استنباط حکم شرعی و اثبات دعوای کیفری در برزخ تعارض ادلّه: نقاط اشتراک و افتراق

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

امید متقی اردکانی ¹ , ابولحسن مجتهد سلیمانی ²

1 - دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
2 - استادیار گروه حقوق، دانشگاه خوارزمی تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1398/09/13 تاریخ پذیرش : 1398/09/13 تاریخ انتشار : 1398/09/01

کلید واژه: تعارض, حکم, دلیل, دادرسی, اثبات,

چکیده مقاله :

در سال 1392 هـ.ق قانونگذار جمهوری اسلامی ایران برای نخستین بار موادی از قانون مجازات اسلامی را به واقعه ی تعارض ادلّه ی اثبات دعوای کیفری اختصاص داد. در این مواد بدون اشاره به شرایط وقوع تعارض، به برخی مصادیق تعارض ادلّه اثبات دعوا اشاره شده و راهکارهایی ارائه گشته است. اگرچه این اقدام بعنوان نخستین گامِ قاعده مندسازی واقعه تعارض ادله اثبات دعوا درخور تقدیر است، اما نمی تواند راهنمایی جامع و مانع برای قضات محاکم کیفری به شمار آید؛ زیرا ارائه ی تصویری جامع از واقعۀ یادشده، چه از جنبه شرایط وقوع و چه از جنبه راهکارهای گذار از آن، در گرو مطالعه دیدگاه های فقهی ـ اصولی در خصوص تعارض ادله استنباط احکام شرعی بعنوان خاستگاه قواعد تعارض است. از این رو، پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی تلاش می کند دیدگاه های مذکور را واکاوی کرده و هم گرایی یا واگرایی آنها را نسبت به واقعه ی تعارض ادلۀ اثبات دعوا آشکار سازد. نتیجه پژوهش بیانگر آن است که شرایط لازم برای وقوع تعارض، اعم از اینکه بر ادله استنباط حکم شرعی سایه افکند یا بر ادله اثبات دعوی، یکسان است؛ حال آنکه گذر از آن در فرایند اثبات دعوای کیفری مستلزم برخی ملاحظات نسبت به فرایند استنباط حکم شرعی است.

چکیده انگلیسی:

Iran's legislator, in  2013, for the first time provided the "conflict of evidences in prove of criminal proceeding" in some articles of Islamic Penal Code. In this respect without mention of occurrence terms, some cases of conflicts of evidences are mentioned, and some measures are provided. Although this matter is applicable as the first step to formalization of this conflict, whether in occurrence term or transitional solutions, it depends on jurisprudential-legal notions about conflict of proofs of inference as the root of conflict principles. So, this research in a descriptive-analytical manner seeks to study these point of views, and their convergence or divergence against conflicts of evidences of substantiation of claim. The findings shows that required terms of this conflict, whether for inference of religious laws or on evidences of substantiation of claims are the same; however solutions need more consideration in proof of criminal claim than procedure of inference of religious laws.

منابع و مأخذ:

1. ابن منظور، ابو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، (1414)،  لسان العرب، جلد 4، انتشارات دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت.


2. انصاری، مرتضى بن محمد امین، (1416)، فرائد الاُصول، جلد 2ـ1، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، قم.


3. ایروانی، محمدباقر، (1386)، الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانی، جلد 4، انتشارات قلم، تهران.


4. بجنوردی، حسن، (1377)،  القواعد الفقهیه، جلد 1، انتشارات نشر الهادی، قم.


5. بستانی، فواد افرام، (1375)، فرهنگ ابجدی الفبایی عربی ـ فارسی، ترجمۀ رضا مهیار، انتشارات اسلامی، تهران.


6. جوادی آملی، عبدالله، (1382)، کارآمدی عقل در استنباط احکام فقهی، مجلۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، شماره 1.


7. حائری یزدی، عبدالکریم، (1418)، دُرر الفوائد، جلد 2، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.


8. حائری، محمد حسین بن عبدالرحیم، (1404)، الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیة، جلد 1، انتشارات دار احیاء العلوم الاسلامیه، قم.


9. حکیم، محمد تقى بن محمد سعید، (1418)، الأصول العامه فی الفقه المقارن، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت (ع)، قم.


10. حلّى، حسن بن یوسف، (1404)، مبادی الوصول إلى علم الأصول، انتشارات المطبعه العلمیه، قم.


11. حیدرى، على­نقى، (1412)، اصول الاستنباط، انتشارات لجنه اداره الحوزه العلمیه، قم.


12. خراسانی، محمد کاظم ­بن­ حسین، (1409)، کفایه الاصول، مؤسسه آل­البیت علیهم­السلام، قم.


13. رشتی، حبیب الله، (1401)، کتاب القضاء، جلد 1، انتشارات دار القرآن الکریم، قم.


14. رشتی، حبیب الله، (بی­تا)، بدایع الافکار، مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، قم.


15. زراعت، عباس و امید متقی اردکانی، (1394)، تعارض ادله در اثبات جرایم مستوجب قصاص، دیه و تعزیر: مصادیق و راهکارها،  مجلۀ آموزه­های حقوق کیفری، شمارۀ 10.


16. زراعت، عباس و امید متقی اردکانی، (1394)، تعارض ادلۀ اثبات دعاوی کیفری: پیامدها و راهکارها،  مجلۀ مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شمارۀ 13.


17. زراعت، عباس، (1389)، قاعدۀ قرعه، فصلنامه حقوق، شمارۀ 101.


18. زراعت، عباس، (1391)، مبانی استنباط حقوق، انتشارات میزان، تهران.


19. صدر، محمد باقر، (1417)، بحوث فی علم الأصول، جلد 7، انتشارات موسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.


20. طباطبایی حکیم، محمدسعید، (1414)، المحکم فی اصول الفقه، جلد 6، مؤسسه المنار، قم.


21. طباطبایی حکیم، محمدسعید، (1428)، الکافی فی أصول الفقه، جلد 2، انتشارات دار الهلال، بیروت.


22. قافی، حسین، و سعید شریعتی، (1392)، اصول فقه کاربردی، جلد 3ـ2، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران.


23. قبله­ای خویی، خلیل، (1387)، علم اصول در فقه و قوانین موضوعه، انتشارات سمت، تهران.


24. متولی، کاظم، (1384)، افکار عمومی و شیوه­های اقناع، انتشارات بهجت، تهران.


25. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، (1403)، بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمه الاطهار، جلد 2، مؤسسه الوفاء، بیروت.


26. محمدی، ابوالحسن، (1392)، مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


27. معین، محمد، (1363)، فرهنگ فارسی، جلد 1، انتشارات امیرکبیر، تهران.


28. مغنیه، محمدجواد، (1975)، علم أصول الفقه فی ثوبه الجدید، انتشارات دار العلم للملایین، بیروت.


29. مکارم­ شیرازی، ناصر، (1370)، القواعد الفقهیه، جلد 2ـ1،  انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی طالب( ع)، قم.


30. ملکى، مجتبى، (1379)، فرهنگ اصطلاحات اصول، جلد 2، انتشارات عالمه، قم.


31. موحدی لنکرانی، محمد فاضل، (1383)،  القواعد الفقهیه، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، قم.


32. موسوی خمینى، روح الله، (1410)، الرسائل، جلد 1، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.


33. موسوی خویی، ابوالقاسم، (1419)، دراسات فی علم الأصول، جلد 4، مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام‏، قم.


34. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، (1430)، القوانین المحکمه فی الأصول، جلد 4، انتشارات احیاء الکتب الاسلامیه، قم.


35. نائینى، محمد حسین، (1375)، فوائد الاصول، جلد 4، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

نجفی، محمدحسن، (1404)، جواهرالکلام فی شرایع الاسلام، جلد42، انتشارات دار إحیاء التراث العربی‌، لبنان

Ibn Manzur, A.J.M. (1994). Lisan Al-'Arab. Beirut: Dar Al-fikr Publisher.

Ansari, M. (1996). Rasel. Qom: Muassesat Al-Nashr Al-Islami Al-Tabeate Le-Jamaat Al-Modarreisin.

Iravani, M.B. (2007). Al-Halgat Al-Thaltha fi Osloubiha Al-thany. Qom:Qalam Publisher.

Bojnourdi, H. (1998). Alqawaed Al-Feqhiye. Qom: Hadi Publishing.

Bostani, F. (1996). Arabic - Persian Dictionary. Tehran: Islamic publisher.

Javadi Amoli, A. (2003). Application of reason in inference of jurisprudence. Jurisprudence and The Fundaments of The Islamic law, 2 (1), 33-43.

Haeri Yazdi, A. (1997). Dorar Al-Fawaed. Qom: Muassasat Al-Nashr Al-Islami.

 Haeri, M. (1984). Al-Fosoul Al-Gharawiye fi Al- Auswl Al-Faqhiya. Qom: Daro Ehya Al-eulwm Al- Islami.

Hakim. M. (1997). Al- Osoul Al-Ama fi Al-Feqhe Al-Moqaren. Qom: Majmae Jahani ahlolbeyt.

Heley. H. (1984). Mabadi Al-wosoul Eila Elm Osoul. Qom: Al-MatbAaato Al-Eilmiye.

Heydari. A. (1992). Osoul Al-Estenbat. Qom: lejanate Edarate Al-hawzate Al-Eilmiye.

Khorasani. M.K. (1989). Kefayto Al-Osoul. Muassasat Alolbeyt alayhim al-Salam.

Rashti. H. (1981). Ketab Al-qaza. Qom: Dar al-quran al-karim.

Zeraat. A. & Motaghi Ardakani. O. (2015). Conflict of evidence in proving the crimes punishable by Qisas, Deaye and Ta'zir: instances and solutions. The Scientific Research journal of Razavi University of Islamic Sciences (Criminal Law Doctrines). (1), 10-20.

Zeraat. A. and Motaghi Ardakani. O. (2015). Conflict of evidence: Consequences and Strategies. Islamic Law and Jurisprudenc Studies, 1(2), 13-23.

Zeraat. A. (2012). Principles for inference of law. Tehran: Mizan publisher.

Sadr. M. (1997). Bohouson Fi Eilme Al- Osoul. Qom: Muasasat Dayerat Al-Maarefe Fiqh Al-Islami.

Tabatabei Hakim. M.S. (1994). Al-Mohkam fi Osoul Al-Fiqh. Qom: Muasasat Al-Menar.

Tabatabei Hakim. M.S. (2007). Al-Kafi Fi Osoul Al-Fiqh. Beirut: Daro Al-Helal Publisher.

Motevali. K. (2005). Public opinion of Giving Contentment. Tehran: Behjat  Publisher.

Mohamadi. A. (2013). Principles for inference of  Islamic law. Tehran: University of Tehran publisher.

Moin. M. (1984). Moein encyclopedic dictionary. Tehran: Amir Kabir Publisher.

Movahedi Lankarani. M.F. (2004). Al-Ghavaedo Al-Fiqhiye. Qom: Aemeh Athar Institute.

Mousavi Khomeini. R. (1990). Al-Rasael. Qom: Esmaeilian Publication.

Mousavi Khouei. A. (1998). Derasaton fi Elme Al- Osoul. Qom: Muasasat Dayerat Al-Maarife Fiqh Al-Islami.

Mirzaye Ghomi. A. (2009). Al-ghavanino Al-Mohkame fi Al-Osoul. Qom: Ehya Al-Kotobo Al-Eslamiye.

Naeini. M.H. (1996). Favaedo Al- Osoul. Qom: Jameeh Modarresin.

Najafi. M.H. (1984). Javahero Al-Kalam fi Sharayeo Al-Islsm. Lebanon: Darturath Publisher.

Ghafi. H. and Sharriati. S. Principles of Islamic jurisprudence. Qom: Samt Publisher.

Gheblei Khoei, Kh. (2008). Principles of Jurisprudence and Postulations. Tehran: Research Institute.