینه‌کاری، آجرکاري، سنگ‌تراشی، معرق‌کاری و منبت‌کاری، قابل‌مشاهده است (تصویر 3).
تصویر 3- سنتوری و ایوان ستوندار عمارت نارنجستان قوام
n 4- عمارت باغ منشیباشی
باغ منشیباشی و ساختمان قدیمی آن‌که در یک محوطه کوچک مشجر محصورشده تا این زمان باقی‌مانده است. عمارت شامل یک بنای سه اشکوبه میباشد. این بنا ازنظر طرح بسیار جالب است و دارای سالن بسیار وسیع و اتاق‌های متعدد
میباشد. سلسله‌مراتب دسترسی در بنا طبق الگوهای گذشته نمی‌باشد و پس از ورود به باغ عمارت در ضلع غربی باغ قرار گرفته است. ساختمان نیز برونگرا میباشد (تصویر 4).
تصویر 4- سنتوری، سرستون و پله در محور اصلی عمارت منشیباشی
تزئینات بنا شامل گچ‌بری، نقاشی رنگ و روغن بر روی سقف به سبک نقاشیهای اروپایی و درهای چوبی منبت‌کاری شدهاند. همچنین تزئینات آجرکاری نیز در عمارت وجود دارد. حوض موجود در زیرزمین بنا کمتر رنگ و بوی ایرانی دارد. ستونها و سرستونهای با سبک کرنتین ساخته شدهاند.
در جدول 3 مولفههای کالبدی ازجمله تعداد طبقات، وجود هشتی در بنا، سلسله‌مراتب و نوع سازمان‌دهی فضایی و وجود یا عدم وجود پلکان در محور اصلی عمارتهای نمونههای موردی به‌اختصار ارائه شده است.
جدول 3- مولفههای تحلیل پلان (نگارندگان)
نام بنا | تعداد طبقات | هشتی | سلسله‌مراتب دسترسی | سازمان‌دهی فضایی پلان | پلکان در محور اصلی |
عمارت باغ ارم | 3 طبقه | ندارد | رعایت شده | برونگرا عمارت در انتهای باغ | ندارد |
عمارت عفیف‌آباد | 2 طبقه | ندارد | رعایت شده | برونگرا | دارد |
عمارت نارنجستان قوام | 2 طبقه با زیرزمین | دارد | رعایت شده | درون‌گرا (حیاط محصور) | دارد |
عمارت منشیباشی | 3 طبقه با زیرزمین | ندارد | رعایت نشده | برونگرا | دارد |
در جدول 4 نیز مولفههای تزئینی ازجمله مصالح و تزئینات نما، تزئینات دیوارها و سقف‌ها، نوع ستون و سرستون عمارتهای نمونههای موردی ارائه شده است.
جدول 4- مولفههای تزئینات (نگارندگان)
نام بنا | مصالح نما | تزئینات نما | تزئینات دیوار و سقف | نوع سرستون |
عمارت باغ ارم | آجر | کاشی‌کاری با تصاویر | گچ‌بری، نقاشی، مقرنس‌کاری، آینه‌کاری، حجاری | کرنتین-بیزانسی |
عمارت عفیف‌آباد | آجر | کاشی هفترنگ با تصاویر | نقاشی، گچ‌بری و مقرنس‌کاری با نقوش، حجاری | کرنتین |
عمارت نارنجستان قوام | آجر | کاشی‌کاری با تصاویر | نقاشی، گچ‌بری، آینه‌کاری، حجاری سنگی | ایرانی مقرنس‌کاری شده |
عمارت منشیباشی | آجر | آجرکاری | گچ‌بری، نقاشی رنگ و روغن، منبت‌کاری | کرنتین |
n تحلیل یافته‌ها
همچنان که در بخش کیفی پژوهش اشاره شد، عمارتهای باغ ارم، باغ عفیف‌آباد، نارنجستان قوام و منشیباشی به‌عنوان نمونههای موردی ازلحاظ ورود عناصر معماری غربی بررسی و تحلیل گردیدند و میزان بهره‌گیری از هنر و معماری غربی در کالبد و تزیینات آنها تشریح گردید.
به‌منظور بهبودیافته‌های این پژوهش در این بخش اطلاعات حاصل از پاسخگویی متخصصان معماری به پرسشنامه‌های محققساخته ارائه می‌گردد.
جدول 5- توزیع درصد فراوانی پاسخ به گویه‌های پرسشنامه
ردیف | گویه | پاسخ | میانگین | ||||
خیلی مخالف | مخالف | بی‌نظر | موافق | خیلی موافق | |||
1 | وجود هشتی در بنا از نشانههای معماری غرب است | 2/65 | 1/26 | 0 | 3/4 | 3/4 | 57/1 |
2 | وجود ستون و سرستون‌ها از نشانههای معماری غربی است | 1/39 | 7/21 | 3/4 | 8/34 | 0 | 35/2 |
3 | برونگرایی از عوامل معماری غربی در معماری ایران است | 7/21 | 1/26 | 3/4 | 1/26 | 7/21 | 3 |
4 | پلان‌های کشیده در امتداد بنا از معماری غرب گرفته شده است. | 4/17 | 7/21 | 8/34 | 7/21 | 3/4 | 74/2 |
5 | اتاق مرکزی با اتاق‌های کوچک اطراف آن از معماری غربی الگوبرداری شده است. | 8/47 | 4/30 | 13 | 3/4 | 3/4 | 87/1 |
6 | سلسله‌مراتب فضاها در پلان در معماری غرب وجود داشته است | 5/43 | 7/8 | 4/17 | 7/21 | 7/8 | 43/2 |
7 | ایوان‌های بلند و وسیع از معماری غربی وارد معماری ایران شده است. | 1/39 | 4/30 | 3/4 | 4/17 | 7/8 | 26/2 |
8 | تزئینات گسترده از نشانههای معماری غرب است | 4/17 | 1/26 | 7/8 | 4/30 | 4/17 | 04/3 |
9 | ایجاد پلکان در محور اصلی از اصول معماری غرب است | 1/26 | 4/17 | 3/4 | 4/30 | 7/21 | 04/3 |
10 | نقوش رنگی با اشکال مختلف بر روی سقف از نشانههای هنر غربی و اروپایی است | 13 | 4/17 | 3/4 | 4/30 | 8/34 | 57/3 |
11 | وجود سنتوری در ورودی بنا از عناصر غربی میباشد | 7/8 | 13 | 0 | 1/39 | 1/39 | 87/3 |
12 | استفاده از نقش گل لندنی در کاشی‌کاری از عناصر تزئینی غربی است. | 7/8 | 0 | 7/21 | 1/26 | 5/43 | 96/3 |
13 | عناصر تزئینی، نماکاری و معماری کارت‌پستالی از نشانههای هنر و معماری غربی است. | 3/4 | 0 | 0 | 2/52 | 5/43 | 30/4 |
14 | نقاشی دیواری با موضوعات مختلف از نمادهای هنر غربی است. | 7/21 | 7/8 | 4/17 | 8/34 | 4/17 | 17/3 |
15 | تزئینات درونی ریزفضاها و داخلی بنا از نشانههای معماری غربی است. | 4/17 | 8/34 | 4/17 | 7/21 | 7/8 | 70/2 |
جدول 5 توزیع درصد فراوانی نگرش پاسخگویان به حضور عناصر هنر و معماری غربی در ابعاد مختلف کالبدی و تزیینی عمارت‌باغ‌های شیراز است. مخالفت با تلقی ماهیت غربی از هشتی در بنا بیشترین میزان را داشته است و اغلب معتقدند وجود هشتی در بنا از نشانههای معماری غربی نیست (گویه 1). در سوی دیگر، بهره‌گیری از عناصر تزئینی، نماکاری و معماری کارت‌پستالی ازنظر بیش از 95 درصد از پاسخگویان نشانه حضور عناصر گفتمانی هنر و معماری غربی در باغ عمارتهای عصر قاجار محسوب میشود (گویه 13).
جدول 6- نتایج آزمون تی یک‌طرفه گویه‌های پرسشنامه
ردیف | گویه | ارزش آزمون = 3 | ||
تی | معنی‌داری | تفاوت میانگین | ||
1 | وجود هشتی در بنا از نشانههای معماری غرب است | 636/6- | 000/0 | 435/1- |
2 | وجود ستون و سرستون‌ها از نشانههای معماری غربی است | 343/2- | 029/0 | 652/0- |
3 | برونگرایی از عوامل معماری غربی در معماری ایران است | 000/0 | 000/1 | 000/0 |
4 | پلان‌های کشیده در امتداد بنا از معماری غرب گرفته شده است. | 100/1- | 283/0 | 261/0- |
5 | اتاق مرکزی با اتاق‌های کوچک اطراف آن از معماری غربی الگوبرداری شده است. | 930/4- | 000/0 | 130/1- |
6 | سلسله‌مراتب فضاها در پلان در معماری غرب وجود داشته است | 842/1- | 079/0 | 565/0- |
7 | ایوان‌های بلند و وسیع از معماری غربی وارد معماری ایران شده است. | 552/2- | 018/0 | 739/0- |
8 | تزئینات گسترده از نشانههای معماری غرب است | 146/0 | 885/0 | 043/0 |
9 | ایجاد پلکان در محور اصلی از اصول معماری غرب است | 132/0 | 896/0 | 043/0 |
10 | نقوش رنگی با اشکال مختلف بر روی سقف از نشانههای هنر غربی و اروپایی است | 842/1 | 079/0 | 565/0 |
11 | وجود سنتوری در ورودی بنا از عناصر غربی میباشد | 148/3 | 005/0 | 870/0 |
12 | استفاده از نقش گل لندنی در کاشی‌کاری از عناصر تزئینی غربی است. | 748/3 | 001/0 | 957/0 |
13 | عناصر تزئینی، نماکاری و معماری کارت‌پستالی از نشانههای هنر و معماری غربی است. | 144/7 | 000/0 | 304/1 |
14 | نقاشی دیواری با موضوعات مختلف از نمادهای هنر غربی است. | 581/0 | 567/0 | 174/0 |
15 | تزئینات درونی ریزفضاها و داخلی بنا از نشانههای معماری غربی است. | 159/1 | 259/0 | 304/0 |
جدول 6 نتایج معنی‌داری آزمون تفاوت میانگین گویه‌های ورود عناصر هنر و معماری غرب به معماری عمارت‌باغ‌های قاجاری شیراز را نشان میدهد. بر اساس نتایج این جدول، نگرش پاسخگویان در 7 گویه از 15 گویه تفاوت معنی‌داری با ارزش آزمون (مقدار میانی اسمی) دارد و در بقیه گویه‌ها افراد به‌طور میانگین نظر موافق یا مخالفی با ورود عناصر هنر و معماری غربی ندارند.
در بین مواردی که معنی‌دار شده است، دو رویه متفاوت قابل‌شناسایی است. در سوالات مربوط به کالبد، میانگین نظر پاسخگویان به‌طور عموم این است که عناصر هنر و معماری غربی وارد معماری باغ عمارتها نشده است؛ درحالی‌که نتایج مثبت تفاوت میانگین در مورد سوالات تزئینی باغ عمارتها حاکی از آن است که اکثر پاسخگویان معتقد بوده‌اند عناصر هنر و معماری غربی در مولفه تزئینی ساختمان باغ عمارتها وارد شده است.
جدول 7- نتایج تفاوت میانگین مولفه کالبد در پلان با استفاده از آزمون تی یک‌طرفه
مولفه | ارزش آزمون = 3 | |||
میانگین | تی | معنی‌داری | تفاوت میانگین | |
کالبد در پلان | 32/2 | 3/4- | 000/0 | 7/0- |
با توجه به جدول 7 نتایج آزمون معنی‌داری تفاوت میانگین مولفه کالبد در پلان از ارزش آزمون (3) را نشان میدهد. بر اساس این یافته‌ها، تفاوت میانگین مولفه کالبد در پلان از ارزش آزمون برابر با 7/0- شده است. این علامت منفی گویای آن است که پاسخگویان اغلب نسبت به حضور عناصر هنر و معماری غربی در پلان کالبدی باغ عمارتهای قاجاری شیراز نگرش مخالف داشتند. نتایج آزمون تی (000/0=sig؛ 7/0-=T) نیز نشان میدهد تفاوت معنی‌داری در سطح 99 درصد در مولفه کالبد در پلان از ارزش آزمون وجود دارد؛ بنابراین میتوان گفت پاسخگویان معتقدند عناصر غربی چندان در مولفه کالبد در پلان وارد نشده است.
جدول 8- نتایج تفاوت میانگین مولفه کالبد در نما با استفاده از آزمون تی یک‌طرفه
مولفه | میانگین | ارزش آزمون = 3 | ||
تی | معنی‌داری | تفاوت میانگین | ||
کالبد در نما | 88/2 | 5/0- | 593/0 | 1/0- |
جدول 8 نتایج آزمون معنی‌داری تفاوت میانگین مولفه کالبد در نما از ارزش آزمون (3) را نشان میدهد. بر اساس این یافته‌ها، تفاوت میانگین مولفه کالبد در نما از ارزش آزمون برابر با 1/0- شده است. این علامت منفی گویای آن است که پاسخگویان اغلب نسبت به حضور عناصر هنر و معماری غربی در نمای باغ عمارتهای قاجاری شیراز نگرش مخالف داشتند. نتایج آزمون تی (593/0=sig؛ 5/0-=T) نشان میدهد تفاوت معنی‌داری در سطح 95 درصد در مولفه کالبد در نما از ارزش آزمون وجود ندارد. با توجه به علامت منفی تفاوت میانگین میتوان گفت پاسخگویان قائل به حضور عناصر غربی در مولفه کالبد در نما در باغ عمارتهای قاجاری شیراز نیستند.
البته با توجه به فرضیه 2 که در این پژوهش مطرح می‌گردد که به نظر میرسد امواج نوگرایی متأثر از فرهنگ معماری غرب بر عمارتهای تاریخی شیراز در دوره دوم قاجار به‌صورت تلفیقی از الگوی معماری زندیه در ساختار کالبدی و فضایی با اقتباس نمادین از عناصر کالبدی معماری غرب و اقتباس شکلی از تناسبات باشکوه معماری ایران باستان بوده است. یافته‌ها بیانگر این است که میانگین جواب پاسخگویان به 2 گویه (گویه 2: وجود ستون و سرستون از نشانههای غربی است با میانگین 35/2 و گویه 7: ایوان‌های بلند و وسیع از معماری غربی وارد معماری ایران شده است با میانگین 36/2) کمتر از 3 است؛ اما در 2 گویه دیگر، (گویه 9: ایجاد پلکان در محور اصلی از اصول معماری غرب است و گویه 11: وجود سنتوری در ورودی بنا از عناصر غربی میباشد) میانگین جواب پاسخگویان بیشتر از 3 است. این نتایج حاکی از این است که باوجود برخی تاثیرگذاری معماری غرب و ورود برخی عناصر معماری در نما و ترکیب حجمی و عناصر این عمارتها ازجمله سقف شیب‌دار شیروانی، سنتوری، پله در محور ورودی، بالکن، وجود سرستونهای نئوکلاسیک غرب، در این دوران کماکان برخی از عناصر معماری در این عمارتها، همچون وجود ایوان‌های ستوندار عظیم و باشکوه، از دوران باستان ایران (دوره هخامنشیان و ساسانیان) الگو گرفته شده است؛ همچنین طرح پلان عمارت نارنجستان قوام از پلان عمارت هفت تن شیراز مربوط به دوره زندیه الگو گرفته است. ازاین‌رو ساختار معماری این عمارت برگرفته از معماری سنتی ایران (تداوم معماری صفویه و زندیه) است. ازاین‌رو فرضیه 2 این پژوهش تأیید می‌گردد.
جدول 9- نتایج تفاوت میانگین مولفه تزئینات با استفاده از آزمون تی یک‌طرفه
مولفه | میانگین | ارزش آزمون = 3 | ||
تی | معنی‌داری | تفاوت میانگین | ||
تزئینات | 46/3 | 4/2 | 024/0 | 5/0 |
جدول 9 نتایج آزمون معنی‌داری تفاوت میانگین مولفه تزئینات از ارزش آزمون (3) را نشان میدهد. بر اساس این یافته‌ها، تفاوت میانگین مولفه تزئینات از ارزش آزمون برابر با 5/0 شده است. این علامت مثبت گویای آن است که پاسخگویان اغلب نسبت به حضور عناصر هنر و معماری غربی در تزئینات باغ عمارتهای قاجاری شیراز نگرش موافق داشتند. نتایج آزمون تی (024/0=sig؛ 5/0=T) نیز نشان میدهد تفاوت معنی‌داری در سطح 95 درصد در مولفه تزئینات از ارزش آزمون وجود دارد؛ بنابراین میتوان گفت پاسخگویان معتقدند عناصر غربی در مولفه تزئینات باغ عمارتهای قاجاری شیراز وارد شده است.
جدول 10-تحلیل عمارت‌باغ‌های موردبررسی پژوهش
نام عمارت باغ | به‌کارگیری عناصر غرب در بنا | سلسه‌مراتب فضایی پلان | ریز مولفههای تاثیرگذار غرب بر معماری و تزیینات عمارت-باغ |
عمارت باغ ارم 1234-1315 ه.ق |
|
| سقف شیب‌دار و شیروانی، سنتوری، نرده فلزی، نقاشی لندن کاری، اعلان (اروپايی)، نقاشی رنگ‌روغن روی چوب با موضوع دختران فرنگی |
عمارت باغ عفیف‌آباد 1284 ه.ق |
|
| سقف شیب‌دار و شيرواني، سنتوری، بالکن سرتاسری، پله‌های تشريفاتي سرستون‌ها کرنتی، استفاده از کنگره‌های کنار بام، نقاشی لندن کاری، گچ‌بری فرنگی، کاغذدیواری |
عمارت باغ نارنجستان قوام 1290-1305 ه.ق
|
|
| سقف شیب‌دار و شيرواني، سنتوری، تزئینات آیینه‌کاری و گچ‌بری، نقاشی لندن کاری، تصاویر زنان با پوشش غرب |
عمارت منشیباشی 1337 ه.ق |
|
| سقف شیب‌دار و شیروانی، بالکن، تزیینات آجرکاری، نقاشی و گچ‌بری |
در جدول 10 چهار نمونه موردی منتخب از عمارت‌باغ‌های عصر قاجار در شیراز موردبررسی قرار گرفت که ردپای تأثیرات هنر و فرهنگ غرب در این عمارتها مشهود میباشد. مولفهها و عناصر کالبدی تاثیر پذیرفته از غرب و نیز نمادهای نئوکلاسیک غرب که در نما و پوسته بیرونی این عمارتها همچون سقف شیب‌دار و شیروانی، سنتوری، بالکن ، پله‌ها در محور اصلی ، قوس‌های کمانی و نیم‌دایره، سرستونهای کرنتی نمایان گردیده است و همچنین مولفههای تزئینی بسیار زیادی که الگو گرفته از هنر غرب می‌باشند تزیینات کلاسیک و واقعگرا همچون نقاشی لندن کاری (فرنگیکاری)، نقاشی رنگ‌روغن روی چوب با موضوع دختران فرنگی و تصاویر زنان با پوشش غربی، گچ‌بری فرنگی و تزئینات آیینه‌کاری و گچ‌بری پرکار به‌وفور مشاهده می‌گردد که مجموعه این مولفهها نشانگر تاثیرات هنر و معماری غرب بر ابعاد کالبدی و تزئینی این عمارتها میباشد.
n نتیجه‌گیری
مصادیق هنر و معماری ایجادشده در ایران به تاثیر از غرب که در برهه زمانی این پژوهش صورت گرفت خود انعکاسی از تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، آن عصر به شمار می‌رود. با توجه به مطالعات و بررسی‌های صورت گرفته میتوان گفت که با توجه به مدارک و مصادیق بناها در ایران در دوره قاجار تاثیرپذیری فعالی در زمینه‌ی اخذ هنر و معماری ایران از غرب شکل گرفت. هنر دوره قاجار نشان‌دهنده ویژگی اصلی و بنیادین، تاثیر گرفتن و وابستگی به هنر غرب بود. دوره قاجار مبدأ نوآوری‌ها و اجرای اصولی نوظهور در احداث ابنیه به‌ویژه کاخ‌ها بود. تزیینات معماری در دوره قاجار دارای ویژگیهای منحصربه‌فردی بود مانند: ازدحام نقوش و تنوع بالای رنگ‌ها و ارجح بودن آن به ساختار اصلی طرح، همچنین استفاده از نقوش و تزیینات غربی همانند روکوکو و باروک به همراه عناصر طبیعی همچون گل‌ها و پرندگان مشاهده می‌گردد. نخستین آثار نفوذ هنر غرب در این دوره در تزیینات و نقاشیهای واقعگرا، بام شیب‌دار، سنتوری‌های فاقد مجسمه و تزیینات و قوس‌های نیم‌دایره به‌جای قوس جناغی، دیده میشود در این دوران به تقلید از هنر و معماری اروپایی، عناصری همچون سنتوری، بالکن بالای سردر ورودی، نقوش سرستون‌ها، وجود پله روی محور اصلی بنا، پله‌های تشریفاتی، درهاي فلزي و نردهدار به‌جای درهاي چوبي، فرم پنجره و ترکیب‌های حجمی ساختمان تغییر کرد؛ بنابراین همراه با تحولات اجتماعی در ایران، تقلید از معماری اروپایی در این دوران به شکلی کاملاً ملموس آغاز شد که در این دوره، هنر و معماری هم همچون دیگر مظاهر زندگی ایرانیان، تحت تاثیر امواج نوگرایی قرار گرفت. این تغییر جهت اندیشه، در آثار هنر و معماری تجلی پیدا نمود که فرضیه اول این پژوهش «تاثیر فرهنگ معماری غرب بر ویژگی‌ها و عناصر عمارت‌باغ‌های شیراز در عصر قاجار» تأیید می‌گردد. همچنین در دوره قاجار به سبب تحولات گسترده‌ای که در عرصه کلان در سرزمین ایران صورت گرفت، سلیقه هنري حاکم بر دید هنرمندان ایرانی را نیز دستخوش تغییر و تحولات عمده کرد در این دوره شاهد توجه به فرهنگ و تاریخ ایران پیش از اسلام و همانندسازی و الگوبرداری شاهان قاجار از فرمانروایان ایران باستان هستیم به‌واسطه این گرایش، عناصر هنری و فرهنگی پیش از اسلام ایران موردتوجه قرار گرفتند، به‌نحوی‌که تاثیرپذیری و الگوبرداری از فرهنگ و تمدن پیش از اسلام (فرهنگ و هنر هخامنشیان و ساسانیان) در آثار هنر و معماری دوره قاجار به‌خوبی قابل‌تشخیص است. آراستن بناها با نقوش و نقش برجسته‌هایی با تمثال پادشاهان، شاه و درباریانش، از عناصر تزئینی و فرهنگی به شمار می‌آید و نیز ایوان‌های وسیع و عظیم نمایانگر یکی از عناصر معماری که به آثار باقی‌مانده از ایران باستان تاکید دارد. در این میان در عمارت‌باغ‌های ارم و نارنجستان قوام که از نمونههای موردی این پژوهش هستند، ایوان ستوندار وسیع و عظیم در نمای اصلی مشاهده می‌گردد که ملهم از عناصر معماری ایران باستان (دوره هخامنشیان) میباشد؛ و همچنین قابل‌ذکر است که عمارت عفیف‌آباد شیراز که یکی از نمونههای موردی این پژوهش به شمار می‌آید، دارای نقوش ارزشمندی است که این نقوش دارای مضامین مختلفی هستند نقوش ایران باستان که معمولاً از نقوش حجاری‌شده دوران باستان الهام گرفته‌اند موضوعات مربوط به صحنههای مجالس که برگرفته از نقوش برجسته ساسانی و هخامنشیان است که شامل نقش شکار، نقوش حیوانی، نقش چهره پادشاهان ایران باستان و موجودات ماورایی، نقش چهره پادشاهان و سربازان ایران باستان، نقش جدال و نقش فروهر و گل لوتوس میباشد که به‌صورت نقاشیهای رنگی بر روی سقف‌های چوبی این عمارت کار شدهاند و همچنین نقوش گچ‌بری که به‌صورت نقش برجسته بر روی دیواره‌های ایوان شرقی عمارت شکل گرفته‌اند و نیز نقوش کاشی‌کاری که بر سنتوری ایوان شرقی عمارت نقش بسته‌اند الگو گرفته از نقوش برجسته ساسانی است. همچنین در عمارت باغ نارنجستان قوام که یکی دیگر از نمونههای موردی این پژوهش محسوب می‌گردد ازارهي بنا با سنگ پوشیده شده و تصاویري از نقش برجسته‌های تخت جمشید حجاری‌شده است که یکی از هنرهای به‌کاررفته در این عمارت است؛ بنابراین در این الگوبرداری بیشترین تاثیرپذیری از فرهنگ و هنر هخامنشیان و ساسانیان به چشم می‌خورد که علت آن را میتوان در شناخت بیشتر جامعه آن روز قاجار از فرهنگ و تمدن هخامنشیان و ساسانیان دانست. همچنین باستان‌گرایی را میتوان یکی از نتایج برخورد ایران با تمدن جدید غرب دانست که به دنبال رویکرد روشنفکران ایرانی به تمدن غربی و جست‌وجوی آنان برای درک عقب‌ماندگی جامعه خویش پدید آمد. روشنفکران برای علت‌یابی این انحطاط و عقب‌ماندگی به سراغ دوره‌ای از تاریخ کشور خود رفتند که به‌صورت یک دوره طلایی با جلوه‌ای بسیار پرشکوه و باعظمت بر ایشان جلوه‌گر میشد. لذا رجعت به پیشینه طلایی هخامنشیان و ساسانیان در دوره قاجار به‌وفور در هنر و معماری آثار دیده میشود. از طرف دیگر ارتباط با غرب در زمان قاجار شدت یافت و ازنظر اقتصادی و فرهنگی کشور تحت نفوذ غرب قرار گرفت بدیهی است که این روابط شامل بسیاری از حوزه‌ها چون روابط فرهنگی، هنری، علوم و فنون می‌شده است به همین سبب دوره قاجار به دلیل همین روابط گسترده با غرب مضامین و شیوههای کاملاً غربی را در عناصر هنری و معماری در ابعاد وسیعی گسترش داد و بناهای دوره قاجار اولین بناهایی بودند که عناصر و تزئینات معماری غرب را به‌عنوان سوغاتی از فرنگ در کالبد خود جای دادند؛ بنابراین با توجه به مطالعات انجام‌شده و تحلیلهای صورت گرفته بر بناهای دوران قاجار میتوان به این نتیجه رسید دوره قاجار دوره‌ی تضاد ارزشها و اندیشههای معمارانه و تنوع در گرایش‌ها و شیوههای هنر و معماری است که متأثر از عوامل گوناگون و رویکردهای مختلف سنت و تجدد میباشد که بیش از همه در حوزه‌ی هنر و معماری نمود پیدا میکند که بر این اساس فرضیه دوم اصلی این پژوهش تأیید می‌گردد. لذا در این پژوهش تاثیرات هنر و معماری غرب در دو حوزه کالبدی و تزئینات در چهار عمارت باغ اشرافی شهر شیراز بررسی شده است. به‌منظور بررسی میزان و عمق تاثیرات هنر و معماری غرب در دو مرحله اقدام به گردآوری داده‌ها گردید. از یک‌سو، با حضور در عمارت‌باغ‌های منتخب در شیراز و بررسی مشاهده‌ای و مستندنگاری، به ثبت عناصر غربی در ساختمانهای مذکور پرداخته شد و از سوی دیگر با توزیع پرسشنامه در بین متخصصان معماری، نگرش آنها درباره حضور عناصر معماری غربی در این ساختمانها بررسی گردید. نتایج مطالعه کیفی نشان میدهد عناصر غربی ازلحاظ کالبدی (برونگرایی، سنتوری و وجود پلکان در محور اصلی) تا حدودی در این عمارتها به کار گرفته شدهاند. درعین‌حال، بررسی مولفههای تزئینات نشان میدهد تقریباً کلیه عناصر تزئینی موجود در عمارتها از هنر و معماری غرب تاثیر گرفته و با تزئینات ایرانی تلفیق شدهاند؛ و نیز با توجه به بررسی نمونههای موردمطالعه و موارد مطرح‌شده میتوان درباره تاثیر هنر و معماری غرب بر معماری عمارتهای دوره قاجار بیان داشت که در عمارتهای ساخته شده در شهر شیراز در عصر قاجار میتوان بیشترین تاثیر را از الگوهای غربی خصوصاً در تزئینات بناها مشاهده نمود و به‌گونه‌ای بوده است که هرچه به اواخر این دوران نزدیک شده بناها بیشتر به سمت معماری غرب گرایش پیداکرده‌اند؛ و همچنین نتایج حاصل از مطالعات پیمایشی نیز در مورد مولفه تزئینی کاملاً منطبق بر یافتههای کیفی است و یافته‌ها نشان میدهد پاسخگویان معتقدند عناصر معماری غربی در ابعاد تزئینی عمارتهای قاجاری موردبررسی کاملاً حضور دارند. بر اساس یافتههای کیفی و بررسی‌های مشاهده‌ای، ازلحاظ کالبدی نیز عناصر غربی وارد معماری این عمارتها شده است. درعین‌حال بررسی‌های تفکیکی یافتههای آماری نشان میدهد متخصصان معتقدند نفوذ کالبدی معماری غربی در عمارتهای قاجاری بیشتر مربوط به تزیینات و ترکیب حجمی و عناصر ساختمانها بوده و در پلان آنها کمتر قابل‌شناسایی است.
جدول 11-تاثیر مولفههای معماری غرب بر نمونههای موردمطالعه (نگارندگان)
نام بنا/ مولفهها | باغ ارم | نارنجستان قوام | عفیف‌آباد | منشیباشی |
وجود ستون و سرستون | ● | ● | ● | ● |
برونگرایی | ● |
| ● | ● |
استفاده فراوان از تزئینات (نقاشی، آینه‌کاری، کاشی‌کاری) | ● | ● | ● | ● |
ایجاد پلکان در محور | ● | ● | ● | ● |
نقوش رنگی با اشکال مختلف بر روی سقف | ● | ● | ● | ● |
سنتوری | ● | ● | ● | ● |
استفاده از نقش گل لندنی در کاشی‌کاری | ● |
| ● |
|
عناصر تزئینی، نماکاری و معماری کارت‌پستالی | ● | ● | ● | ● |
نقاشی دیواری با موضوعات مختلف | ● | ● | ● | ● |
تزئینات درونی ریزفضاها و داخلی بنا | ● | ● | ● | ● |
بر اساس یافتههای به‌دست‌آمده پژوهش و بررسی‌های مشاهده‌ای میدانی مولفههای تزئینی و کالبدی غربی تاثیر گذار بر عمارت‌باغ‌های قاجار شیراز در جدول 11 تبیین گردید؛ لذا میتوان اذعان داشت که عناصر معماری غربی در ابعاد و مولفههای تزئینی عمارت‌باغ‌های قاجار شیراز منتخب، همچون استفاده فراوان از تزئینات (نقاشی، آینه‌کاری)، نقوش رنگی با اشکال مختلف بر روی سقف، استفاده از نقش گل لندنی در کاشی‌کاری، عناصر تزئینی، نماکاری و معماری کارت‌پستالی، نقاشی دیواری با موضوعات مختلف، تزئینات درونی ریزفضاها و داخلی بنا کاملاً مشهود است و حضور بسیار پررنگی دارند و نیز از لحاظ کالبدی حضور برخی عناصر غربی بر نما یا پوسته بیرونی معماری این عمارتها همچون وجود ستون و سرستون نئوکلاسیک غرب، ایجاد پلکان در محور، سنتوری، مشاهده می‌گردد؛ اما وجود عناصر غربی در پلان این عمارتها کمتر نمایان است؛ بنابراین براساس بررسی‌های تفکیکی مولفهها در جدول 11 میتوان به این مهم دست یافت که نفوذ معماری غربی بر عمارت‌باغ‌های قاجار شیراز بیشتر مربوط به ابعاد و مولفههای تزئینی و ترکیب حجمی و عناصر در نما و پوسته بیرونی این عمارتها بوده و وجود عناصر غربی در پلان آنها کمتر قابل‌شناسایی است.
n فهرست منابع
§ اکبریان، محمدرضا؛ کلانتریان، سید مرجان و فرزان یار، حمیدرضا. (1393). خانه‌های بافت تهران قدیم در دوران قاجار و پهلوی. اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار.
§ انصاری، حمیدرضا و حیدری، عرفان. (1397). تأملی بر تاثیرات تطور فرهنگ و جامعه ایران در میانه عصر قاجار بر دیوارنگاری (به گواه دیوارنگارههای عمارت صارم الدوله کرمانشاه). هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، 23(1)، 28-17.
§ بانی مسعود، امیر. (1392). معماری معاصر ایران: در گشایش سنت و مدرنیته. تهران. انتشارات معمار.
§ پنجهباشی، الهه و دولاب، فاطمه. (1397). مطالعه ويژگي و ساختار نقوش سردر بناهاي کاشی‌کاری شده در شيراز در دورة قاجار. فصلنامه علمی پژوهشی نگره. 105-125.
§ پنجهباشي، الهه و فرهد، فرنيا. (١٣٩٤). مطالعه نقوش مذهبي در کاشیهای تکيه معاون الملک. فصلنامه علمي نگارينه هنر اسلامي، شماره ۷ و ۸.
§ پوراعتصامی، زهره. (1399). مقدمهای بر تحلیل تاثیر نفوذ فرهنگی غرب بر معماری مسکونی معاصر ایران در دوران قاجار و پهلوی. پژوهش در هنر و علوم تخصصی، 5(3)، 62-51.
§ ثبات ثانی، ناصر. (1391). مقدمهای بر برخی عوامل تاثیرگذار بر معماری معاصر ایران در فاصله سالهای 1320 تا 1357 ه.ش. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 11، 49-60.
§ حشمتی، احمدرضا و دولت‌آبادی، فریبرز. (1399). مقدمهای بر شناخت معماری کاخ‌های تهران در دوره قاجار. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 4(14 )، 167-183.
§ دانش، جهان؛ موحد، خسرو و تقی پور، ملیحه. (1400). تبیین مفهوم سلسله‌مراتب شکلی-فضایی در الگوی سکونتگاهی قاجار، نمونه موردی: خانه‌های اعیانی تهران. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 12(2)، 263-251.
§ زابلینژاد، هدی. (1387). بررسی نقوش اصیل قاجاری. فصلنامه هنر، (78)، 169-140.
§ زمرشیدی، حسین. (1390). آموزه‌های معماری ایرانی و ساختمان‌سازی مسکونی از دوره قاجاریه تا امروز. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 3.
§ زمرشیدی، حسین. (1392). هنرهای تزئینی و پدیده‌های شگرف گچ‌بری در معماری ایران. شهر ایرانی اسلامی. 33-19.
§ سجادزاده، حسن؛ دریایی، رحمت؛ محمدحسین، ابراهیمی و مصری، سارا. (1395). تعامل الگوی فضایی مسجد-مدرسههای دوره قاجار با معماری وارداتی غرب (نمونه موردی مسجد-مدرسه سپه‌سالار تهران). پژوهش‌های باستان‌شناسی، 7(14)، 240-221.
§ سجادی، فریبرز؛ رستمی، محسن و رستمی، ثریا. (1393). ریشه‌های تاریخی چالش سنت و تجدد در معماری معاصر قاجار (1925-1785 میلادی). نقش‌جهان، 4(2)، 94-85.
§ سعادتی خمسه، مهدی. (1396). بررسی تطبیقی دو الگوی سنتی و غربی خانه در دوره قاجار؛ نمونه موردی: خانه مشکیان عمارت ذوالفقاری زنجان. مدیریت شهری، 48، 350-333.
§ سودخواه، اسماعیل؛ بلبلیان اصل، لیدا و ستارزاده، داریوش. (1392). تاثیر ورود مدرنیسم به معماری تبریز در دوره قاجار. اولین کنفرانس معماری و فضاهای شهری پایدار، 14-1.
§ عطارزاده، مجتبي و اتحاد محکم، سحر. (١٣٩٢). خوانش گفتمان کاشي نگاره روايت گر سردر ورودي باغ ارم شيراز. فصلنامه باغ نظر، 48، 26-41.
§ قاضی، سیتا؛ دشتی شفیعی، علی و احدی، سعید. (1394). نگاهی به خانه‌های دوره قاجار تبریز. اولین همایش علمی پژوهش افق‌های نوین در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی ایران.
§ قبادیان، وحید. (1392). سبکشناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. چاپ دوم، انتشارات علم معمار.
§ کرسول، جان. (1391). پویش کیفی و طرح پژوهش: انتخاب از میان پنج رویکرد (روایت پژوهی، پدیدارشناسی، نظریه داده بنیاد، قوم‌نگاری، مطالعه موردی). ترجمه حسن دانایی‌فرد، حسین کاظمی. انتشارات صفار. ویرایش دوم. تهران.
§ کمالی، محمدرضا. (1389). بررسی معماری دوره قاجار. دو فصلنامه تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، 5(4)، 47- 54.
§ کمالي سروستاني، کورش. (١٣٨4). دانشنامه آثار تاريخي فارس. چاپ اول، تهران. سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري.
§ کیانمهر، قباد؛ تقوی‌نژاد، بهاره و میرصالحیان، صدیقه. (1394). گونه‌شناسی تزیینات قواره بری در فرم خورشیدی درها (مطالعه موردی: درهای بناهای سلطنتی دوره قاجار). نگره، (34)، 102-95.
§ مشبکی اصفهانی، علیرضا و مشبکی اصفهانی، محمدرضا. (1398). مقایسه تطبیقی نظام حاکم بر معماری عمارتهای مسکونی دوران قاجار در تهران و شیراز با نگرش کالبدی. دو فصلنامه پژوهش در هنر و علوم تخصصی. 4(3)، 43-27.
§ مقبلی، آناهیتا و گلچین، شیما. (1393). تبیین ریشه‌های جریان نقاشی نوگرای ایران (1345-1320). چیدمان، (6)، 50-40.
§ مولفان. (1353). بارگاه رضوی. موسسه آسیایی. تهران.
§ مومنی، کورش و ناصری، ندا. (1394). بررسی ابزارها و روش‌های ایجاد محرمیت در خانه زینت الملک شیراز منطبق بر آیات و روایات اسلامی. فصلنامه معماری اسلامی، 9، 34-18.
§ ویولت شکیبا، پریا؛ حبیبی، سید محسن؛ طبیبیان، منوچهر و قدیمی قیداری، عباس. (1399). تبریز مدرنیته و تاثیر آن بر شهرسازی مدرن ایران. فصلنامه علمی تاریخ اسلام و ایران، 48، 208-181.
§ یاری، فهیمه و هورشناس، راضیه. (1396). معماری ایرانی و نگرش به رمزاندیشی در طراحی باغهای ایرانی: نمونه موردی «باغ ارم شیراز». مهندسی ساختمان و علوم مسکن. 4(11)، 55-49.
