جایگاه نظریه مسؤولیت استردادی در فقه امامیه
محورهای موضوعی : حقوق خصوصیمجید عباسی 1 , علی غریبه 2 , اسماعیل صغیری 3 , حسن پاشازاده 4
1 - دانش‌آموخته دکتری حقوق خصوصی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 - استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
3 - استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
4 - استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
کلید واژه: ضمان, مسؤولیت مدنی, مسؤولیت استردادی, کامن لا,
چکیده مقاله :
در فقه امامیه هدف از قواعد مسؤولیت مدنی، جبران زیان است و به همین دلیل معیار ارزیابی مسؤولیت خاطی (ضامن)، برپایه زیانِ واردشده به زیان دیده استوار گردیده است. این درحالی است که مسؤولیت متفاوتی از مسؤولیت مدنی وجود دارد که هدف از وضع آن جلوگیری از تحصیل بلاسبب مال بوده (نه جبران زیان ) و میزان انتفاع شخص مسؤول(ضامن) معیار محاسبه مسؤولیت است. وجود مصادیق متعدد با این خصیصه، سبب طرح نظریه نوینی تحت عنوان مسؤولیت استردادی در مقابل مسؤولیت مدنی در نظام حقوقی کامن لا شده است. حال سؤال این است که مبانی نظریه مذکور با هدف و معیار گفته شده، قابلیت طرح و دفاع در فقه امامیه را دارد؟ اگر پاسخ مثبت است، کدام قواعد و اصول فقهی می تواند متضمن نظریه مذکور باشند؟ نگارنده معتقد است مبانی و مصادیق نظریه مذکور در قالب قواعدی چون قاعده ما یضمن ...، ضمان ید و حرمت اکل مال غیر و نیز در پرتو عناوینی مثل غصب، ضمان درک و ضمان معاوضی در فقه امامیه مورد بحث قرار گرفته است هرچند تحت عنوان کلی استرداد یا مسؤولیت استردادی مورد مطالعه نبوده است. زیرا هدف نخستین از وضع این قواعد، جلوگیری از تحصیل و انتفاع بلاسبب مال بوده و نتیجه اعمال آن نیز ابتدائاً استرداد مال یا بدل آن است که این هدف با شاخصه های مسؤولیت استردادی (که مبتنی بر انتفاع است) انطباق بیشتر دارد نه با شاخصه های مسؤولیت مدنی که مبتنی بر ضرر است.
In Imamieh jurisprudence, the purpose of the rules of civil liability is to compensate for losses and for this reason the liability assessment criterion (wrongdoer) is based on the losses incurred to the loser. While there is a different responsibility from civil liability that its purpose is to prevent the defendant of unjust enrichment rather than to compensate the plaintiff for loss suffered. The existence of numerous examples of this feature has led to the development of a new theory of "restitutionary liability " against civil liability in the legal system. The question now is that the basis of this theory with the purpose and the criteria, for which it was said, is capable of designing and defending in the Imam's jurisprudence? If the answer is yes which principles and rules of jurisprudence can entail the theorem? The author believes that the basics and examples of this theory are in the form of rules such as prohibition of eating another property and if it's true binding corrupt it is binding and in some topics liability, such as, risk and confiscation. Because the primary purpose of these rules is preventing of unjust enrichment and the result of using it is primarily the return of the property or its owner. This goal is more consistent with the characteristics of restitutionary liability (which is gain based), not with the indicators of civil liability that is damage based.
فارسی
1- بادینی، حسن، (1384)، فلسفه مسؤولیت مدنی، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ اول.
2- شهیدی، مهدی، (1383)، آثار قراردادها و تعهدات، مجد، تهران، چاپ دوم.
3- قربانپور، امیرمهدی، (1391)، مسؤولیت قراردادی، تهران، مجد، چاپ اول.
4- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، (1381)، تدوین و گردآوری؛ منصور، جهانگیر، نشر دوران، چاپ یازدهم.
5- قانون مدنی، (1381)، تدوین و گردآوری؛ منصور، جهانگیر، نشر دیدار، تهران، چاپ یازدهم.
6-کاتوزیان، ناصر، (1380)، حقوق مدنی اموال و مالکیت، نشر دادگستر، تهران، چاپ چهارم.
7-کاتوزیان، ناصر، (1386)، حقوق مدنی، الزامهای خارج از قرارداد، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ ششم.
8-کاتوزیان، ناصر، (1383)، قواعد عمومی قراردادها، جلد چهارم، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ چهارم.
9- محقق داماد، مصطفی، (1374)، قواعد فقه، بخش مدنی 2، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول.
عربی
10-القرآن کریم، (1415)، ترجمه محمدمهدی فولادوند، دارالقرآن کریم، تهران.
11- آلوسی، محمودبن عبدالله، (1417)، روح المعانی فی تفسیر القرآن، جلد1، دارالفکر، بیروت، چاپ دوم.
12- ابن کثیر الدمشقی، ابی الفداء اسماعیل، (1412)، تفسیر القرآن العظیم، جلد1، دار المعرفه، بیروت، چاپ سوم.
13-ابن منظور، محمدبن مکرم، (1405)، لسان العرب، جلد 11و8، احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، چاپ اول.
14-احمد بنحنبل، (بیتا)، مسندأحمد، جلد5، دار الصادر، بیروت.
15- انصاری، مکاسب(ط - الحدیثه)، (1415)، جلد3، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم - ایران، چاپ اول.
16-احسایى، ابن ابى جمهور، محمد بن على، (1405)، عوالی اللئالی العزیزیه، جلد1، دار سید الشهداء للنشر، قم، چاپ اول.
17-اسماعیلی، اسماعیل، (1373)، اکل مال به باطل در بینش فقهی شیخ انصاری (ره)، مجله فقه، سال اول، شماره اول، پاییز 73.
18-اصفهانى، محمدحسین (کمپانى)، (1418)، حاشیه کتاب المکاسب، جلد1، أنوارالهدى، قم، چاپ اول.
19-ایروانى، على بن عبد الحسین نجفى، (1406)، حاشیه المکاسب، جلد1، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، چاپ اول.
20- بجنوردى، سید حسن بن آقا بزرگ موسوى، (1419)، القواعد الفقهیه، جلد4، نشر الهادی، قم، چاپ اول.
21- بجنوردی، سید محمد، (1401)، قواعد فقهیه، مؤسسه عروج، تهران، چاپ سوم.
22- بیهقی، أحمد بن حسین، (1414)، سنن الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، مکتبه دارالباز، مکه مکرمه.
23- ترمذی، حافظ بن عیسی محمدبن عیسی سوره، (1403)، سنن ترمذی، دار الفکر للطباعه و النشر، جلد 6، بیروت، چاپ اول.
24-حاجی عزیزی، بیژن، (1380)، روشهای جبران خسارت در مسؤولیت مدنی، ماهنامه علمی و پژوهشی دانشگاه شاهد، سال نهم، شماره 36، چاپ نهم.
25- حائرى، سید على بن محمد طباطبایى، (1418)، ریاض المسائل (ط - الحدیثه)، جلد 8، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.
26-حلی، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، (1410)، سرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم.
27- خراسانى، آخوند محمد کاظم بن حسین، (1406)، حاشیه المکاسب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، چاپ اول.
28-خمینى، سید روحاللّه موسوى، (1421)،کتاب البیع ، جلد1و2، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، تهران، چاپ اول.
29- خویی، سید ابوالقاسم ، (1371)، مصباح الفقاهه، جلد دوم، وجدانی، تهران، چاپ دوم.
30- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1404)، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، چاپ اول.
31- رشیدرضا، محمد، (1954)، تفسیر القرآن الکریم (المشتهر باسم تفسیر المنار)، جلد 2، دارالمنار، قاهره.
32- سجستانی، سلیمان بن الاشعث، (1410)، سنن أبی داود، جلد 3، دار الفکر، بیروت، چاپ اول.
33- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن بی بکر، (1331)، الاشباه و النظائر، مطبعه الترقی، مکه، چاپ اول.
34ـ طباطبایی کربلایی، علی‌بن محمد علی، (1419)، ریاض المسائل، جلد 8، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، چاپ اول.
35- طباطبایی، محمدحسین، (بیتا)، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد2، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.
36- طبرسی، فضل‌بن حسن، (1415)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، جلد2، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اول.
37- طبری، ابی جعفر محمدبن جریر، (1415)، جامع البیان عن تأویل ای القرآن، جلد 5، دارالفکر، بیروت، چاپ دوم.
38- طریحى، فخرالدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم.
39-طوسی، ابوجعفر، محمدبن حسن، (بیتا)، التبیان فی تفسیر القرآن، مکتبه الاعلام الاسلامی، چاپ اول.
40-طوسى، ابوجعفر، محمدبن حسن، (1407)، الخلاف، جلد4، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اول.
41-طوسی، ابوجعفر، محمدبن حسن، (1387)،المبسوط، مکتبه المرتضویه، تهران، چاپ سوم.
42- حلی، حسن بن یوسف، (علامه)، (1414)، تذکره الفقهاء (ط-الحدیثه)، جلد 2، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، تهران، چاپ اول.
43- عاملی، زین‌الدین علی (شهید ثانی)، (1410)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد3، انتشارات داوری، قم، چاپ اول.
44- عاملی، زین‌الدین علی(شهید ثانی)، (1413)، مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، مؤسسه معارف الاسلامیه، قم، چاپ اول.
45-عاملى، سید جواد بن محمد حسینى ، 1419، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه (ط - الحدیثة)، جلد18، دفتر انتشارات اسلامى قم ، چاپ اول .
46-فیض کاشانی، مولی محسن، (1416)، تفسیرالصافی، جلد1، التحقیق الشیخ حسین الاعلمی، مکتبه، چاپ دوم.
47- فاضل مقداد، مقدادبن عبدالله، (1425)، کنز العرفان فی فقه القرآن، جلد 2، انتشارات مکتبه المرتضویه، تهران، چاپ دوم.
48-فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، (بیتا)، القاموس المحیط، جلد 4، بیروت.
49-گرجی، ابوالقاسم، (1383)، آیات الاحکام(حقوقی- جزایی)، نشر میزان، تهران، چاپ چهارم.
50- مامقانى، محمدحسن بن الملا عبدالله، (1316)، غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب، جلد 2، مجمع الذخائر الإسلامیه، قم ، چاپ اول.
51- محدث نوری، میرزا حسین ، (1408)، مستدرک الوسایل، جلد 17، مؤسسه آل البیت، بیروت، چاپ اول.
52-محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین، (1418)، المختصر النافع فی فقه الامامیه، مؤسسه المطبوعات الدنیه، قم، چاپ ششم.
53- محقق کرکی، نورالدین بن علی بن عبدالعالی، (1408)، جامع المقاصد فی الشرح القواعد، جلد 6، قم، مؤسسه آل البیت.
54- مدیرشانهچی، کاظم، (1387)، آیات الأحکام، سمت، تهران، چاپ اول.
55- مراغى، سید میر عبد الفتاح بن على حسینى، (1417)، العناوین الفقهیه، جلد دوم، دفتر انتشارات اسلامى ، قم، چاپ اول.
56- مکارم شیرازی، ناصر، (1411)، القواعد الفقهیه، مدرسه امام امیر المومنین (ع)، قم، چاپ سوم.
57- مکارم شیرازی، ناصر، (1425)، انوارالفقاهه (کتاب البیع)، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، قم، چاپ اول.
58- موسوی بجنوردی، حسن، (1419)، القواعد الفقهیه، نشرالهادی، قم، چاپ اول.
59-میرزای نائینی، (1373)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، المکتبه المحمدیه، تران، چاپ اول.
60- نائینى، میرزامحمد حسین غروى، (1373)، منیه الطالب فی حاشیة المکاسب، جلد1، المکتبه المحمدیه، تهران، چاپ اول.
61- نجفى، جعفر بن خضر مالکى(کاشف الغطاء)، (1420)، شرح الشیخ جعفر على قواعد العلاّمه ابن المطهر، مؤسسه کاشف الغطاء - الذخائر، چاپ اول.
62-نجفی، محمد حسن، (1404)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد37، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.
63- نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه، (1396)، مکتب المرتضویه، تهران.
64- نراقى، مولى احمدبن محمدمهدى، (1417)، عوائدالأیام فی بیان قواعد الأحکام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
65- نورى، محدث، میرزا حسین، (1408)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد 14، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بیروت، چاپ اول.
66- یزدى، سید مصطفى محقق داماد، (1406)، قواعد فقه، 4 جلد، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران، چاپ دوازدهم.
جانگلیسی
67-Banque, F. (1998) ) Ltd. 2 WLR 475, 488.
68-Baylis, V. (1913). Bishop of London. Ch. 1, 127 , 140.
69-Birks, P. (1989). An introduction to the law of the restitution. Oxford.
70-Burrows, A. (1993). the law of restitution. London: Butterworths.
71-Dobbs, D. (1993). Law of remedies: dameges-equity- restitution, 2nd edition.
72-Laycode, D. (1993). The scope and significant of restitution. Hennonline.
73- Fibrosa, S. (1943). Ltd AC 32, 61.
74- Gofe, J. (1998). the law of restitution. London: Sweet and Maxwell.
75-Grantham, F. (1997). Property and unjust enrichment: Categorical truths or unnecessery complexity? NZ Law Rev.
76- Lipkin, G. (1991). Ltd. 2 AC 548
77- Lord, W. (1939). Legal essays and addresses. Cambridge University Press.
78-Moses, M. (1776). 2 Burr. 1005, 1012; 97 ER 976, 981.
79- Traynor, M. (2011). Restatement of restitution & unjust enrichment: some introductory Suggestion, WASH &LEE L. REV.
80-Traynor, M. (2011). Washington and Lee Law Review, volume 68, 2011,
81-Winfield, J. (2010).Tort, UK: Sweet & Maxwell.
82-Virgo,G. (1999). The principles of the law of restitution. London: Oxford University Press.
_||_
10. Bojnordi, S.H.A. (1998). Al-Qavaed Al-Feqheye. Qom: Alhadi.
11. Bojnordi, S.M. (1980). Judical principles. Tehran: Oruj Institute.
12. Burrows, A. (1993). Law of restitution. London: Butterworths.
13. Ehsaei, E.M. (1984). Alali Alazizieh. Qom: Dar Siyed Al-Shohada.
14. Eravani, A.A.N. (1985). Hashie Al-makaseb. Tehran: Culture Ministry.
15. Esfahani, M.H. (1997). Hasheye Ketabe Makaseb. Qom: Anvaralhoda.
16. Fazel Meqdad, M. (2004). Kanzolerfan Fi Feqhe Alqoran. Tehran: Maktabe Mortazaviye.
17. Feyze Kashani, M. (1995). Tafsir Al-Safi. Qom: Maktabe.
18. Giliker, P. & Beckwith, S. (2004). Tort. London: Sweet & Maxwell.
19. Gofe, J. (1998). Law of restitution. London: Sweet and Maxwell.
20. Gorji, A. (2004). Ayat Al-Ahkam. Tehran: Mizan Publication.
21. Grantham, R. (1997). Property and unjust enrichment: Categorical truths or unnecessary Complexity?, NZ Law Rev.
22. Haeri, S.A.M. (1997). Riyazolmasael. Qom: Al-Albeit Aleihessalam Institute.
23. Helli, E.E. (1989). Saraer. Qom: Islamic Publcation Office.
24. Helli, H.U. (1993). Tazkaratol Foqaha. Tehran: Alolbeit Institute.
25. Ibn Kasir, A.F.A. (1991). Tafsir Al-Quran Alazim. Beirut: Darolmarefah.
26. Ibn Manzor, M.M. (1984). Lesan Al-arab. Beirut: Ehya Alturasolarabi.
27. Jahangir, M. (2002). Civil rule. Tehran: Didar Publication.
28. Jahangir, M. (2002). Constitution of Iran. Tehran: Nashre Douran
29. Katouzian, N.A. (2001). Civil law. Tehran: Dadgostar.
30. Katouzian, N.A. (2004). General principles of contracts. Tehran: Offset.
31. Khoei, S.A. (1992). Mesbah Al-feqahe. Tehran: Vejdani Publication.
32. Khomeini, S.R.M. (2000). Ketab Al-bei. Tehran: Imam Khomeini Institute.
33. Khorasani, A. M.K. (1985). Hasheye Makaseb. Tehran: Islamic Culture Institute.
34. Makarem Shirazi, N. (1990). Al-Qavaed Al-Fiqhiye. Qom: Imam Khomeini Office.
35. Makarem shirazi, N. (2004). Anvar Al-Fiqahe. Qom: Imam Khomeini Office.
36. Mamaqani, M.H. (1989). Qayat Al-Amal. Qom: Islamic Resources Office.
37. Maraqi, M. A. (1996). Al-Anavin Al-Fiqhiyeh. Qom: Islamic Publication Office.
38. Modirshanechi, K. (1999). Ayat Al-Ahkam. Tehran: Samt.
39. Mohaddes Nori, M.H. (1987). Mostadrek Al-Vasael. Beirut: Alalbeit Institute.
40. Mohaqeq Damad, M. (1985). Qavaed Al-Fiqh. Tehran: Islamic Publication Office.
41. Mohaqeq Helli, A.N. (1997). Mokhtaser Al-Nafe Fi Fiqh Al-Imamiye. Qom: Almadani Publication.
42. Mohaqeq Karaki, N.A.A. (1987). Jame Al-Maqased Fi Sharhe Qavaed. Qom: Al-Albeit Institute.
43. Mohaqeqe Damad, M. (1995). Qavaede Fiqh. Tehran: Samt.
44. Mousavi Bojnordi, H. (1998). Al-Qavaed Al-Fiqhiye. Qom: Al-Hadi Publication.
45. Naeini, M. (1953). Moniyeh Al-Taleb. Tehran: Al-Mohammadiye.
46. Najafi, J. (1999). Sharhe Qavaede Allameh. Qom: Kashef Al-Qeta Institute.
47. Najafi, M. (1983). Javaher Al-Kalam. Beirut: Dar Ehya Torath Al-Arabi.
48. Naraqi, A. (1976). Mostanad Al-Shieh. Tehran: Maktab Al-Mortazaviye.
49. Naraqi, A. (1996). Avayed Al-Ayiam. Qom: Islamic Propaganda Office.
50. Nouri, M. (1987). Mostadrek Al-Vasael Va Mostanbet Al-Masael. Beirut: Alolbeit Institute.
51. Qorbanpor, A. (2012). Masoliyate Qarardadi. Tehran: Majd.
52. Raqeb esfahani, H.M. (1983). Al-Mofradat Fi Qarib Al-Quran. Qom: Nashrolketab Office.
53. Rashidreza, M. (1954). Tafsir Alqoran Alkarim. Cairo: Darolmenar.
54. Shahidi, M. (2004). Asare Qarardadha Va Taahhodat. Tehran: Majd.
55. Siuoti, J.A.A (1992). Ashbah Va Nazaer. Mecca: Matbaat Alteraqqa.
56. Sjestani, S.E.A. (1989). Senan Abi Davod. Beirut: Darolfekr.
57. Tabari, A.J.M. (1994). Jame Al-Bayan Tavil Al-Quran. Beitut: Darolfekr.
58. Tabarsi, F.H. (1994). Majmaol Bayan. Beirut: Elmi Institute.
59. Tabatabaei, A.M.A. (1998). Riyaz Al-Masael. Qom: Islamic Publication.
60. Tabatabaei, M.H. (N.D). Al-Mizan Fi Tafsir Alqoran. Qom: Islamic Publication Office.
61. Tarihi, F. (1995). Majma Al-Bahrein. Tehran: Mortazavi Publication.
62. Tarmazi, H.E. (1982). Senan Tarmazi. Beirut: Darolfekr.
63. Tousi, A.M. (1986). Al-Khelaf. Qom: Islamic Publication Office.
64. Tousi, A.M. (N.D). Tebyak Fi Tafsir Al-Quran. Qom: Scientific Publication Office.
65. Tousi, A.M.(2008). Al-Mabsot. Tehran: Almortazaviye Institute.
66. Virgo, G. (1999). The principles of the law of restitution. London: Oxford University Press.
67. Winfield , J. ( 2010).Tort. London: Sweet & Maxwell.
68. Wright, D. (1939). Legal essays and addresses. London: Cambridge University.
