بررسی شاعرانه های فارسیِ دربار عثمانی با تکیه بر بهجۀالتواریخ شکرالله رومی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

حمیدرضا قربانی دستجردی ¹ , مهرداد چترایی ² , مرتضی رشیدی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد، ایران.
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاداسلامی، نجف آباد، ایران.

تاریخ دریافت : 1397/06/12 تاریخ پذیرش : 1397/09/18 تاریخ انتشار : 1397/11/01

کلید واژه: عثمان, شعر و زبان فارسی, بهجۀالتواریخ, شکرالله رومی,

چکیده مقاله :

با توجّه به نفوذ زبان فارسی در آسیای صغیر(آناتولی)، بررسی و تحلیل تألیفات در این حوزه در تدوین تاریخ زبان فارسی و سبک‌شناسی آن اهمیت ویژه‌ای دارد. دوره عثمانی دورانی بوده‌ که زبان فارسی پس از چندین قرن تداول در آسیای صغیر، به‌صورت زبان رسمی درآمده و حتی در متصرفات آن دولت از جمله در ممالک جنوب ‌شرقی اروپا رواج‌ یافته‌است. بهجۀالتواریخ یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی این دوره است که به دست شکرالله رومی و با استناد به کتب مختلف و معتبر تاریخی همچون تواریخ طبری، ابن‌جوزی، ابن‌خلکان، قاضی بیضاوی و... تألیف ‌شده‌است. وی از مردم آناتولی بوده که از بیست و دو سالگی در دربار پادشاهان عثمانی که انس و علاقه ویژه‌ای به شعر و زبان فارسی داشته‌اند، به خدمت مشغول بوده و در اواخر عمر تصمیم می‌گیرد اثری تاریخی تألیف و به قول خود توشه‌ای برای عالم عقبی فراهم کند. کتاب، اگرچه از لحاظ تاریخی با اهمیت است، اما از منظر ادبی هم مضامین درخور توجه و ارزشمندی دارد. رومی که در دربار شعردوست عثمانی رشد کرده و خود نیز در سرودن شعر دستی بر آتش دارد، در طول کتاب و در جای جای متن به تقلید و تضمین اشعار فارسی پرداخته و نثر خود را به نظم، مزیّن کرده است و همین، نگارندگان را برآن داشت تا در پژوهش حاضر، با تکیه بر این اثر که باب سیزدهم آن را به تواریخ سلاطین عثمانی اختصاص داده است، به بررسی اجمالی تجلی شعر فارسی در دربار عثمانی بپردازند.

منابع و مأخذ:

1. قرآن مجید، (1387)، ترجمه‌ و شرح از ابوالفضل بهرام‌پور، تهران: اسوه، چاپ‌ سوم.

2. ارطغرل، علی، (1384)، «منبع‌شناسی ‌توصیفی تاریخ‌ سلجوقیان آناتولی»، کتاب ماه، تاریخ و جغرافیا، شمارة 101، صص40 - 75.

3. استرآبادی، عزیزبن اردشیر، (1350)، بزم و رزم، به کوشش توفیق سبحانی و هوشنگ ساعدلو، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

4. استوری، چارلز، (1362)، ادبیّات ‌فارسی برمبنای تألیف استوری، ترجمة یحیی آرین‌پور، تهران: مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

5. اصفهانیان، داوود، (1351)، «نسخ‌خطی‌تاریخی به زبان ‌فارسی در کتابخانة توپ­قاپوی‌سرای استانبول» مجلة بررسی‌های ‌تاریخی، شمارة 42، صص 101- 118.

6. افشار، ایرج، (1353)، «زمینار گردشی در آلمان»، مجله یغما، شمارة 317، صص 664 - 671.

7. بهار، محمدتقی، (1381)، سبک شناسی، تهران: امیرکبیر.

8. پورگشتال، هامر، (1387)، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی­آبادی، به اهتمام جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر.

9. پیرنیا، حسن و اقبال‌آشتیانی، عباس، (1389)، تاریخ‌ایران، تهران: ‌مجید.

10. حاجی‌خلیفه، مصطفی‌بن‌عبدالله، (بی تا)، کشف‌الظنون‌عن‌اسامی‌الکتب‌و‌الفنون، قم: دارالفکر.

11. حبیب، اسماعیل، (1340ق)، تورک تجدد ادبیاتی تاریخی، استانبول: عامره.

12. دبیرسیاقی، محمد، (1348)، کشف‌الابیات شاهنامة ‌فردوسی، تهران: انجمن آثار ملی.

13. درایتی، مصطفی، (1390)، فهرستگان نسخه‌های‌خطّی ‌ایران 2

(فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ‌ملّی.

14. روحانی، سیدکاظم، (1369)، «نظری به تاریخ دولت‌عثمانی»، کیهان ‌اندیشه، شمارة 34. ص ص162- 167.

15. روملو، حسن، (1389)، احسن‌التواریخ، ترجمه عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.

16. ریاحی، محمدامین، (1369)، زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران: پاژنگ.

17. ------------، (1349)، «نفوذ زبان ‌و ادبیّات ‌فارسی در قلمرو عثمانی»، مجلة یغما، شمارة 260، صص 78 - 89.

18. سعدی، مصلح ‌بن ‌عبدالله، (1387)، گلستان، تصحیح غلامحسین ‌یوسفی، تهران: خوارزمی، چاپ هشتم.

19. شکر الله رومی، (861 ه.ق)، بهجه التواریخ، قم: نسخة خطی محفوظ در کتابخانة آیت‌الله‌العظمی مرعشی.

20. صفا، ذبیح­الله، (1373)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوسی، چاپ دهم.

21. کندلی، غفار، (1347)، «خاقانی شروانی، ابومنصور حفده و عزالدین‌ بوعمران»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارة 88. صص 399 - 419.

22. کوپریلی، محمدفواد، (1385)، صوفیان نخستین در ادبیات ترک، ترجمة توفیق سبحانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

23. لاموش، لئون، (1359)، تاریخ ترکیه، ترجمة سعید نفیسی، تهران: دانشگاه تهران.

24. متینی، جلال، (1347)، «تحوّل رسم‌الخط از قرن ششم تا قرن سیزدهم هجری»، جستارهای ادبی، شمارة 15، صص 135- 162.

25. منزوی، احمد،(1382)، فهرستوارة کتابهای فارسی، تهران: مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.

26. مولوی، جلال‌الدین، (1384)، کلیات شمس‌تبریزی، تصحیح فروزانفر، تهران: طلایه.

27. نفیسی، سعید،(1382) تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران: فروغی، چاپ دوم.

28. هیئت، جواد، (1380)، سیری در تاریخ زبان و لهجه­های ترکی، تهران: پیکان.

29. Mengi, mine, (2005), Eski turk edebiyati tarihi, Ankara: Akcag.