بررسی جایگاه علی بن عبیدالله و شخصیت رجالی او در تاریخ حدیث شیعه

الموضوعات :

مهدی اکبرنژاد ¹ , مجتبی محمدی انویق ² , محمدرضا هوری ³

1 - استاد، هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه ایلام، ایلام ایران
2 - استادیار علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
3 - دانشجو دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

تاريخ الإرسال : 10 الأربعاء , صفر, 1446 تاريخ التأكيد : 04 الأربعاء , جمادى الأولى, 1446 تاريخ الإصدار : 09 الإثنين , جمادى الأولى, 1446

الکلمات المفتاحية: علی بن عبیدالله, علی صالح, رجال شیعه, مذهب راوی, زیدی مذهب.,

ملخص المقالة :

علی بن عبیدالله از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) می¬باشد. وی کتابی در باب حج از امام کاظم(ع) روایت کرده است. با توجه به جایگاه علی بن عبیدالله نزد بنی¬هاشم، زیدیان سعی در الصاق او به خود داشته‌اند و از این رو، گزارش‌های تاریخی و رجالی نادرستی درباره زیدی بودن او منتشر کرده‌اند؛ چنانکه همین گزارش‌ها باعث شده است تا علی بن عبیدالله از سوی برخی از رجالیان شیعه به فساد مذهب متهم شود. اشتباه در بیان نام پدر او موجب شده است تا وی در برخی از کتاب‌های حدیثی و رجالی، علی بن عبدالله معرفی شود. پژوهش حاضر در پی آن بوده است تا با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، جایگاه علی بن عبیدالله را در تاریخ حدیث شیعه تبیین کند و پاسخی مستدل به این پرسش دهد که آیا علی بن عبیدالله، چنان که عده زیادی از رجالیون می¬گویند، فساد مذهب داشته است یا خیر؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که ادعای برخی از رجالیون مبنی بر زیدی مذهب بودن علی بن عبیدالله با توجه به قرائن و شواهد متعدّد تاریخی و حدیثی، مردود است؛ به‌گونه‌ای که او نه¬تنها فاسدالمذهب نیست، بلکه در قیام علویون بدون اذن امام دست به کاری نزده و نزدیکان خود را از پیوستن به قیام منع کرده است. وجود نص معتبر از معصوم (ع) مبنی بر بهشتی دانستن او و خانواده‌اش، در کنار ذکر واژگان و عبارات مخصوص رجالی در شأن او، بیانگر جایگاه رفیع و توثیق علی بن عبیدالله نزد شیعه است.

المصادر:

1. ازهری، محمد بن احمد، (1421ه.ق)، تهذیب اللغۀ، چاپ اول، بیروت، دار إحیا التراث العربی.
2. ابن¬عنبه، احمد بن علی، (1424 ه.ق)، عمدۀ الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ریاض، مکتبۀ الجد المعرفۀ.
3. ابن¬اثیر، علی بن محمد، (1385 ه.ش)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر
4. ابن بابویه، محمد بن علی، (1378 ه.ق)، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان.
5. ابن¬منظور، محمد بن مکرم، (1414ه.ق)، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
6. اصفهانی، علی بن حسین، (بی¬تا)، مقاتل الطالبیین، بیروت، دارالمعرفۀ.
7. بخاری، سهل بن عبدالله، (1432ه.ق)، سر السلسلۀ العلویۀ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
8. بسام، مرتضی، (1426 ه.ق)، زبدۀ المقال من معجم الرجال، بیروت، دار المحجۀ البیضاء.
9. جزائری، عبدالنبی بن سعدالدین، (1418ه.ق)، حاوی الأقوال فی معرفة الرجال، قم، ریاض الناصری.
10. جزائری، نعمت الله، (1427ه.ق)، ریاض الأبرار فی مناقب ائمۀ الأطهار، بیروت، مؤسسۀ التاریخ العربی.
11. حسنی، احمد بن ابراهیم، (1423 ه.ق)، المصابیح، صنعا، مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية.
12. حلی، حسن بن علی، (1342ه.ق)، الرجال، تهران، دانشگاه تهران.
13. حلی، حسن بن یوسف، (1411ه.ق)، الرجال، نجف، دار الذخائر.
14. حلی، علی بن یوسف، (1408ه.ق)، العدد القویۀ لدفع المخاوف الیومیۀ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
15. خزاز رازی، علی بن محمد، (1401 ه.ق)، کفایۀ الأثر فی نص أئمۀ إثنی عشر، قم، بیدار.
16. خویی، سید ابوالقاسم، (1372ه.ق)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی¬جا، بی¬نا.
17. دریاب نجفی، محمود، (1430 ه.ق)، نصوص الجرح و التعدیل دراسة و تقییم، قم، مجمع الفکر الإسلامی.
18. دمشقی، اسماعیل بن کثیر، (1407 ه.ق)، البدایۀ و النهایۀ، بیروت، دارالفکر.
19. دهقان پور، زهره، طرفداری، منصور، (1399 ه.ش)، هجرت امام رضا(ع) به ایران و تأثیر آن بر روند مهاجرت علویان در دوره عباسی، فرهنگ رضوی، سال هشتم، شماره 32.
20. ذهبی، محمد بن احمد، (1413 ه.ق)، تاریخ الإسلام، بیروت، دارالکتب العربی.
21. راضی، حسین، (1421ه.ق)، تاریخ علم الرجال و أهمیة رجال النجاشی، بیروت، مؤسسۀ البلاغ.
22. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412 ه.ق)، مفردات ألفاظ قرآن کریم، بیروت، دارالقلم.
23. رفیعی، ناصر، (1402 ه.ش)، وضع حدیث، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
24. زمخشری، محمود بن عمر، (1407 ه.ق)، الکشاف، بیروت، دارالکتب العربی.
25. سبحانی، جعفر، (1394 ه.ش)، کلیات علم رجال، ترجمه: علی اکبر روحی و مسلم قلی پور گیلانی، قم، انتشارات عالمه.
26. شامی، یوسف بن حاتم، (1420 ه.ق)، الدر النظيم في مناقب الأئمة اللهاميم، قم، جامعه مدرسین.
27. شبستری، عبدالحسین، (1361 ه.ق)، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم(ع)، مشهد، المؤتمر العالمي للإمام الرضا(ع).
28. طبرسی، فضل بن حسن، (1372 ه.ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
29. طبری، محمد بن جریر، (1387 ه.ش)، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، دارالتراث.
30. طریحی، فخرالدین بن محمد، (1375 ه.ش)، مجمع البحرین، تهران، انتشارات مرتضوی.
31. طوسی، محمد بن حسن، (1373 ه.ش)، الرجال، قم، جامعه مدرسین.
32. .....................................، (1414 ه.ق)، الأمالی، قم، دار الثقافۀ.
33. عاملی، زین الدین بن علی، (1408 ه.ق)، الرعایۀ فی علم الدرایۀ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
34. عبیدلی، محمد بن محمد، (1413 ه.ق)، تهذیب الأنساب و نهایۀ الأعقاب، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
35. عمری، علی بن محمد، (1422 ه.ق)، المجدی فی أنساب الطالبیین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
36. فخررازی، محمد بن عمر، (1409 ه.ق)، الشجرۀ المبارکۀ فی أنساب الطالبیۀ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
37. فیض کاشانی، محمدمحسن، (1408ه.ق)، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین(ع).
38. کشی، محمد بن عمر، (1401ه.ق)، اختیار معرفۀ الرجال، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
39. کلینی، محمد بن یعقوب، (1429ه.ق)، الکافی، قم، دار الحدیث.
40. مامقانی، عبدالله، (بی¬تا)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، مطبعۀ المرتضویۀ.
41. ........................، (1411ه.ق)، مقباس الهدایۀ فی علم الدرایۀ، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
42. مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی، (1403 ه.ق)، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
43. ....................................................، (1404 ه.ق)، مرآۀ العقول فی شرح أخبار الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیۀ.
44. مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی، (1406 ه.ق)، روضۀ المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه کوشانپور.
45. مدیر شانه چی، کاظم، (1393 ه.ش)، درایۀ الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
46. مرشد بالله، یحیی بن حسین، (1429 ه.ق)، الأمالي الأثنینیة، صنعا، مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية.
47. مروزی، اسماعیل بن حسین، (1409 ه.ق)، الفخری فی أنساب الطالبیین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
48. معارف، مجید، (1393 ه.ش)، تاریخ عمومی حدیث، تهران، انتشارات کویر.
49. مفید، محمد بن محمد، (1413ه.ق)، الإختصاص، قم، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد.
50. موسوی اصفهانی، حسن، (1382ه.ش)، ثقات الرواۀ، قم، مؤسسۀ الامام المنتظر.
51. نجاشی، احمد بن علی، (1365ه.ش)، الرجال، قم، جامعه مدرسین.
52. نوری، حسین بن محمدتقی، (1408 ه.ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع).
53. واقدی، محمد بن عمر، (1410ه.ق)، المغازی، بیروت، مؤسسۀ الاعلمی.
50. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، (بی¬تا)، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر.

نص كامل:



بررسی جایگاه علی بن عبیدالله و شخصیت رجالی او در تاریخ حدیث شیعه

 

بررسی جایگاه علی بن عبیدالله و شخصیت رجالی او در تاریخ حدیث شیعه

 

مهدی اکبرنژاد¹

مجتبی محمدی انویق²

محمدرضا هوری³

 

تاریخ دریافت: 24/05/1403 تاریخ پذیرش: 16/08/1403، صفحۀ 84 تا 103 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

         علی بن عبیدالله از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) می­باشد. وی کتابی در باب حج از امام کاظم(ع) روایت کرده است. با توجه به جایگاه علی بن عبیدالله نزد بنی­هاشم، زیدیان سعی در الصاق او به خود داشته‌اند و از این رو، گزارش‌های تاریخی و رجالی نادرستی درباره زیدی بودن او منتشر کرده‌اند؛ چنانکه همین گزارش‌ها باعث شده است تا علی بن عبیدالله از سوی برخی از رجالیان شیعه به فساد مذهب متهم شود. اشتباه در بیان نام پدر او موجب شده است تا وی در برخی از کتاب‌های حدیثی و رجالی، علی بن عبدالله معرفی شود. پژوهش حاضر در پی آن بوده است تا با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، جایگاه علی بن عبیدالله را در تاریخ حدیث شیعه تبیین کند و پاسخی مستدل به این پرسش دهد که آیا علی بن عبیدالله، چنان که عده زیادی از رجالیون می­گویند، فساد مذهب داشته است یا خیر؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که ادعای برخی از رجالیون مبنی بر زیدی مذهب بودن علی بن عبیدالله با توجه به قرائن و شواهد متعدّد تاریخی و حدیثی، مردود است؛ به‌گونه‌ای که او نه­تنها فاسدالمذهب نیست، بلکه در قیام علویون بدون اذن امام دست به کاری نزده و نزدیکان خود را از پیوستن به قیام منع کرده است. وجود نص معتبر از معصوم (ع) مبنی بر بهشتی دانستن او و خانواده‌اش، در کنار ذکر واژگان و عبارات مخصوص رجالی در شأن او، بیانگر جایگاه رفیع و توثیق علی بن عبیدالله نزد شیعه است.

کلیدواژه­ها: علی بن عبیدالله، علی صالح، رجال شیعه، مذهب راوی، زیدی مذهب.

 

درآمد

هجرت امام­ رضا(ع) از مدینه به مرو، حرکت جمعیت عظیمی از بنی­هاشم را به سوی ایران در پی داشت. (دهقان­پور و طرفداری، 1399ش، 153) این امامزادگان از لحاظ مرتبه و جایگاه ایمانی نسبت به ائمه(ع) دارای درجات متفاوتی بوده­اند. یکی از این افراد که بخشی از تاریخ و حدیث شیعه را به خود اختصاص داده است، علی بن عبیدالله بن حسین الاصغر(ع) است که به زهد و عبادت مشهور بود و به او و همسرش، زوج صالح می‌گفتند. (مامقانی، بی­تا، 2/ 298) در روزگار ما بقعه­ای در بخش صالح‌آباد شهرستان مهران در استان ایلام واقع شده است که سنگ‌نوشته مزار ایشان، آن را متعلق به زمان والی پشت کوه، غلامرضاخان که در زمان ناصرالدین­شاه ولایت آن منطقه را بر عهده داشته است، می­داند. سید جعفر الاعرجی از ذریه ایشان در کتاب نسب­شناسی خود پس از تشکر از والی به خاطر بنا نهادن بقعه، متن شعر اهدایی به علی بن عبیدالله (علی­صالح) را نیز ذکر می­کند. والی نیز مأموران خود را مسئول رسیدگی و حفظ امنیت آن بقعه قرار می­دهد. اعرجی همچنین محدوده قبر ایشان را میان کوه­های زراعتی و مزروعی که مساحت آن­، چهار فرسخ است مشخص می­کند. (اعرجی، 1419ق، 507) یک نسخه دست‌نویس از سوی نگارنده مناهل الضرب فی أنساب العرب که در کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی موجود است، قبر علی بن عبیدالله را در نزدیکی کوه­های دهلبان هجدان‌دشت یعنی همان بخش صالح­آباد امروزی معرفی می­کند که آیت­الله مرعشی نجفی نیز همین نظر را اختیار کرده­اند. (رحمتی، 1394ش، 40)

ذکر کرامات و عظمت و جلالت ایشان که شفاهاً و گاه در کتب تاریخی و حدیثی بیان گشته، باعث ارادت روزافزون شیعیان و زائران امام حسین(ع) که از این منطقه می­گذرند، شده است. در کتب نسب مسطور است که او به غایت بزرگ بوده و ریاست عراق به اولاد او تعلق داشته است. (شوشتری، 1393ش، 3/ 398) علی صالح را از هم­عصران امام کاظم(ع) و امام ­رضا(ع) و نزدیکان این دو دانسته­اند. وی دارای کتابی با موضوع حج است که تمامی روایات آن را از امام کاظم(ع) نقل کرده است. (نجاشی، 1365ش، 25) عظمت و بزرگی علی صالح و پدرش عبیدالله الاعرج و خوشنامی این دو در بین بنی­هاشم باعث شد تا هم صاحبان قیام علوی و هم دعوت‌کنندگان عباسی در ابتدای امر خود در پی همراه کردن آن دو با خود باشند. (اصفهانی، بی­تا، 434؛ عمری، 1422ق، 397) همچنین با توجه به آنکه وی مورد عنایت اهل­بیت(ع) بوده است در بین بومیان منطقه به «خاص علی» ملقب و معروف گشته است. با این اوصاف، در مورد وضعیت رجالی علی بن عبیدالله و در نتیجه، احادیثی که از وی به دست ما رسیده است، بین عالمان شیعی اختلاف به وجود آمده است که این پژوهش در صدد حل این تعارض و تبیین درست وضعیت رجالی ایشان است.

طرح مسأله

حدیث معصومین با تعریف قول، فعل و تقریر معصوم (معارف، 1393ش، 32)، به‌عنوان یکی از منابع تبیین احکام الهی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. تفاوت میان احادیثی که از معصومین به دست رسیده است، نسبت به قرآن کریم، در عدم اطمینان کامل در صحت صدور آن است. به‌گونه­ای که برای نسبت دادن حدیثی به معصوم و اثبات آن نیاز به طی مراحلی است که یکی از آن مراحل، آگاهی نسبت به احوالات راویانی است که منتقل‌کننده این روایات هستند. این نیاز باعث به وجود آمدن علمی به نام رجال گشته است؛ بدین معنا که پژوهشگر، اطلاعات صحیحی از احوالات یک راوی که در پذیرش یا عدم پذیرش روایت مهم است به دست بیاورد. (سبحانی، 1394ش، 17) منشأ و ضرورت به وجود آمدن این علم نزد مسلمانان به عصر نزول وحی و زمانه معصومین برمی­گردد؛ هنگامی که پیروان خود را از احادیثی که به دروغ به ایشان نسبت می­دادند، برحذر می­داشتند. (زمخشری، 1407ق، 4/ 360)

علم رجال و بررسی احوال راویان باعث تقسیم­بندی و درجه­بندی احادیث شده است. برای اثبات یک حدیث صحیح؛ یعنی درجه اعلای اعتبار، علاوه بر راستگو بودن راوی، امامی مذهب و عدم فساد در عقیده و مذهب راوی از مهمترین ملاک­هاست. (مدیر شانه­چی، 1393ش، 61) در برهه­ای از تاریخ صدر اسلام، جریاناتی انحرافاتی با عقایدی اشتباه به وجود آمد که راه خود را از مکتب ائمه(ع) و مسلک تشیع اثنی­عشری جدا کرد. سیاست­ها و افکار این فرقه‌ها مورد تأیید اهل­بیت نبود، اما معتقدان به آنها در رخدادهای مختلف و به بهانه­های گوناگون، به استماع و نقل روایت از معصومین(ع) می­پرداختند. از دیدگاه علمای رجال شیعه، این افراد هرچند به صدق قول و ثقه بودن مشهور باشند، یا از بنی­هاشم و از نزدیکان اهل­بیت(ع) باشند، احادیثشان در زمره احادیث صحیح به شمار نمی‌آید.

با توجه به مطالب فوق، درباره علی بن عبیدالله، چند مسئله وجود دارد؛ ابتدا مسئله تصحیف و سپس وثاقت و مذهب ایشان. در کتب حدیثی و رجالی، با دو نام علی بن عبدالله و علی بن عبیدالله درباره او مواجه می­شویم؛ گاهی مطالب مشابه و گاهی متفاوت است و همین امر، تصمیم­گیری در مورد وضعیت رجالی او را دشوار کرده است. از سوی دیگر، برخی از علمای رجال با تمسک به برخی شواهد تاریخی، ایشان را زیدی‌مذهب معرفی می‌کنند که با قیام­های علویون همراه شده، اما در آخر عمر مستبصر گشته است. (خویی، 1372ش، 13/ 95 ؛ بسام، 1426ق، 2/ 65) در کنار این رأی، وجود نصی از جانب امام رضا(ع) مبنی بر بهشتی بودن و رضایت از علی بن عبیدالله باعث شده تا رجالیون در دادن حکم نهایی بر سر توثیق یا عدم توثیق وی آرای متضاد و مختلفی داشته باشند. (مامقانی، بی­تا، 298) با این اوصاف، پژوهش حاضر به دنبال یافتن پاسخی روشن و مستدل به پرسش­های زیر است:

1. آیا علی بن عبدالله همان علی بن عبیدالله است و مسئله تصحیف در منابع متقدم شیعه در مورد ایشان رخ داده است؟

2. کدام شواهد تاریخی و حدیثی باعث اتهام ضعف در عقیده و مذهب درباره وی شده است؟

3. با توجه به آنچه که در منابع حدیثی و رجالی متقدم موجود است، آیا می­توان علی بن عبیدالله را در زمره راویان موثق امامی معرفی کرد؟

در رابطه با شخصیت علی بن عبیدالله کتابها و مقالاتی نوشته شده است. در اولین کنگره بزرگداشت امام­زاده علی­صالح(ع) که در سال 1390 به همت حبیب­الله محمودیان برگزار شد و نتایج آن به صورت یک مجموعه منتشر شد، شخصیت خود علی­صالح که محور این کنگره است، مغفول واقع شده است و به مسائلی همچون تاریخ بنای بقعه امام­زاده، ظرفیت­های گردشگری و مسئله وقف پرداخته شده است.

درباره علی بن عبیدالله، سه کتاب نوشته شده است که هر کدام از آنها، گوشه­هایی از زندگانی ایشان را بیان کرده‌اند. این سه کتاب عبارتند از:

الف) سیری کوتاه در حیات صالح آل محمد(ص)؛ حضرت علی­صالح(ع)، به قلم جواد الیاسی که در سال 1385 و در انتشارات مهر امیرالمؤمنین(ع) به چاپ رسیده است. این کتاب مختصری از زندگانی امام سجاد(ع) به‌عنوان جد دوم علی­صالح و عبیدالله الاعرج به‌عنوان پدر وی پرداخته است؛ سپس مطالبی در مورد زندگانی علی­صالح و نسب و فرزندان وی بیان می­کند. پایان‌بخشِ کتاب، ذکر کرامات علی­صالح است که از طریق گفت‌و‌گو و مطالبی شفاهی به دست آمده است.

ب) امامزاده علی­صالح(ع) نگین معنوی ایلام، به قلم صیدمحمد رحمتی که در سال 1393 و در انتشارات زاگرو به چاپ رسیده است. این کتاب تنها به ذکر اجداد و اعقاب علی­صالح و کراماتی از وی بسنده کرده است و در نهایت به دیگر بقاع متبرکه استان ایلام اشاره کرده است.

ج) شرح زندگانی امامزاده علی­صالح مستجاب الدعوه، به قلم حبیب­الله محمودیان که در سال 1393 و در انتشارات زاگرو و در 37 صفحه منتشر و به مباحث عمومی مربوط به علی­صالح پرداخته است. 

همان‌گونه که بیان شد شخصیت رجالی و حدیثی علی­صالح به‌عنوان یکی از بزرگان بنی­هاشم و نزدیکان دو امام معصوم یعنی امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) تا کنون مورد بررسی قرار نگرفته است و این پژوهش در صدد به دست آوردن یک نتیجه معین و علمی درباره وضعیت رجالی این راوی می­باشد.

1. عصر حیات علی بن عبیدالله

در مورد تاریخ دقیق ولادت و وفات علی بن عبیدالله هیچ مطلب مستقیم و آشکاری وجود ندارد و تنها می­شود با استفاده از قرائن تاریخی و حدیثی، محدوده عمر و زیستن او را به دست آورد. علمای رجال، وی را از خاصان و اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) می­دانند؛ در این صورت او دارای یک عمر طبیعی و متوسط است. همچنین او را دارای کتابی با موضوعیت حج می­دانند که تمامی روایات کتاب را از امام کاظم(ع) نقل کرده است. هرچند امروزه این کتاب در دسترس نیست، اما نجاشی، طریقه خود برای ذکر این کتاب را از پدرش نقل می­کند و به عبیدالله بن علی بن عبیدالله می­رسد. (نجاشی، 1365ش، 256). آنچه از کتب تاریخی برمی­آید، علی بن عبیدالله بعد از قیام و مرگ محمد بن ابراهیم، گزینه­ای مطلوب برای رهبری قیام بوده است. با توجه به آنکه قیام تا سال 200 ه.ق پابرجاست و همچنان علی بن عبیدالله مد نظر رهبران نظامی قیام­های علوی است، و در جمع بنی­هاشم پیشنهاد ابوالسرایا را رد می­کند. او یقیناً قرن سوم را درک کرده است. (اصفهانی، بی­تا، 425) همچنین او را تا سال 203 در قید حیات دانسته­اند، و پس از آن است که اطلاع دقیقی در مورد زمان وفات او در دست نیست. پس امام جواد(ع) را در خردسالی، درک و زیارت کرده است، اما مشخص نیست زمان امامت ایشان را درک کرده باشد. با این حساب نزدیک­ترین تخمین برای وفات وی سال 203 هـ.ق است. (شبستری، 1369ش، 1/ 416) این که علی بن عبیدالله در عصر حیات امام صادق(ع) متولد شده باشد، امری دور از ذهن نیست، اما برای رسیدن به سن تلقی و ضبط حدیث از این امام از سوی علی بن عبیدالله دو راه وجود دارد: ابتدا مشخص کردن برهه زندگانی پدر علی­صالح یعنی عبیدالله بن حسین الاصغر و دوم آنکه در احادیث قرینه­ای یافت شود که وی از امام صادق(ع) حدیث نقل کرده است.

پدر علی­صالح در میان کتب رجالی و تاریخی که از او نام برده­اند، هم عصر سفاح اولین خلیفه عباسی است و سفاح به وی هشتاد هزار دینار هدیه می­دهد. (عمری، 1422ق، 397؛ نوری، 1408ق، 341) صاحب مقاتل الطالبیین او را شهید و قاتلش را ابومسلم خراسانی معرفی می­کند. (اصفهانی، بی­تا، 160) چه شهادت و چه مرگ طبیعی برای وی اثبات شود، این مسئله حتمی است که وی به خراسان نقل مکان کرده و در همان­جا وفات یافته است. عمر او را در هنگام مرگ چهل و هفت سال ثبت کرده­اند. (عمری، 1422 ق، 397) یقیناً سفاح که در سال­های منتهی به حکومتش پنهانی می­زیسته قدرت و اختیار چنین بذل و بخششی نداشته است و این امر در هنگام خلافت و قدرت وی بوده است. سفاح در سال 132 ه.ق به قدرت رسید و در سال 136 ه.ق نیز درگذشت. (طبری، 1387 ش، 7/ 421) در سال 137 ه.ق نیز ابومسلم خراسانی کشته می­شود(همان، 7/ 480) و ما اگر آن قول کشته شدن عبیدالله بن حسین توسط ابومسلم را مبنا قرار دهیم، یقیناً او قبل از سال 137 ه.ق از دنیا رفته است. اگر همین ایام را اواخر عمر عبیدالله بن حسین الاصغر و نیمه آن را سن ازدواج و فرزندداری او بدانیم، علی­صالح در اوایل امر امامت امام صادق(ع) که سال 114 ه.ق است به دنیا آمده است. کنیه عبیدالله بن حسین یعنی «ابوعلی» (طوسی، 1373 ش، 234) نیز این امر را تقویت می‌کند؛ زیرا در بین عرب‌ها، رسم نامگذاری کنیه بر نام پسر بزرگ است. روش دوم یافتن قرینه­ای است دال بر روایتی که اثبات کند علی‌صالح در عصر امام صادق(ع) زندگی می­کرده است. نگارنده الأمالی الأثنینیۀ روایتی نقل می­کند که از آن چنین برداشت می­شود که علی بن عبیدالله نه­تنها در زمان امام صادق(ع) می­زیسته، بلکه محل رجوع و سؤال نیز بوده است. راوی چنین نقل می­کند: «فدایت شوم، آیا جعفربن­محمد امام است؟ بله؛ در حلال و حرام امام است. آیا زید هم امام است؟ آری به خدا امام ما و امام جعفر است.» (مرشد بالله، 1429ق، 583) هرچند سند این حدیث ضعیف است، اما صرف وجود چنین اشخاصی در تاریخ، وجود علی بن عبیدالله را در زمان امام صادق(ع) قوت می­بخشد. در نهایت به نظر می­رسد اینکه علی بن عبیدالله را از معمّرین و برهه زندگانی او را در زمان امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) و بخشی کوتاه از زمانه امام جواد(ع) بدانیم به صواب نزدیک‌تر باشد.

2. کنیه و لقب علی بن عبیدالله

برای دست­یابی به کنیه و لقب علی بن عبیدالله از دو طریق می­توان به نتیجه رسید؛ ابتدا از طریق کتب انساب که در پی معرفی شجرۀ طبیۀ رسول­خدا(ص) هستند؛ سپس از طریق رجالیون که شخصیت رجالی ایشان را در کتب خود ذکر کرده­اند. صاحب کتاب عمدۀ الطالب، کنیه و لقب وی را چنین معرفی می­کند: «یکنی أبا الحسن، و کان هو و زوجته أم سلمه بنت عبدالله بن الحسین بن علی یقال لهما الزوج الصالح و کان علی بن عبیدالله مستجاب الدعوۀ». (ابن­عنبه، 1424ق، 561) صاحب المجدی فی أنساب الطالبیین، تنها به ذکر «أباالحسن» به‌عنوان کنیه وی، اکتفا می­کند. (عمری، 1422ق، 400) صاحب کتاب سر سلسلۀ العلویۀ، کنیه علی بن عبیدالله را ذکر نمی­کند، اما پس از ذکر اوصاف اخلاقی، وی و همسرش را ملقب به الزوج الصالح و مستجاب الدعوۀ می‌نامد. (بخاری، 1432ق، 113) کتاب شجرۀ المبارکۀ فی أنساب الطالبیۀ و الفخری فی أنساب الطالبیین، در معرفی فرزندان عبیدالله بن الحسین الاصغر، وقتی به علی می­رسد، او را چنین معرفی می­کند: «أبوالحسن الأکبر العابد». (فخررازی، 1409ق، 162؛ مروزی، 1409ق، 58) در کتب تاریخی، هنگام نقل جریان قیام ابن­طباطبا علیه عباسیان، وقتی نام علی بن عبیدالله به میان می­آید، بزرگان قوم و قیام از او با کنیه «أباالحسن» یاد می‌کنند. (حسنی، 1423ق، 530؛ اصفهانی، بی­تا، 434)

علمای رجال در کتب خود، کنیه وی را همان اباالحسن معرفی می­کنند. (نجاشی، 1365ش، 256 ؛ حلی، 1411ق، 97) ابن­داود حلی نیز در کتاب رجال خویش با تکرار همین مطالب، الزوج­الصالح را اضافه می­کند. (ابن­داود حلی، 1372، 246) مجلسی متمایز از دیگران لفظ محدث را به اباالحسن اضافه می­کند و می­گوید: علی بن عبیدالله، به صالح معروف بوده است. (مجلسی، 1403ق، 46/ 162) برخی از رجالیون معاصر نیز در فتح بابی به نام الزوج­الصالح، این لقب را از آن علی بن عبیدالله دانسته­ و علت آن را خطاب امام رضا(ع) به او و همسرش می­دانند. (مامقانی، بی­تا، 3/ 64 ؛ شبستری، 1369ق، 416)

3. طبقه راوی

یکی از قرائن و وسائل برای دست­یابی به سن راوی و عصر حیات وی، پی بردن به طبقه آن راوی است. طبق تعریف معیاری که صاحب کتاب الرعایۀ فی علم الدرایۀ ارائه می­دهد، طبقه روات عبارت است از: «جماعتی که در سن و دیدار شیخ مشترک هستند.» (عاملی، 1408ق، 387). علمای معاصر رجال نیز با وی هم عقیده هستند. (مامقانی، 1411ق، 3/ 48) با توجه به این تعریف و روش مجلسی که در شرح مشیخه صدوق آمده است، طبقه روات به دوازده مورد تقسیم می­شود. آنچه که در کتب رجالیون در مورد علی بن عبیدالله آورده شد، همگی مستند به سخن نجاشی مبنی بر درک حضور امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) و همچنین روایت کتابی با موضوع حج از امام کاظم(ع) است. با این اوصاف و با روش مجلسی، جایگاه وی را باید در طبقه هفت که شامل اصحاب امام رضا(ع) و طبقه هشت که شامل اصحاب امام کاظم(ع) می­شود، دانست.⁴ (مجلسی، 1406 ق، 14/ 324) اگر علاوه بر نقل روایت، سن را هم لحاظ کنیم، علی بن عبیدالله شامل طبقه نهم که اصحاب امام صادق(ع) است نیز می­شود؛ زیرا مجلسی در روضۀ المتقین، این تبصره و توضیح را در تکمله بحث طبقات یادآور می­شود که ممکن است یک روای به خاطر کبر سن در چند طبقه جای بگیرد؛ علت آن هم این است که از طبقه بالا دست و پایین دست خود حدیث نقل کرده است و با امامان زیادی همراهی داشته است. (همان، 14/ 324)

4. مسئله تصحیف

در نام و نسب علی بن عبیدالله بین محدثین و رجالیون دو دیدگاه وجود دارد که برگرفته از مسئله تصحیف نام پدر ایشان است.

4-1. علی بن عبیدالله

قدیمی­ترین منبعی که از علی بن عبیدالله نام می­برد، رجال کشی است. کشی ماجرایی نقل می­کند که خود در کتاب شخصی به نام محمد بن حسن بن بندار خوانده است. در این کتاب در روایتی نسبتاً طولانی که سند آن به سلیمان بن جعفر ختم می‌شود، آمده است: «علی بن عبیدالله به من گفت: مشتاقم تا به دیدار علی بن موسی الرضا(ع) بروم.» (کشی، 1409ق، 593) صاحب کتاب الاختصاص، همین روایت را با اندکی نقصان، بیان کرده و ایشان را علی بن عبیدالله معرفی می­کند. (مفید، 1413ق، 89) افزون بر کشی و مفید، نجاشی نیز وی را با عنوان علی بن عبیدالله بن حسین بن علی بن حسین(ع) معرفی می­کند. (نجاشی، 1365ش، 256) همچنینف رجالیون متأخر با عنوان علی بن عبیدالله به بررسی شخصیت رجالی او پرداخته­اند و استناد همگی به همان دسته اول کتب متقدمین است. (ابن­داود حلی، 1342ش، 246؛ حلی، 1411ق، 97)

4-2. علی بن عبدالله

 کلینی در کتاب الکافی از طریق سند خود که مؤید بخش پایانی روایت کشی مبنی بر ملاقات امام رضا(ع) و بهشتی بودن علی­صالح و همسرش است، او را علی بن عبدالله معرفی می­کند. (کلینی، 1429ق، 2/ 266) طوسی نیز در الأمالی، در سلسله سندی که به امیرالمؤمنین(ع) ختم می­شود، نسب کامل ایشان را تا امام علی(ع) چنین معرفی می­کند: «علی بن عبدالله بن حسین بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع)». (طوسی، 1414ق، 571) در میان دیگر کتب حدیثی شیعه همچون؛ عیون اخبارالرضا و کفایۀ الأثر فی نص ائمۀ اثنی عشر، از او با نام علی بن عبدالله یاد شده است. (ابن­بابویه، 1378ق، 1/ 26 ؛ خزازرازی، 1401ق، 272) در بین کتب تفسیری نیز در مجمع­البیان ذیل تفسیر آیه 30 و 31 سوره احزاب، در سلسله سند روایت با نام علی بن عبدالله آمده است. (طبرسی، 1372 ق، 8/ 556)

با این اوصاف و با مراجعه به کتب انساب و تاریخ می­توان مشخص کرد که کدام گروه نظر درستی در مورد نام کامل این شخصیت دارند. در نام جد علی­صالح که حسین الاصغر است اختلافی وجود ندارد، پس بررسی را باید از فرزندان حسین الاصغر بن علی بن حسین آغاز کرد. صاحب کتاب الطبقات الکبری، حسین الاصغر بن علی را دارای فرزندانی با این نام­ها می­داند: «عبدالله، عبیدالله، علی، حسن، محمد و ابراهیم.» (واقدی، 1410ق، 5/ 251) صاحب کتاب تهذیب الانساب برای او پنج پسر نام می­برد: «عبیدالله الاعرج، عبدالله، علی، سلیمان و حسن» (عبیدلی، 1413ق، 221) صاحب کتاب المجدی فی أنساب الطالبیین، علاوه بر اسامی مذکور نام­های دیگری را نیز اضافه می­کند: «زید، محمد، ابراهیم و عیسی». (عمری، 1422ق، 396) صاحب کتاب الفخری فی أنساب الطالبیین، علاوه بر شمردن نام پسران حسین الاصغر، لقب­های این افراد را نیز ذکر کرده است: «عبیدالله الاعرج، عبدالله العقیقی، الحسن الدکۀ، علی الاصغر و سلیمان» (مروزی، 1409ق، 57) در کتاب الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیۀ نیز همین تعداد پسران و همین اسامی تأیید می­شود. (فخررازی، 1409ق، 147)

صاحب مقاتل الطالبیین وقتی به نام عبیدالله بن حسین به‌عنوان آخرین شهید در عصر بنی­امیه می­رسد، کنیه وی را «أباعلی» می‌خواند. (اصفهانی، بی­تا، 159) در بین کتب تاریخی نکته قابل توجهی وجود دارد و آن این که در کتاب الدر النظیم فی الائمۀ اللهامیم، در متن خود کتاب قرائنی بر تصحیف وجود دارد. صاحب کتاب بعد از نام بردن از حسین الاصغر و اولادش، به معرفی اولاد عبیدالله الاعرج می­پردازد که در همان متن نیز اشتباه رخ می­دهد: «و من ولد عبداللّه بن الحسين الأصغر في خمسة رجال منهم عليّ بن عبيد اللّه و محمّد بن عبيد اللّه و جعفر بن عبيد اللّه و حمزة بن عبيد اللّه و يحيى بن عبيد اللّه.» (شامی، 1420 ق، 592) ابتدا می­گوید: عبدالله، سپس فرزندان را به عبیدالله متعلق می­داند. با بررسی این کتب مشخص شد وجود تصحیف مسئله­ای محتمل است؛ زیرا برای حسین الاصغر، فرزندانی با شیوه نگارشی نزدیک به هم یعنی عبیدالله و عبدالله وجود داشته است. اما صاحب تهذیب الانساب و الدر النظیم در قسمت ذکر نام فرزندان عبیدالله، این اسامی را می­شمارد: «در پس عبیدالله بن حسین پنج پسر هستند با اسامی: علی بن عبیدالله، محمد بن عبیدالله، جعفر الحجۀ بن عبیدالله، حمزۀ بن عبیدالله و یحیی بن عبیدالله» (عبیدلی،  1413ق، 222؛ شامی، 1420ق، 592) نگارنده المجدی فی انساب الطالبیین نیز همین افراد را با کنیه و اعقابشان ذکر می­کند و در میان این فرزندان، علی بن عبیدالله را نیز به شمار می­آورد. (عمری، 1422ق، 397) نگارنده الفخری فی أنساب الطالبیین و الشجرۀ المبارکة، اعقاب عبیدالله الاعرج را در چهار پسر معرفی می­کند: «جعفر الحجة، محمد الاکبر، حمزة، علی». (مروزی، 1409ق، 58؛ فخررازی، 1409ق، 148)

در مقابل این نظرات، وقتی فرزندان عبدالله بن حسین الاصغر را بررسی می­کنیم، در میان فرزندان ذکور جز با یک نام مواجه نمی‌شویم و آن نام، جعفر است که نسب­شناسان و تاریخ­نویسان برای او بر شمرده­اند، و اعقاب عبدالله از طریق جعفر گسترش یافته است. (عبیدلی، 1413ق، 236؛ شامی، 1420ق، 593؛ فخررازی، 1409ق، 159؛ مروزی، 1409ق، 71؛ حلی، 1408ق، 317) لقب عبدالله العقیقی به علت محل تولد وی در وادی العقیق مدینه است و تمام افرادی که جزء اعقاب وی محسوب می­شوند در کتب تاریخ به تنها پسر وی یعنی جعفر ختم می­شود که برای نمونه چند مورد اشاره می­شود. (ابن­کثیر، 1407ق، 11/ 39؛ ذهبی، 1413ق، 50/ 370). بررسی­ها در بین کتب أنساب و تاریخ نشان می­دهد حسین الاصغر در میان فرزندان خود پسرانی با نام­های عبدالله و عبیدالله داشته است که هر دو از زنی به نام امّ ولد بنت جعفر بن مصعب بن زبیر می­باشند و هر دو در زمان حیات پدر خویش وفات کرده­اند. بررسی اعقاب این دو شخص نشان می­دهد که در نسخ کهن حدیثی به هر دلیلی تصحیف رخ داده است و شخصیت رجالی و حدیثی به نام علی بن عبدالله بن حسین الاصغر وجود ندارد و صورت صحیح آن، علی بن عبیدالله الاعرج بن حسین الاصغر است که شخصیت رجالی وی در کتب رجال، مشخص و قابل بررسی است.

5. مذهب علی بن عبیدالله

سخنی از امام رضا(ع) که برخی با استدلال به آن، علی بن عبیدالله را زیدی‌مذهب دانسته­اند، مطلبی اجتهادی و اختلافی است؛ چراکه عده‌ای با استناد به همان متن، وی را توثیق کرده‌اند و ثابت قدم دانسته­اند و عده­ای نیز بر اساس آن، چنین برداشت کرده‌اند که او زیدی‌مذهب گشته و سپس از عقیده اشتباه خود بازگشته است. کشی طی روایتی که در کتاب محمد بن حسن بن بندار مشاهده کرده است، از سلیمان بن جعفر داستانی نقل می­کند مبنی بر عیادت امام رضا(ع) توسط علی بن عبیدالله، که امام رضا(ع) در ایام بیماری علی بن عبیدالله، این عیادت را پاسخ می­دهد. تا این قسمت از روایت بین علما و محدثین مشترک است. (کشی، 1409ق، 593؛ مفید، 1413ق، 89) روایت کشی عبارتی اضافه بر سایر اقوال از قول امام رضا(ع) پس از تکریم و احترام همسر علی بن عبیدالله نسبت به ایشان دارد که برخی از علما آن را نقل کرده­اند و عده­ای از نقل آن صرف نظر کرده­اند. سلیمان بن جعفر در مورد پرسش امام چنین می­گوید: «پس مرا از آنچه ام­سلمه انجام داد باخبر ساز. آن را به ابوالحسن اطلاع دادم، پس ابالحسن فرمود: ای سلیمان! همانا علی بن عبیدالله و همسر و فرزندانش اهل بهشت هستند. ای سلیمان! هرگاه خداوند به فرزند علی و فاطمه (ع) این مسئله را بشناساند، مانند سایر مردم نیستند.» (کشی، 1409ق، 593) کلینی نیز در الکافی و در فصلی با عنوان معرفت نسبت به حق اهل بیت(ع)، این روایت را ذکر می‌کند. (کلینی، 1429ق، 2/ 266) صاحب معجم رجال الحدیث، اصل روایت را به خاطر وجود سند صحیح کلینی تأیید می­کند و اعتقاد دارد ضعف سند کشی به خاطر وجود محمد بن حسن بن بندار پوشش داده می­شود. (خویی، 1372ش، 13/ 95). پس مهمترین و اصلی­ترین مدرک برای بررسی این امر همین روایت است که قسمت پایانی آن، محل مناقشه علماست.

عبارت «عرفهم الله هذا الأمر» در پایان روایت که معرفت به مقام امامت است، برخی را بر آن داشته است که بگویند علی بن عبیدالله و همسرش ابتدا بر مذهبی دیگر بوده­اند و بعدها بر مذهب حق تشرف یافته­اند. آنچه از احوالات رجالی علی بن عبیدالله در کتب رجالیون برمی­آید آن است که علمای رجال خصوصاً معاصرین اعتقاد دارند که وی زیدی‌مذهب بوده است و بعداً مستبصر گشته است. (خویی، 1372ش، 13/ 95؛ بسام، 1426ق، 2/ 65) برای ارائه پاسخ صحیح به این مسئله، لازم است آن را از جنبه‌های گوناگون تاریخی، حدیثی، رجالی و نیز با استنباط از کلام معصوم(ع) بررسی کرد که در ادامه به صورت جداگانه به هریک از این جنبه‌ها پرداخته می‌شود.

5 – 1. شواهد تاریخی

علمای رجال با استناد به سخن رجالیون متقدم، علی بن عبیدالله را پیرو زیدیه می­دانند. این دیدگاه، مربوط به مطلبی است که نجاشی در بررسی شخصیت علی بن عبیدالله به آن اشاره می­کند: «كان لما أراده محمد بن إبراهيم طباطبا لأن يبايع له أبو السرايا بعده أبى عليه و رد الأمر إلى محمد بن محمد بن زيد بن علي». (نجاشی، 1365ش، 256) برخی از دانشمندان شیعی به علت استرداد امر بیعت به نوه زید، او را زیدی‌مذهب معرفی می­کنند. (خویی، 1372ش، 13/ 95؛ بسام، 1426ق، 2/ 65) اما به غیر از این مطلب باید شواهد تاریخی که خاصه به قیام ابن­طباطبا و ابوالسرایا پرداخته­اند بررسی شوند. نکته مهم در این عبارت که کاملاً مغفول مانده، این است که فاعل رد خلافت به نواده زید، ابوالسرایا است، نه علی بن عبیدالله. نکته­ای که نجاشی به آن اشاره نمی‌کند، این است که علی بن عبیدالله علاوه بر عدم پذیرش و همراهی با قیام مزبور، فرزندان خود را نیز از همراهی این قیام منع کرده است. مؤلف عمدۀ الطالب، مطلب را چنین نقل می­کند: «كان محمّد بن إبراهيم طباطبا القائم بالكوفة قد أوصى إليه، فان لم يقبل فلأحد ابنيه محمّد و عبيداللّه، فلم يقبل وصيّته و لا أذن لابنيه في الخروج». (ابن­عنبه، 1424ق، 321) مجلسی همین مطلب را از قول ابونصر بخاری نقل می­کند و معتقد است علی بن عبیدالله و فرزندانش در این قیام شرکت نکرده­اند. (مجلسی، 1403ق، 46/ 162)

در کتب تاریخی که به قیام ابوالسرایا اشاره می­کنند، کلیاتی خالی از جزئیات مفید ارائه می‌شود؛ یعنی در اثنای قیام وقتی محمد بن ابراهیم که همان ابن­طباطبا است از دنیا می‌رود، ابوالسرایا رهبری قیام را به محمد بن محمد بن زید محول می­کند و نامی از علی بن عبیدالله در میان نیست. (بلاذری، 1959م، 3/ 266؛ ابن­اثیر، 1385ش، 3/ 305؛ ذهبی، 1413ق، 13/ 7؛ یعقوبی، بی­تا، 2/ 445). اما مؤلف کتاب المصابیح که از علمای زیدیه است، روایتی از نصر بن مزاحم نقل می­کند و آن این که زمانی که محمد بن ابراهیم در حال احتضار بوده است، به ابوالسرایا چنین وصیت می­کند: «از آل علی(ع) بهترین شخص را که به سودشان است در جایگاه من به ولایت نصب کن؛ اگر در این امر به اختلاف گرفتار شدند، علی بن عبیدالله بن حسین را انتخاب کن؛ چراکه من دین او را آزموده و راه و روشش را پسندیده­ام؛ به انتخاب او راضی باشید، کنارش قرار بگیرید و در اطاعت و پذیرفتن نظرش نیکو رفتار کنید.» (حسنی، 1423ق، 527) نویسنده مسئله رد کردن پیشنهاد رهبری و محول کردن آن به محمد بن محمد زید را با تفصیل می‌آورد. جواب علی بن عبیدالله به علویون، خلاف آنچه را که دانشمندان اسلامی مبنی بر زیدی بودن او ارائه می­کنند، اثبات می‌کند. او پاسخ بیعت حاضران را چنین می­دهد: «ابوعبدالله را خداى رحمت كند. مرا در ميان شما برگزيد، اما در اين انتخاب تنها عواطف و انديشه‏هاى خود را ملاك امر شمرد. او را خداى بيامرزد كه در راه اعتلاى دين آنچه از دستش برآمد به جاى آورد و حقى را كه به عهده داشت، ادا كرد. من انتخاب او را از سر بى‌اعتنایى و توهين باز نمى‏گردانم و به‌عنوان نكول خودم را كنار نمي‌كشم، بلكه مى‏بينيم اگر امامت شما را بپذيرم، اعمال ديگرى كه به عقيده‏ من از امامت شما برایم سودمندتر است، از دست مي‌دهم.» (اصفهانی، بی­تا، 434؛ حسنی، 1423ق، 530) قسمت پایانی سخنان علی بن عبیدالله نشان می­دهد آنچه که او در سر می‌پروراند غیر از چیزی است که زیدیه در سر دارند و تنها به خاطر عدم ایجاد اختلاف از سخنان صریح خودداری می­کند. اصرار بر عدم شرکت فرزندانش در این قیام نیز مزید بر علت می­شود تا این نتیجه به دست آید که او رضایتی نسبت به قیام و این امور نداشته است؛ ضمن آنکه نقل مستقیم حسنی از نصر بن مزاحم با توجه به فاصله زمانی دو نفر در منطق طبقه روات هم­خوانی ندارد.

اگر بخواهیم از طریق قرینه­های دیگر نیز که تلفیقی بین تاریخ و حدیث است، این مطالب را اثبات کنیم، باید به تاریخ شکل‌گیری قیام ابن­طباطبا که در سال 199 ه.ق بوده اشاره کنیم. اگر روایت کلینی مبنی بر خطاب و نص امام رضا(ع) در مورد علی بن عبیدالله را در نظر بگیریم: «إِنَّ عَلِيَّ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ‏ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِمُ السَّلَامُ و امْرَأَتَهُ و بَنِيهِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ». (کلینی، 1429 ق، 2/ 266) متوجه می­شویم که این عبارت، متعلق به قبل از قیام یا همزمان با آن بوده است؛ چراکه در سال بعد از شروع قیام، امام رضا(ع) راهی مرو گشته و دیگر دیداری با علی بن عبیدالله نداشته است. یقیناً معصوم بهشت را برای کسی که فساد مذهب داشته است، تضمین نمی­کند؛ ضمن آنکه این قیام بعد از شهادت امام کاظم(ع) است و در بیان نجاشی، علی بن عبیدالله از خاصان امام کاظم(ع) بوده است. صاحب مرآۀ العقول در شرح حدیث مزبور نیز این مسئله را دور از باور می­داند و آن را از افترائات و الحاقات زیدیه می­داند تا با معرفی وی به عنوان بزرگ خود برای خودشان وجهه­ای به دست آورند. (مجلسی، 1404ق، 4/ 223)

 

 

5 – 2. شواهد حدیثی    

شاهد مستقیم بر زیدی بودن علی­صالح، روایتی است در مورد پرسشی در باب امامت امام صادق(ع) و امامت زید که متن آن در مباحث قبل ارائه شد و تنها به سند و ذکر رجال آن بسنده می­شود: «أَخْبَرَنَا الشَّرِيْفُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ  بِقِرَاءَتِي عَلَيْهِ‌، قَالَ‌: أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَاجِبٍ  قِرَاءَةً‌، قَالَ‌: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الأَشْنَانِيُّ‌ ، قَالَ‌: حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيْلُ بْنُ إِسْحَاقَ الرَّاشِدِي قَالَ‌: حَدَّثَنَا جُمَيْعُ بْنُ الْمُبَارَكِ‌ قَالَ‌: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عُثْمَانَ‌ ، قَالَ‌: سَأَلْتُ عَلِيَّ بْنَ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ الْحُسَيْنِ‌ ...». (مرشدبالله، 1429ق، 583) در این روایت راوی از علی بن عبیدالله در مورد امامت زید سؤال می­پرسد و وی چنین پاسخ می­دهد: «به خدا سوگند او امام ما و امام جعفرالصادق است.» این متن روایتی است که مستقیماً به اعتقاد و مذهب علی­صالح اشاره دارد، اما وقتی به بررسی سند می­پردازیم، نتیجه­ای دیگر به دست می‌آید. تنها اطلاعات به‌دست‌آمده از راوی مستقیمی که نگارنده کتاب از او نقل حدیث کرده، این است که وی شخصی از سادات است و با کنیه ابوعبدالله نمی­شود به نتیجه­ای رسید. نفر بعد علی بن محمد بن حاجب است که نام وی در هیچ یک از کتب رجالی وجود ندارد. اگر تسامح به کار گرفته شود علی بن محمد حاجب در برخی کتب وجود دارد که تنها در سلسله سندی است و هیچ نظر رجالی در موردش نیست. راوی بعد محمد بن الحسین الأشنانی است؛ کنیه­اش ابوجعفر و کوفی است؛ کتب رجالی، تنها ولادت و وفات وی را ذکر کرده­اند و در کنار آن، آورده­اند که تلعکبری از وی روایت نقل کرده است. (طوسی، 1373ش، 442) اسماعیل بن اسحاق راشدی، دیگر راوی این روایت است که در کتب حدیثی بسیاری همچون الأمالی مفید و الأمالی طوسی نام وی موجود است. در مورد او نیز نظری رجالی ثبت نشده است و مهمل به شمار می‌رود. (مامقانی، بی­تا، 10/ 419) راوی بعد جمیع بن المبارک است. وی در سلسله سند چند روایت تفسیری وجود دارد، اما هیچ نظر رجالی در موردش ثبت نشده است. علی بن عثمان آخرین روای این سند که سؤال را از علی­صالح پرسیده است، احوالات حدیثی­اش مجهول است. شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام رضا(ع) آورده است. (همان، 2/ 299) نجاشی نیز در بخش بررسی شخصیت رجالی حسن بن علی بن عثمان در حالی که او را از نظر بزرگان رجال ضعیف می­داند، می­گوید: حسن بن علی پدرش را از اصحاب امام کاظم(ع) می­داند. (نجاشی، 1365ش، 62) با بررسی سند این روایت به این نتیجه می­توان رسید که این حدیث ضعیف است و قابل اعتنا نیست. پس زیدی دانستن علی­صالح بر مبنای این حدیث، فاقد وجاهت علمی و غیر قابل پذیرش است. در مقابل، علی بن عبیدالله برای شیعیان راوی حدیثی است از امام کاظم(ع) که نص مستقیم بر امامت امام رضا(ع) است و او را جانشین بر حق امام معرفی می­کند. (ابن­بابویه، 1378ش، 1/  26؛ خزازرازی، 1401ق، 272)

5 – 3. شواهد کتب رجالی

نجاشی در رجال خود در وصف علی بن عبیدالله از عبارت «إختلط بأصحابنا الامامیة» استفاده کرده است. (نجاشی، 1365ق، 256) عبارتی که هیچ‌یک از رجالیون آن را درباره شخصی دیگر به کار نبرده‌اند و از این جهت، بررسی چرایی کاربرد این عبارت درباره این راوی حائز اهمیت است. در مرآۀالعقول در شرح حدیثی از امام صادق(ع) در مورد پرسشی از ایشان مبنی بر اینکه شیطان از ملائکه بوده یا خیر، و منافقین از مسلمانان هستند یا نه، مطلبی بیان می­شود که از آن متن چنین برمی­آید که واژه اختلاط زمانی به کار می­رود که شخص چنان شبیه و جزئی از یک مجموعه باشد که فرقی و تمایزی با آن جماعت نداشته باشد. (مجلسی، 1404ق، 26/ 284) با این اوصاف ما باید علی بن عبیدالله را بر مذهبی غیر مذهب شیعه و اصطلاحاً او را فاسدالمذهب بدانیم، اما جواب رد بر این فرضیه آن است که مسئله اختلاط امری درونی و باطنی است و محرز شدن آن نیازمند قرینه و مطلبی یقینی است. مثل تمردی که شیطان در جمع ملائکه انجام داده است و یا خیانت­هایی که به طور مشخص منافقین انجام داده­اند و از صف مسلمانان جدا شده­اند. این در حالی است که در تاریخ چنین چیزی در مورد علی­صالح مشاهده نمی­شود و آن چند مورد اتهام نیز در بحث­های گذشته مرتفع شد. علاوه بر این مجلسی در ذیل این حدیث آن را حدیثی ضعیف می­شمارد. اما اگر در سیاق کلام نجاشی نیز دقیق شویم، اضطراب و جملات ضد و نقیض در آن مشاهده می­کنیم. چگونه ممکن است شخصی عابد و زاهد باشد، خاص امامش باشد اما در تصمیم­گیری بر وی سبقت گیرد؟ (راضی، 1421ق، 133) آنچه مسلم است علی بن عبیدالله مورد اعتماد و احترام شیعیان و بنی­هاشم بوده است و در مباحث مختلف به او رجوع می­کرده­اند. اگر فساد مذهب برای او می­بود، علمای متقدم رجال صراحتاً آن را بیان می­کردند؛ چنانکه برای پیروان دیگر فرق ضاله از جمله واقفیه و فطحیه بیان داشته­اند. همان‌گونه که اشاره شد اصلاً علی بن عبیدالله سران قیام را به حضور نپذیرفت تا در حضورش چنین خطابه کنند. (اصفهانی، بی­تا، 425) در مسئله خلافت نیز آن کس که جانشین انتخاب می­کند خود خلیفه است، نه شخصی عابد و زاهد. حتی تعارف تعیین تکلیف کردن از سوی سران نظامی همچون ابوالسرایا نیز بدون شأنیت است؛ چراکه وی وظیفه­ای دیگر دارد. آنچه از کتب تاریخ برمی­آید آن است که ابن­طباطبا قبل از مرگ انتخاب خود را کرده است و ابوالسرایا آن را اعلام داشته است. (یعقوبی، بی­تا، 2/ 445؛ راضی، 1421ق، 133)

چنین به نظر می­رسد که مطالب مجلسی مبنی بر استفاده زیدیان از عظمت نام علی بن عبیدالله صحیح باشد، و بر این اساس، نجاشی با فرض گرفتن زیدی‌مذهب بودن علی بن عبیدالله بر اساس پاره‌ای از تصورات نادرست که پیش‌تر درباره آنها سخن گفته شد، این عبارت را در وصف او آورده و دیگران نیز به تبعیت از وی چنین کرده‌اند. پس اگر فرضاً علی بن عبیدالله، کج‌روی مذهبی هم داشته، نجاشی باید به استبصار و کلام امام رضا(ع) در حق وی اشاره می­کرد، نه آنکه واژه «إختلط» را به‌گونه­ای بیاورد که گویی او در آخر عمر گمراه گشته است. بر فرض صحت تمامی این مطالب که علی بن عبیدالله، کج‌روی اعتقادی داشته است، به سه دلیل، برهه­ای کوتاهی را دربر می­گیرد. اول آنکه علی­صالح کتابی فقهی درباره حج دارد که تمام روایات آن از موسی بن جعفر(ع) است. (نجاشی، 1365ش، 256) قرینه دوم عبارت «اختصاص» است که نجاشی و به تبع او رجالیون دیگر استفاده می‌کنند: «اختص بموسى و الرضا عليهماالسلام»(همان، 1365ش، 256) سوم آنکه نوع برخورد وی و همسرش با امام رضا(ع) که نشان از فهم و معرفت بالای ایشان نسبت به امام است خود دلیلی بر استقامت و عمق نگاه ایشان و تشیع او و همسرش است. ضمن آنکه عبارت بلند امام رضا(ع) در شأن وی دلیل واضح بر توثیق است.

همسر علی بن عبیدالله پس از عیادت امام از همسرش، جایگاه امام(ع) را مسح کرده و بر سر و صورت خود کشیده است. امام(ع) در واکنش به این عمل چنین می­فرمایند: «ای سلیمان! همانا علی بن عبیدالله و همسر و فرزندانش اهل بهشت هستند. ای سلیمان! هرگاه خداوند به فرزند علی و فاطمه (ع) این مسئله را بشناساند مانند سایر مردم نیستند.» (کشی، 1409ق، 593) این در حالی است که امام(ع) برای هرکسی بهشت را تضمین نمی­کند. البته سخن می­تواند کنایه­ای باشد به جفای برخی از برادران ایشان و هاشمیون و اصحاب ائمه پیشین در حق امام رضا(ع) در مسئله امامت و اجر مضاعف ایمان و حمایت بنی­هاشم در این موضوع. (فیض کاشانی، 1406ق، 2/ 125؛ جزائری، 1427ق، 2/ 394). نکته مهمی که شاید مغفول واقع شود و خود قرینه­ای است بر توثیق و صداقت علی بن عبیدالله، آن است که سلیمان بن جعفر ابتدا صدق این ماجرا را از خود علی بن عبیدالله جویا می­شود؛ یعنی به او و کلامش اعتماد دارد و سپس آن را برای امام رضا(ع) تعریف می­کند: «قَالَ سُلَيْمَانُ ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَى عَلِيِّ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ، فَأَخْبَرَنِي بِمَا فَعَلَتْ أُمُّ سَلَمَةَ فَخَبَّرْتُ بِهِ أَبَا الْحَسَنِ (ع)». (کشی، 1409ق، 593) برخی از علمای رجال از این عبارت و مجموع روایات کشی و کلینی و آنچه نجاشی نقل کرده، فارغ از مستبصر شدن علی بن عبیدالله، مسئله توثیق وی را برداشت کرده­اند. (جزائری، 1418ق، 2/ 43؛ دریاب نجفی، 1430ق، 350)

6. وثاقت راوی

نجاشی برای توصیف وضعیت رجالی علی بن عبیدالله از چند کلیدواژه استفاده می­کند که بررسی هر کدام نقش بسزایی در مشخص کردن جایگاه رجالی و مسئله توثیق وی دارد. هرچند تقدم و تأخر این واژه­ها مخاطب را به اشتباه می­اندازد، اما منهای مسئله اختلاط که در بحث قبل مطرح شد، نجاشی علی بن عبیدالله را چنین وصف می­کند: «علی بن عبیدالله، أبو الحسن، كان أزهد آل أبي طالب و أعبدهم في زمانه، و اختص بموسى و الرضا عليهماالسلام، و اختلط بأصحابنا الإمامية، له كتاب في الحج يرويه كله عن موسى بن جعفر عليه السلام‏». (نجاشی، 1365ش، 256) دو تعبیر ابتدایی که نجاشی در مورد علی بن عبیدالله به کار می­برد و بر وزن اسم تفضیل است، خود قرینه­ای است بر آنکه وی هیچ چشم‌داشتی بر حضور و رهبری در قیام نداشته است و فضای فکری وی با این مسائل هم­خوانی ندارد. این خوی علی بن عبیدالله نیز به گواه تاریخ قابل اثبات و تأکید و مبیّنی بر مشی وی است. صاحب مقاتل­الطالبیین در نقل جریان قیام ابن­طباطبا و ابوالسرایا وی را از نگاه آن دو چنین معرفی می­کند: «فأما علي بن عبيد الله فإنه كان مشغولا بالعبادة لا يصل إليه أحد و لا يأذن له.» (اصفهانی، بی­تا، 425) حال باید دید از این دو واژه توثیق رجالی برداشت می­شود یا خیر؟

شهید ثانی در الرعایۀ معتقد است این الفاظ شاید بر مدح راوی اشاره کند، اما اگر همراه ضبط و عدم نسیان باشد، راوی را در شمار روات موثق می­آورد. (عاملی، 1408­ق، 208) پس این دو واژه، نوعی مدح محسوب می­شود که اگر قرینه داشته باشند توثیق را دربر می­گیرد. «له كتاب في الحج يرويه كله عن موسى بن جعفر عليه السلام‏» دیگر مطلبی است که نجاشی ذکر کرده است. مورد اتفاق همه علمای رجال این است که به صرف داشتن کتاب نمی­شود یک راوی را توثیق کرد، اما این مطلب دو نکته را به ما یادآور می­شود؛ اول آنکه علی بن عبیدالله فقه و اعمال عبادی­اش را از امام شیعیان گرفته است و این قرینه­ای است بر صحت عقیده­اش و دوم آنکه او شخصیتی محدث است، هرچند که امروزه این کتاب در دسترس ما نباشد. واژه «إختلط بأصحابنا الإمامیه» در مباحث پیشین مفصل بحث شد.

آنچه مهم است و می­شود از آن ثقه بودن علی بن عبیدالله را برداشت کرد، واژه «إختص بموسی و الرضا(ع)» است. نجاشی این عبارت را جز برای علی بن عبیدالله برای سه نفر استفاده کرده­ که همگی افرادی موثق و مورد اعتماد ائمه(ع) هستند. نجاشی در مورد علی بن مهزیار اهوازی (نجاشی، 1365ش، 253) و مسمع بن عبدالملک (همان، 419) و در نهایت یونس بن یعقوب البجلی الدهنی (همان، 446) این لفظ را به کار می­برد که از همگی آنها نزدیکی به امام و اعتماد امام به راوی برداشت می­شود. در واقع این افراد برای ائمه خاص بوده­اند و با بقیه فرق داشته­اند. حال اگر به کتب لغوی نیز مراجعه کنیم، صدق این ادعا مشخص می‌شود. صاحب کتاب تهذیب اللغه چنین می­نویسد: «اختصّ‏ به، إذا انفرد به» (ازهری، 1421ق، 6/ 292). نگارنده لسان العرب نیز مطلبی مشابه همین مطلب می­آورد: «واخْتصّه‏: أَفْرَدَه به دون غيره.» (ابن­منظور، 1414ق، 7/ 24) راغب اصفهانی درباره این واژه و مشتقاتش چنین می­نویسد: «خص‏ و التَّخْصِيصُ‏ و الِاخْتِصَاصُ‏ و الْخُصُوصِيَّةُ و التَّخَصُّصُ‏: تفرّد بعض الشي‏ء بما لا يشاركه فيه الجملة، و ذلك خلاف العموم» ‏(راغب اصفهانی، 1412ق، 1/ 284). نویسنده مجمع­البحرین معتقد است: «الْخَاصَّةُ: خلاف العامة». (طریحی، 1375ش، 4/ 167) دیگر علمای لغت نیز نظراتشان حول همین موارد است و می­توان از آن چنین برداشت کرد که زمانی که یک راوی شامل واژه «إختص» می­شود که بسیار به معصوم نزدیک و مورد اعتماد وی باشد، به‌گونه­ای که با دیگران فرق کند. به بیان دیگر، آن راوی به علل مختلف در آن برهه زمانی متمایز از سایرین و عموم، برای معصوم(ع) است. صاحب ثقات الرواۀ در اثبات وثاقت علی بن عبیدالله با قبول اینکه صرف عابد بودن و یا توبه از راه اشتباه دلیلی بر وثاقت نیست، اختصاص و جایگاه علی بن عبیدالله نسبت به امام کاظم(ع) و امام رضا(ع)، در کنار عبارت امام رضا(ع) در حق وی در روایت کشی را دلیلی محکم بر وثاقت راوی می­داند. (موسوی اصفهانی، 1382 ش، 3/ 55)

نتیجه­

ابوالحسن، علی بن عبیدالله از اصحاب خاص امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) است. وی دارای کتابی روایی در موضوع حج است که مستقیماً از امام کاظم(ع) نقل کرده است. علی بن عبیدالله به جهت شهرت بسیار به زهد و عبادت و به جهت لقبی که امام رضا(ع) به ایشان منتسب کرده، به علی­صالح و مستجاب الدعوۀ ملقب گشته است. نام ایشان در برخی از کتب رجالی و حدیثی، به صورت علی بن عبدالله ثبت شده است. با مطالعه کتب انساب و با بررسی‌های رجالی و تاریخی، مشخص شد که علی صالح، فرزند عبیدالله بن حسین الاصغر است و این اشتباه در ذکر نام پدر، حاصل تصحیف است و اگر در کتب متقدمین، علی بن عبدالله مشاهده شود مراد همان علی بن عبیدالله است.

ادعای علمای رجال مبنی بر زیدی‌مذهب بودن علی بن عبیدالله با توجه به قرائن و شواهد متعدّد تاریخی و حدیثی، مردود است. علی بن عبیدالله نه­تنها فاسدالمذهب نیست، بلکه همواره مطیع امامان شیعه بوده و در برهه حساس قیام ابن­طباطبا و ابوالسرایا بدون اذن امام دست به کاری نزده و نزدیکان خود را نیز از پیوستن به آن قیام منع کرده است.

 با توجه به نص معصوم(ع) مبنی بر رضایت از وی و تضمین بهشت برای ایشان و همچنین وجود واژه «إختص» در عناوین رجالی علی بن عبیدالله نسبت به دو معصوم و مقایسه آن با موارد مشابه، این نتیجه حاصل می­شود که ایشان از راویان موثق امامی است و می­توان به روایاتش اعتماد کرد.

 

 

منابع

1. ازهری، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغۀ، بیروت: دار إحیا التراث العربی. 

2. ابن­عنبه، احمد بن علی (1424ق)، عمدۀ الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ریاض: مکتبۀ الجد المعرفۀ.

3. ابن­اثیر، علی بن محمد (1385ش)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

4. ابن­بابویه، محمد بن علی (1378ق)، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران: نشر جهان.

5. ابن­داود حلی، حسن بن علی (1342ق)، الرجال، تهران: دانشگاه تهران.

6. ابن­منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

7. اصفهانی، علی بن حسین (بی­تا)، مقاتل الطالبیین، بیروت: دارالمعرفۀ.

8. اعرجی، سید جعفر (1419ق)، مناهل الضرب فی أنساب العرب، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

9. بخاری، سهل بن عبدالله (1432ق)، سر السلسلۀ العلویۀ، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

10. بسام، مرتضی (1426ق)، زبدۀ المقال من معجم الرجال، بیروت: دار المحجۀ البیضاء.

11. بلاذری، احمد بن یحیی (1959م)، أنساب الأشراف، مصر: دارالمعارف.

12. جزائری، عبدالنبی بن سعدالدین (1418ق)، حاوی الأقوال فی معرفة الرجال، قم: ریاض الناصری.

13. جزائری، نعمت الله (1427ق)، ریاض الأبرار فی مناقب ائمۀ الأطهار، بیروت: مؤسسۀ التاریخ العربی.

14. حسنی، احمد بن ابراهیم (1423ق)، المصابیح، صنعا: مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية. 

15. حلی، حسن بن یوسف (1411ق)، الرجال، نجف: دار الذخائر.

16. حلی، علی بن یوسف (1408ق)، العدد القویۀ لدفع المخاوف الیومیۀ، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

17. خزاز رازی، علی بن محمد (1401ق)، کفایۀ الأثر فی نص أئمۀ إثنی عشر، قم: بیدار.

18. خویی، سید ابوالقاسم (1372ق)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی­جا: بی­نا.

19. دریاب نجفی، محمود (1430ق)، نصوص الجرح و التعدیل دراسة و تقییم، قم: مجمع الفکر الإسلامی. 

20. دمشقی، اسماعیل بن کثیر (1407ق)، البدایۀ والنهایۀ، بیروت: دارالفکر.

21. دهقان‌پور، زهره؛ طرفداری، منصور (1399ش)، «هجرت امام رضا(ع) به ایران و تأثیر آن بر روند مهاجرت علویان در دوره عباسی»، فرهنگ رضوی، سال هشتم، شماره 32.

22. ذهبی، محمد بن احمد (1413ق)، تاریخ الإسلام، بیروت: دارالکتب العربی.

23. راضی، حسین (1421ق)، تاریخ علم الرجال و أهمیة رجال النجاشی، بیروت: مؤسسۀ البلاغ.

24. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ قرآن کریم، بیروت: دارالقلم.

25. رحمتی، صیدمحمد (1394ش)، امامزاده علی صالح نگین معنوی ایلام، ایلام: زاگرو.

26. زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف، بیروت: دارالکتب العربی.

27. سبحانی، جعفر (1394ش)، کلیات علم رجال، ترجمه: علی‌اکبر روحی و مسلم قلی‌پور گیلانی، قم: انتشارات عالمه.

28. شامی، یوسف بن حاتم (1420ق)، الدر النظيم في مناقب الأئمة اللهاميم، قم: جامعه مدرسین.

29. شبستری، عبدالحسین (1361ق)، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم(ع)، مشهد: المؤتمر العالمي للإمام الرضا(ع).

30. شوشتری، نورالله (1393ش)، مجالس المؤمنین، مشهد: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی.

31. طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو. 

32. طبری، محمد بن جریر (1387ش)، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دارالتراث.

33. طریحی، فخرالدین بن محمد (1375ش)، مجمع البحرین، تهران: انتشارات مرتضوی.

34. طوسی، محمد بن حسن (1373ش)، الرجال، قم: جامعه مدرسین. 

35. طوسی، محمد بن حسن (1414 ق)، الأمالی، قم: دارالثقافۀ.

36. عاملی، زین الدین بن علی (1408ق)، الرعایۀ فی علم الدرایۀ، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی. 

37. عبیدلی، محمد بن محمد (1413ق)، تهذیب الأنساب و نهایۀ الأعقاب، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

38. عمری، علی بن محمد (1422ق)، المجدی فی أنساب الطالبیین، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

39. فخررازی، محمد بن عمر (1409ق)، الشجرۀ المبارکۀ فی أنساب الطالبیۀ، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

40. فیض کاشانی، محمدمحسن (1408ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین(ع).

41. کشی، محمد بن عمر (1401ق)، اختیار معرفۀ الرجال، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.

42. کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق)، الکافی، قم: دار الحدیث.

43. مامقانی، عبدالله (بی­تا)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: مطبعۀ المرتضویۀ.

44. مامقانی، عبدالله (1411ق)، مقباس الهدایۀ فی علم الدرایۀ، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث. 

45. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق)، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

46. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1404ق)، مرآۀ العقول فی شرح أخبار الرسول، تهران: دارالکتب الإسلامیۀ.

47. مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی (1406ق)، روضۀ المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسه کوشانپور.

48. مدیر شانه‌چی، کاظم (1393ش)، درایۀ الحدیث، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

49. مرشدبالله، یحیی بن حسین (1429ق)، الأمالي الأثنینیة، صنعا: مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية.

50. مروزی، اسماعیل بن حسین (1409ق)، الفخری فی أنساب الطالبیین، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی. 

51. معارف، مجید (1393ش)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر.

52. مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإختصاص، قم: المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد.

53. موسوی اصفهانی، حسن (1382ش)، ثقات الرواۀ، قم: مؤسسۀ الامام المنتظر.

54. نجاشی، احمد بن علی (1365ش)، الرجال، قم: جامعه مدرسین.

55. نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).

56. واقدی، محمد بن عمر (1410ق)، المغازی، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی.

57. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (بی­تا)، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر.

 

 

 

---

[1] . استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران: [e-mail]

[2] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران: [e-mail]

[3] . دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران (نویسنده مسئول): [e-mail]

[4] . مجلسی در انتهای کتاب روضۀ المتقین که در شرح کتاب من لا یحضره الفقیه نوشته است، جهت تمییز مشترکات اسمی در سند احادیث و تقسیم‌بندی جهت تعیین محدوده زندگانی روات، دست به تقسیم‌بندی دوازده­گانه راویان می­زند. اولین طبقه با نسل شیخ طوسی و شیخ نجاشی و هم‌عصران ایشان شروع می­شود و هر طبقه دربردارنده برهه­ای از راویان است که با بزرگان آن عصر مشخص شده است و طبقه دوازدهم با ذکر اصحاب حسنین(ع) و امیرالمؤمنین(ع) به پایان می­رسد. مجلسی در نهایت این تذکر را می­دهد که ممکن است راوی به علت کبر سن در چند طبقه قرار گیرد.