تحلیلی بر نابرابری‌های کالبدی-فضایی در توزیع خدمات با رویکرد عدالت فضایی در شهر ساری

الموضوعات :

نوبخت سبحانی ¹ (علوم تحقیقات تهران)
حسین علیپور ² (دانشجو)
هدایت اله درویشی ³ (دانشگاه شهید بهشتی)

تاريخ الإرسال : 09 الثلاثاء , ذو الحجة, 1444 تاريخ التأكيد : 13 الخميس , ربيع الأول, 1445 تاريخ الإصدار : 08 الإثنين , ربيع الثاني, 1445

الکلمات المفتاحية: فضا, توسعه فضایی, خدمات, عدالت فضایی, شهر ساری,

ملخص المقالة :

رشد شتابان کالبدی-فضایی شهرها در دهه‌های اخیر، به دلیل توزیع نامناسب مراکز خدمات شهری، می‌تواند منجر به عدم برخورداری یکسان شهروندان از این خدمات در سطح شهر شود. برای رفع این مشکل، برنامه‌ریزی مناسبی برای فضای شهری باید به منظور تأمین رفاه شهروندان و در نهایت دستیابی به پایداری شهری اقدام شود. هدف از این پژوهش سنجش نابرابری‌های فضایی- کالبدی در توزیع خدمات با رویکرد عدالت فضایی در شهری ساری می‌باشد. روش: روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است،این پژوهش ضمن بررسی و تحلیل توسعه فیزیکی شهر از سال 70-1390 و چگونگی پراکنش فضایی خدمات شهری را مطالعه می‌کند و برای تجزیه‌وتحلیل آن‌ها از مدل انتروپی، هلدرن و موریس استفاده‌شده است. یافته ها حاکی از آن است که توسعه فضایی- کالبدی شهر ساری به صورت اسپرال و پراکنده بوده به طوری که 82درصد از رشد شهر ناشی از رشد جمعیت و 12درصد آن رشد افقی بوده است. نتایج نشان می‌دهد که توسعه فضایی کالبدی شهر به‌طور متناسب با توزیع خدمات در سطح نواحی شهر نبوده و باعث شده است که بیشتر مردم از دسترسی به خدمات به صورت عادلانه و یکسان محروم باشند. بنابراین، بر اساس نتایج این پژوهش، برنامه‌ریزان شهری می‌توانند با رویکرد عدالت فضایی، نابرابری‌های کالبدی-فضایی در توزیع خدمات در شهر ساری را مدیریت کنند. با طراحی و اجرای استراتژی‌های مناسب در برنامه‌ریزی شهری، رفاه شهروندان در اولویت قرار بگیرد تا مقدمه پایداری شهری حاصل می‌شود. همچنین، در توسعه فیزیکی شهر، برنامه‌ ریزان باید به رشد جمعیت آینده توجه کرده و با انجام برنامه‌ریزی مناسب، توزیع خدمات را برای همه شهروندان به صورت عادلانه و دسترسی‌ پذیر تضمین کنند.

المصادر:

1. ابراهیم‌زاده ، عیسی و قاسم رفیعی.(1388). تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر مرودشت با استفاده از مدل‌های آنتروپی شانون و هلدرن و ارائه الگوی گسترش مطلوب آتی آن، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 69.
2. احد نژاد روشتی، محسن، زلفی، علی، و شکری پوردیزج، حسین. (1390). ارزیابی و پیش‌بینی گسترش فیزیکی شهرها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای چند زمانی و سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی شهر اردبیل 1363-1400). فصلنامه آمایش محیط، 15.
3. احد نژاد روشتی، محسن، محمدی حمیدی، سمیه، علی پور، سمیه، و ویسیان، محمد. (1393). ارزیابی توسعه کالبدی-فضایی شهر میاندوآب. دوفصلنامه علمی-پژوهشی راهبردهای توسعه گردشگری شهری، 3(12).
4. احمدی، عاطفه، موحد، علی، و شجاعیان، علی. (1390). ارائه الگوی بهینه مکانیابی فضای سبز شهری با استفاده از GIS و روش AHP مورد مطالعه؛ منطقه 7 شهرداری اهواز. فصلنامه امایش محیط، 15
5. پورمحمدی، محمدرضا، فیروز جمالی و اکبر اصغری زمانی. (1387). ارزیابی گسترش فضایی-کالبدی شهر زنجان با تأکید بر تغییر کاربری زمین طی دوره 1384-1355، پژوهش‌های جغرافیایی، 63.
6. پورمحمدی، محمدرضا، و جام کسری، محمد. (1390). تحلیلی بر الگوی توسعه ناموزون تبریز. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 25(100).
7. توکلی نیا، جمیله، مسلمی، ارمان، فیروزی، ابراهیم، و بندانی، سارا. (1394). تحلیلی بر پراکنش جمعیت و توزیع خدمات شهری بر پایه عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر اردبیل). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 3(3).
8. حاتمی نژاد، حسین ؛ رحمت ا... فرهودی و مرتضی محمد پور جابری. (1387). تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری،موردمطالعه: شهر اسفراین، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 65.
9. حکمت نیا، حسن، و میرنجف موسوی. (1390). کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای. نشر علم و نوین.
10. داداش‌پور، هاشم، علیزاده، بهرام، و رستمی، فرامرز. (1394). تبیین چارچوب مفهومی عدالت فضایی در برنامه‌ریزی شهری با محوریت مفهوم عدالت در مکتب اسلام. نقش‌جهان. ۵(۱)، ۷۵-۸۴
11. داداش‌پور، هاشم، و رستمی، فرامرز. (1390). سنجش عدالت فضایی یکپارچه خدمات عمومی شهری بر اساس توزیع جمعیت، قابلیت دسترسی و کارایی در شهر یاسوج. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 3(10).
12. رضائی، پرویز، و استاد ملکرودی، پروانه. (1389). محدودیت‌های ژئورمورفولوژیکی توسعه فیزیکی شهر رودبار. فصلنامه جغرافیای طبیعی، 3(7).
13. زنگنه شهرکی، سعید، مجید هروی، آنیتا، و کاویانی، آزاده. (1391). تبیینی جامع بر علل و عوامل مؤثر بر پراکنش افقی شهرها مطالعه موردی؛ شهر یزد. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 12(25).
14. سعیدی، عباس. (1388). برنامه‌ریزی فضایی. دانشنامه مدیریت شهری و روستایی، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، تهران.
15. شماعی، علی.(1382). توسعه ناموزون فضایی –کالبدی شهر یزد و اثرات آن برساخت اکولوژی شهر، پژوهش‌های جغرافیایی، 46.
16. شیخی، حجت، طاهر پریزادی، محمدرضا رضایی، و مسعود سجادی. (1391). تحلیل و تعیین فرم کالبدی شهر اصفهان با استفاده از مدل گری و موران. مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 3(9).
17. صفائی پور، مسعود، سعید امان پور و ذوالفقار بسطامی نیا .(1390). تحلیل و بررسی نقش مهاجرت در توسعه کالبدی- فضایی شهر یاسوج(طی سال‌های 85-1346)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی،3(4)، 145-158.
18. ضرابی، اصغر و میر نجف موسوی.(1389). تحلیلی فضایی پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 2.
19. قائد رحمتی، صفر، و حیدری نژاد، نسیم. (1388). گسترش فیزیکی شهرها و ضرورت تعیین حریم امن شهری (نمونه موردی: شهر اصفهان). جغرافیا و مطالعات محیطی، 1(1).
20. قرخلو، مهدی و سعید زنگنه شهرکی.(1388). شناخت الگوی رشدی کالبدی-فضایی شهر با استفاده از مدل‌های کمی(مطالعه موردی: شهر تهران)، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 34(2).
21. کرم، امیر، حجه‌فروش‌نیا، شیلا، و حکیمی، حمیدرضا. (1389). مدل‌سازی فضایی گسترش شهری با استفاده از روش رگرسیون لجستیک، مطالعه موردی: شهرکرد. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 17، 41-64.
22. کرم، امیر، و محمدی، اعظم. (1388). ارزیابی و پهنه‌بندی تناسب زمین برای توسعه فیزیکی شهر کرج و اراضی پیرامونی بر پایه‌ی فاکتورهای طبیعی و روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP). فصلنامه جغرافیای طبیعی، 1(4).
23. مرصوصی، نفیسه، و صائبی، محمدحسین. (1388). تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر (مطالعه موردی: شهر مشهد). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شماره پیش، 73-93.
24. واحدیان بیکی، لیلا، احمد پوراحمد و فرانک سیف الدینی ، 1390، اثر توسعه فیزیکی شهر تهران بر تغییر کاربری اراضی منطقه ، فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، 4(1).
25. واحدیان بیکی، لیلا، پوراحمد، احمد، و سیف‌الدینی، فرانک. (1390). اثر توسعه فیزیکی شهر تهران بر تغییر کاربری اراضی منطقه 5. نگرش‌های نو در جغرافیایی انسانی، 4(1).
1. Dufaux, F. (2008). Birth announcement. Justice Spatial/Spatial Justice. Retrieved from http://www.jssj.org/.
2. Ezzatpanah, B., Rivaz, R., Sobhani, N., & Babaoghli, F. (2013). Evaluation of physical development patterns and spatial distribution of public services with social justice approach: A case study of Naghadeh, Iran. ARPN Journal of Earth Sciences, 2(3).
26. Liao, C. H., Chang, H. S., & Tsou, K. W. (2009). Explore the spatial equity of urban public facility allocation based on sustainable development. Real Corp Conference Proceedings. Retrieved from http://www.corp.at/.
27. Martinez, J. (2009). The use of GIS and indicators to monitor intraurban inequalities: A case study in Rosario, Argentina. Habitat International, 33(1).
3. Soja, E. (2006). The city and spatial justice. Justice Spatial, Spatial Justice. Retrieved from http://www.jssj.org/..

نص كامل:



 

 

An analysis of spatial-physical inequalities in the distribution of services with a spatial justice approach in the city of Sari

 

Nobakht Sobhani*1, Hossein Alipour2, Hedayatollah Darvishi3

 

1. PhD in Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran.

2. PhD in Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran.

3. PhD in Geography and Land Use Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.

 

Cite this article: Sobhani, N., Ali Pour, H., & Darvishi, H. (2023). An analysis of spatial-physical inequalities in the distribution of services with a spatial justice approach in the city of Sari. Organization of Space Economy, 1(1), 16-29. ARTICLE INFO	ABSTRACT
Article type: Research Article	Introduction: In recent decades, the rapid physical-spatial growth of cities due to the inadequate distribution of urban services centers can lead to unequal access to these services for citizens at the city level. To address this issue, appropriate urban planning must be implemented to ensure the welfare of citizens and ultimately achieve urban sustainability. Methods: The research method is descriptive-analytical, and the study examines the physical development of the city from 1970-2011 and the spatial distribution of urban services. To analyze them, the entropy, Holden, and Morris models have been used. Results and Discussion: The findings indicate that the physical-spatial development of Sari city was spiral and scattered, so that %82 of the city's growth was due to population growth and %12 was horizontal growth. The results show that the physical spatial development of the city is not proportional to the distribution of services at the level of the city's districts and has caused most people to be deprived of access to services in a fair and equal manner. Conclusion: Urban planners can manage physical-spatial inequalities in the distribution of services in the city of Sari with the approach of spatial justice, and by designing and implementing appropriate strategies in urban planning, the well-being of citizens can be prioritized to achieve urban sustainability. Also, in the physical development of the city, planners should pay attention to the future population growth and ensure the distribution of services to all citizens in a fair and accessible manner by carrying out proper planning.
History Article:   Received: 26 August 2023 Revised: 24 July 2023 Accepted: 03 August 2023
Keywords:  Space,  Spatial development, Services, Spatial justice, Sari city
	Highlight: ·       Fair spatial development of the city can create the grounds for increasing spatial justice at the city level. ·       Identifying existing problems for urban planners and decision-makers can create a better decision-making environment for providing services to increase social sustainability and livability in the areas.

* Corresponding author: Nobakht Sobhani  Email: [e-mail]

 

 

تحلیلی بر نابرابری‌های کالبدی- فضایی در توزیع خدمات با رویکرد عدالت فضایی در شهر ساری

 

 

 

 

 

نوبخت سبحانی1*، حسین علیپور2 و هدایت اله درویشی3

1. دانش اموخته دکتری، جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه ازاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران 

2.  دانش اموخته دکتری، جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه ازاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران 

3. دانش اموخته دکتری، جغرافیا و آمایش سرزمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران 

 

مشخصات مقاله	چکیده
نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی	بیان مسئله: رشد شتابان کالبدی- فضایی شهرها در دهه‌های اخیر، به دلیل توزیع نامناسب مراکز خدمات شهری، می‌تواند منجر به عدم برخورداری یکسان شهروندان از این خدمات در سطح شهر شود. برای رفع این مشکل، برنامه‌ریزی مناسبی برای فضای شهری باید به منظور تأمین رفاه شهروندان و در نهایت دستیابی به پایداری شهری اقدام شود. هدف: هدف از این پژوهش سنجش نابرابری‌های فضایی- کالبدی در توزیع خدمات با رویکرد عدالت فضایی در شهری ساری می‌باشد. روش: روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است، این پژوهش ضمن بررسی و تحلیل توسعه فیزیکی شهر از سال 90-1370 و چگونگی پراکنش فضایی خدمات شهری را مطالعه می‌کند و برای تجزیه‌وتحلیل آن‌ها از مدل­های آنتروپی، هلدرن و موریس استفاده‌ شده است. یافته‌ها و بحث: یافته ها حاکی از آن است که توسعه فضایی- کالبدی شهر ساری به صورت اسپرال و پراکنده بوده به طوری که 82 درصد از رشد شهر ناشی از رشد جمعیت و 12درصد آن رشد افقی بوده است. نتایج نشان می‌دهد که توسعه فضایی کالبدی شهر به‌طور متناسب با توزیع خدمات در سطح نواحی شهر نبوده و باعث شده است که بیشتر مردم از دسترسی به خدمات به صورت عادلانه و یکسان محروم باشند. نتیجه‌گیری: برنامه‌ریزان شهری می‌توانند با رویکرد عدالت فضایی، نابرابری‌های کالبدی- فضایی در توزیع خدمات در شهر ساری را مدیریت کنند و با طراحی و اجرای استراتژی‌های مناسب در برنامه‌ریزی شهری، رفاه شهروندان در اولویت قرار بگیرد تا مقدمه پایداری شهری حاصل ‌شود. همچنین، در توسعه فیزیکی شهر، برنامه‌ریزان باید به رشد جمعیت آینده توجه کرده و با انجام برنامه‌ریزی مناسب، توزیع خدمات را برای همه شهروندان به صورت عادلانه و دسترسی‌پذیر تضمین کنند.
تاریخ دریافت: 06/04/1402 تاریخ بازنگری: 02/05/1402 تاریخ پذیرش: 12/05/1402
کلیدواژه‌ها:  فضا، توسعه فضایی،  خدمات،  عدالت فضایی،  شهر ساری
	نکات برجسته: ·       توسعه فضایی شهر به صورت عادلانه ­واند زمینه ساز افزایش عدالت فضایی در سطح شهر گردد. ·       شناسایی مشکلات موجود برای برنامه­ریزان و تصمیم­گیران زمینه را برای تصمیم­گیری بهتر در ارائه خدمات جهت افزایش زیست پذیری اجتماعی و سرزندگی مناطق مؤثر خواهد بود.

ارجاع به این مقاله: سبحانی، نوبخت، علیپور، حسین و درویشی، هدایت اله (1402). تحلیلی بر نابرابری‌های کالبدی- فضایی در توزیع خدمات با رویکرد عدالت فضایی در شهر ساری، ساماندهی اقتصاد فضا، 1(1)، 29-16.

 

 

 

* نویسنده مسئول: نوبخت سبحانی پست الکترونیک:  [e-mail]

        

بیان مسئله 

جمعیت کره زمین در آغاز قرن بیست و یکم معادل 6 میلیارد نفر بوده و در صورتی که میزان رشد آن همچنان باقی بماند، در سال 2025 میلادی به 5/8 میلیارد خواهد رسید (Ezzat panah et al, 2013: 110). این رشد فزاینده تبعاتی مانند گسترش کالبدی شهر و مسائل عدیده اجتماعی اقتصادی را به همراه خواهد داشت. به عبارتی، توسعه روز افزون مناطق شهری در دهه‌های اخیر و پیشی گرفتن شهرنشینی بر شهرسازی که با معضلات عدیده ای مانند افزایش بی رویه جمعیت، توسعه غیر هدفمند کالبدی شهرها و افزایش آلودگی های زیست محیطی همراه بوده است (احمدی، 1390: 149). آنچه امروزه به عنوان جنبه‌های منفی شهر و توسعه شهری مورد انتقاد است، عمدتاً نه ماهیت شهر، بلکه روند ناموزون و برونزای شهری است که غالبا نتیجه پیشی گرفتن رشد و توسعه فیزیکی شهرها بر توسعه زیرساخت ها و خدمات موردنیاز است (پورمحمدی و جام کسری،1390: 32) 

عوامل و مسائل بسیاری در رشد و توسعه کالبدی- فضایی شهرها نقش دارند که بعضی از آن ها در حوزه‌ی اقتصادی و برخی در حوزه‌ی اجتماعی و سیاسی شرایط لازم را جهت توسعه کالبدی – فضایی پیدا می کنند (اسمعیل پور و شکیبامنش، 1398: 71). امروزه مهاجرت در توسعه کالبدی – فضایی شهر، نقش مهمی ایفا می­کند و شهرها نیز مانند موجود زنده از لحاظ وسعت، پیچیده‌تر می­گردند و به دنبال این رشد فیزیکی، وضعیت اقتصادی و وضعیت اجتماعی و فرهنگی آن ها به تدریج دگرگون می­شود (صفائی پور، 1390: 146). به طوری که بررسی مراحل رشد و توسعه کالبدی شهرهای جهان از گذشته تا به امروز حاکی از ان است که تغییرات تکنولوژی قرن اخیر به خصوص تکنولوژی حمل و نقل، باعث رشد سریع فیزیکی این شهرها و تبدیل شهرهای فشرده به شهرهای گسترده شده است. این رشد شتابان کالبدی- فضای شهرها در دهه‌های اخیر توزیع نامناسب مراکز خدمات شهری را به دنبال داشته و منجر به عدم برخورداری یکسان شهروندان از این خدمات در سطح شهر شده است. افلاطون متعقد بود با رشد و توسعه فضایی شهرها، مشکلاتی در بخش های مختلف شهر به ظهور می رسد لذا با رشد و توسعه فضایی- کالبدی شهر باید شرایط مناسب زندگی و احتیاجات متناسب با زمان فراهم گردد. به ویژه نیازهای روحی و روانی جمعیت ها در بخش­های مختلف شهر باید تأمین شود (شماعی، 1382: 20). بخش عمده‌ای از مشکلات مدیریت شهری و نامطلوب بودن استانداردهای خدمات رسانی شهری، به علت مسائل اقتصادی کلان و خرد ملی- شهری است. از جمله این مسائل می‌توان به عدم موازنه عرضه و تقاضای منطقی در بازار زمین و مسکن، تحمیل هزینه‌های سنگین و غیرمنتظره برای شهروندان، توسعه مهارناپذیر و غیراصولی کالبد داخلی و حواشی شهری، وضعیت ناکارآمد مدیریت شهری و توسعه نامناسب و غیرمستدام شهرها اشاره کرد.

بررسی‌های تجربی حاکی از آن است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، الگوی شهرسازی بر اساس گسترش جدید به عنوان رویکردی پایدار در نظر گرفته شده است. در این الگو، تمرکز بر گسترش شهر به صورت متصل به مراکز مادرشهر و شهرهای مجاور است و درون این گسترش، مسائلی مانند تشکیل واحدهای همسایگی خودیار، ایجاد مراکز فرعی و اصلی برای تأمین امکانات خدماتی، اداری و تجاری و غیره در نظر گرفته شده است. به علاوه، در کشورهای پیشرفته، مدیریت شهری نیرومند و کنترل مالکیت زمین برای جلوگیری از بورس بازی زمین، موجب شده است که کالبد شهری به صورت موزون و با توجه به نیازهای جامعه گسترش یابد. این الگوهای شهرسازی در کشورهای پیشرفته، بهبود قابل توجهی در شرایط زندگی شهروندان و کاهش مشکلات شهری ایجاد کرده اند و می‌توانند به عنوان الگوی مؤثری برای کشورهای دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرند (ابراهیم‌زاده و رفیعی، 1388: 124). ولی در کشورهای در حال توسعه، نرخ رشد شهری به عنوان یکی از مهم ترین پدیده‌های تغییر شکل سکونتگاه‌های انسانی در این کشورها مطرح است. شهرها در این کشورها به طور معمول دو سوم جمعیت کل و بیشتر از نصف رشد جمعیت شهری و در نتیجه افزایش طبیعی و مهاجرت روستا به شهر را جذب می‌کنند. در این شرایط، مدیریت بهتر برای رشد شهری در این کشورها حیاتی است و همچنین، رشد جمعیت شهری همواره با تغییراتی در کالبد و محیط زیست شهری همراه است (احدنژاد روشتی، 1390: 108). بین نابرابری‌های فضایی و توزیع ناعادلانه خدمات و مشکلات زیست محیطی و کالبدی در سطح شهر همواره یک رابطه چرخشی وجود داشته و همدیگر را پشتیبانی می‌کنند. با رشد جمعیت و گسترش افقی و عمودی، شهر به محیطی غیرقابل سکونت تبدیل می‌شود و بسیاری از مشکلات شهرهای امروز را می‌توان در توزیع ناعادلانه خدمات شهری در زمان دیروز آن ها ریشه‌یابی کرد. در کشورهای در حال توسعه، به دلیل فاحش بودن تفاوت‌های اجتماعی- اقتصادی و نابرابری و عدم تعادل در خدمات شهری، تفاوت‌های فضایی شهرها تشدید شده است (ضرابی و موسوی، 1389: 28). بنابراین هر نوع برنامه‌ریزی در فضای شهری، تأمین رفاه شهروندان و دستیابی به پایداری شهری است.

بسیاری از شهرهای ایران در مرحله اول شکل‌گیری، با هدف استفاده از خاک‌های مرغوب برای کشاورزی در کنار و یا در میان اراضی کشاورزی استقرار یافته‌اند. اما با افزایش سرعت جمعیت در دهه‌های اخیر، تمرکز خدمات، صنایع و تسهیلات در شهرهای بزرگ (کلان­شهر)، تشویق به مهاجرت و توسعه شهری شده است. این موضوع، باعث تخریب و تغییر کاربری اراضی پیرامون شهر به کاربری‌های شهری، ایجاد مسائل زیست محیطی، آلودگی هوا و آب، ادغام روستاهای پیرامون به محلات شهری و مشکلات دیگر شده است. که به نوبه خود مسائل و مشکلاتی همچون تخریب و تغییر اراضی پیرامون شهر به کاربری های شهری، مسائل زیست محیطی، انواع آلودگی­ها، ادغام روستاهای پیرامون به محلات شهری و ... به وجود آورده است (بیگی و همکاران، 1390: 30). به طوری که امروزه کمتر شهری از شهرهای کشور را می توان سراغ گرفت که با مسائل و مشکلات ناشی از توسعه و گسترش فضایی دست به گریبان نباشد و شهر ساری از این قاعده مستثنی نبوده و در سال­های اخیر گسترش کالبدی- فضایی زیادی داشته که این رشد به رویه متناسب با توزیع یکسان خدمات و زیرساخت در سطح منطقه نبوده است. این توسعه فضایی درمناطق مختلف متفاوت بوده است. به طوري که در منطقه 3 (قسمت جنوبي شهر) عمدتاً بصورت افقي و فرم گسترده و در منطقه 1 و 2 خصوصاً در منطقه 1 ( قسمت شرقي وشمالي شهر) به صورت فرم فشرده و رشد شهر به صورت عمودي و افزایش تراکم ساختماني و طبقات مي باشد. رشد وگسترش شهر ساري چه در سطح وچه در ارتفاع زماني منطقي مي باشد ومي توان آن را توسعه شهري قلمداد نمود که از نظر عدالت اجتماعي وعدالت فضايي در توزيع کاربريجها، شاخص هاي کيفيت زندگي و رفاه اجتماعي هم داراي ترقي و پيشرفت باشد. در اين تحقيق سعي مي شود با استفاده از روش‌هاي کمي آماري و تکنيک هاي مانند انتروپی، هلدرن و موریس به بررسی توسعه فضايي کالبدي شهر ساري در طول دو دهه (1390-1370) با رويکرد عدالت اجتماعي و نحوه برخورداري هر یک از کاربري هاي عمومي از بعد کمي و کيفي در مناطق 1، 2 و 3 مورد ارزيابي قرار گرفته شود و سپس نتايج حاصل از آن ها را براي شهرداري به عنوان متولي اصلي مديريت شهري، متوليان زيرساخت هاي شهري، شوراي شهر ، استاندار به عنوان رئيس کميسيون ماده 5 و اداره کل راه و شهرسازي به عنوان دبيرخانه کميسيون ماده 5 و متولي تهيه کننده طرح هاي توسعه شهري بسيار کاربردي و مفيد بوده و مي‌تواند به عنوان پسخوراند يا FEED BACK سيستم شهري فرايند فعلي تحولات شهري را مورد ارزيابي قرار داده و راهبردهاي جهت اصلاح شرايط موجود برنامه ريزي نموده و در قالب طرح­هاي عملياتي ACTION PLAN اجرا گردد.

مبانی نظری 

فضا عینتی حاصل از نقش‌پذیری و اثرگذاری انسان در مکان است (برغمدی و مشکینی، 1400: 92). یا به عبارتی دخالت انسان در مکان باعث شکل‌گیری فضا می‌شود در همین ارتباط آنچه مطرح می‌شود این است که برابری فضایی¹ وضعیتی که مطابق آن تمامی مصرف‌کنندگان گوناگون برای رفع نیازهای خود به یک اندازه به نحوه برابر به امکانات و خدمات مختلف دسترسی داشته باشند. درصورتی‌که نابرابری در دسترسی به خدمات و امکانات می‌توان از نابرابری فضایی² سخن گفت در همین ارتباط گاهی مفاهیمی مانند عدالت فضایی³یا بی‌عدالتی فضایی⁴ یا محرومیت فضایی⁵ به کار می‌رود که در این مورد منظور بیشتر محرومیت یا نحوه زندگی نابرابر گروه‌های است که در حاشیه سکونتگاه‌های شهر یا برخی عرصه‌های روستایی زندگی می‌کنند و دسترسی مناسبی به امکانات و خدمات گوناگون بهداشتی، آمورشی و معیشتی ندارند.

با توجه به آنکه شهر مظهر تعامل انسان و محیط برای ظهور انسان اجتماعی است، باید فضایی متعادل را برای رشد و تعالی انسان و جامعه ازلحاظ توزیع یکسان خدمات بر اساس نیازها، سلایق (Liao et al, 2009: 138)، توزیع منصفانه و متساوی منابع و فرصت‌ها در فضای اجتماعی (Ouyang et al, 2016: 2) به وجود آورد. ازآنجاکه سازمان فضایی شهر متأثر از کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه است، اگر این ساختارها فاقد ایدئولوژی متکی بر عدالت باشند، تأثیر آن در فضا و سیمای شهر بروز و ظهور خواهد کرد. به‌طوری‌که نابرابری‌های فضایی بر نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه منطبق شده و تعادل سیستم‌های شهری به هم می‌خورد؛ درنتیجه، تنش‌های سیاسی و آسیب‌های اجتماعی و بی‌نظمی در جامعه به وجود خواهد آمد (کنعانپور و همکاران، 1400: 638). با توجه به مطالب فوق در عدالت فضایی که بر دو محور اساسی تأکید می‌شود، چگونگی وضعیت زندگی (هم محیط اجتماعی و هم محیط فیزیکی) و توزیع فرصت‌ها (دسترسی به زیرساخت‌های اجتماعی، فیزیکی و مجازی) است(Ouyang et al., 2016: 2). باوجوداین، در برنامه‌ریزی رشد و توسعه مناطق مختلف شهری شناخت موقعیت و جایگاه مناطق از مهم‌ترین عوامل دررسیدن به توسعه متعادل شهری است. اگر در بعضی مناطق شهر، عرضه خدمات متنوع شهر بهتر از دیگر مناطق شهر باشد، سیل جمعیت به‌سوی چنین مناطقی روانه خواهد شد و به دنبال آن شاهد مسائل و مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی خواهیم بود (توکلی نیا و همکاران، 1394).

شهر مکانی است که فرصت‌ها را در اختیار ساکنان قرار می‌دهد و معیار عدالت فضایی نیز می‌تواند با تضمین مساوی بودن این فرصت‌ها توزیع مناسب عملکردها، خدمات و دسترسی مناسب به مراکز خدمات‌دهی و فعالیتی، تبعیض و تفاوت گذاری بین ساکنان یک شهر، نقشی تعیین‌کننده داشته باشد. ازاین‌رو، تجزیه‌وتحلیل برهم‌کنش بین فضا و اجتماع در فهم بی‌عدالتی‌های اجتماعی چگونگی تنظیم سیاست‌های برنامه‌ریزی برای کاهش یا حل آن‌ها ضروری است (Dufaux, 2008). در همین راستا، آنچه بایستی موردتوجه قرار گیرد این است که توسعه باید انتخاب انسان‌های اجتماعات را گسترش دهد فرصت برابر، کارایی بیشتر، عدالت فراگیر و محیط‌زیست پایدار به بار آورد توسعه به پاسخگویی نیاز اجتماعات در مکان‌ها باز می‌گردد از این‌رو بعد فضایی دارد بنابراین فضای توسعه را همچون منبعی کمیاب باید دانست که نیازمند برنامه­ریزی برای تخصیص بهینه و منطبق با منافع همگانی است. بنابراین به‌کارگیری هرگونه مدل توسعه‌ای به‌صورت عام و توسعه فضایی به‌صورت خاص در توزیع خدمات با رویکرد عدالت فضایی بایستی بر مؤلفه‌های مردم مداری، انصاف محوری، درون‌زایی و بوم گرایی تأکید نمایید بدیهی است هرکدام از این اصول دارای مؤلفه‌هایی می‌باشند که بایستی در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای موردتوجه قرار گیرند. لیائو و همکاران عدالت فضایی را توزیع خدمات و امکانات براساس نیازها، ترجیحات و اولویت­های ساکنان و استانداردهای خدمات­رسانی تعریف کرده­اند (Liao et al., 2009: 138).

پیشینه پژوهش

پژوهش‌های مختلفی در خصوص توسعه فضایی-کالبدی صورت گرفته است. ازجمله مطالعات صورت گرفته به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مربوط به توسعه فضای-کالبدی می‌توان به شرح ذیل اشاره نمود:

اسمعیل پور و شکیبامنش (1397)، در مقاله­ای به تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری؛ نمونة موردی: شهر یزد پرداخته­اند. نتایج این پژوهش نشان داد که توزیع ناعادلانة تعدادی از تسهیلات و خدمات شهری در بین نواحی مختلف شهر یزد است. به علاوه نحوة توزیع فضایی خدمات شهری نشان از تمایل کاربری‌های اراضی شهر یزد به سمت تمرکز و قطبی‌شدن در بعضی نواحی دارد؛ همچنین رابطه‌ای بین رتبة برخورداری با تراکم جمعیتی نواحی وجود ندارد. یافته‌ها برقراری این رابطه را در گذشته نشان می‌دهد.

نصیری هندخاله (1397)، در مقاله­ای به تحلیل نابرابریهای فضایی توزیع خدمات شهری با رویکرد عدالت فضایی با استفاده از مدل ویکور(مطالعه موردی شهر قزوین) پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد که که پراکنش جمعیت در نواحی شهری قزوین به صورت متناسبی صورت نگرفته است. به طوری که نواحی 15، 16 و ۱۹ که بیشترین درصد جمعیت را به خود اختصاص داده­اند و از حداقل امکانات شهری برخوردار می­باشندو توزیع خدمات شهری مناسب با نیازهای نواحی نمی باشد و کاربری­های توزیع شده در نواحی شهری مورد استفاده شهروندان نمی­باشد.

احمدی و شمسی پور (1399)، در مقاله­ای به تحلیل توزیع خدمات عمومی با رویکرد عدالت فضایی (مطالعۀ موردی: شهر بجنورد) پرداخته­اند. نتایج این پژوهش نشان داد شهر بجنورد با کمبود شدید مراکز خدمات عمومی روبه‌روست. همچنین این کمبود به‌صورت ناعادلانه در محله‌های شهری مشاهده می‌شود و شاهد بروز نابرابری و بی‌عدالتی میان محله‌ها هستیم. این نابرابری‌ها به‌صورت مرکز پیرامونی است و هرچه از بخش مرکزی شهر به سمت حاشیه‌ها حرکت می‌کنیم، به محرومیت محله‌ها افزوده می‌شود. درواقع توسعة شتابان این شهر در سال‌های اخیر و برخی مشکلات ساختاری مربوط به نظام برنامه‌ریزی شهری سبب ناکارآمدی در تخصیص خدمات میان‌محله‌ای شده است.

کنعانپور و همکاران (1400)، در مقاله به واکاوی عدالت فضایی در تخصیص کاربری‌های اراضی شهری (مطالعۀ موردی: مناطق پنج‌گانۀ شهر اردبیل) پرداخته­اند. نتایج این پژوهش نشان داد که در ارزیابی کمی با توجه به مقایسۀ مناطق در شهر اردبیل، کاربری مسکونی بیشترین و کاربری تأسیسات شهری کمترین سطوح اشغالی و سرانه را به خود اختصاص داده است. مقایسۀ کاربری‌ها با استفاده از مدل ضریب مکانی با خط نرمال LQI بیانگر آن است که بیشتر کاربری‌ها پایین‌تر از خط نرمال یک قرار دارند که این مسئله نشان‌دهندۀ کمبود امکانات در مناطق شهرداری اردبیل است. براساس بررسی مدل ضریب آنتروپی با توجه به Ln به‌دست‌آمده، همۀ کاربری‌های موردمطالعه در مناطق، دارای وضعیت نامتعادل و نامتوازن فضایی است.

روش تحقیق 

با توجه به رویکرد پژوهش حاضر، نوع تحقيق «کاربردی- توسعه‌ای» و روش به کار گرفته‌شده «توصيفي- تحليلي» می‌باشد. داده‌های موردنیاز با استفاده از روش کتابخانه‌ای از منابع مختلف آماری جمع‌آوری‌ شده است. سپس جهت میزان توسعه‌یافتگی هر یک از مناطق از مدل هلدرن و آنتروپی بهره گرفته‌شده و جهت رتبه‌بندی هر یک از کاربری‌ها و چگونگی توزیع آن‌ها از مدل موریس استفاده‌شده است و درنهایت برای ترسیم هر یک از نواحی برحسب میزان توسعه‌یافتگی از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده‌شده است.

قلمرو تحقیق

شهر ساري مرکز استان مازندران در جنوب درياي خزر در پهنه جلگه‌ای شهرستان ساري قرارگرفته و در قسمت‌های جنوبي و جنوب غربي به تپه ‌ماهورهای کم ارتفاع منتهي می‌گردد. شهر ساري تا قبل انقلاب اسلامي افزايش محدودي در سطح داشته است. اما بعد از انقلاب اسلامي در ايران و شروع تحولات جديد در ساختار جوامع شهري و روستایی، مسائل ناشي از جنگ تحميلي، افزايش شديد جمعيت و سایر عوامل موجب گرديد که اين شهر تحولات فيزيکي شديدي را تجربه نمايد. جمعيت 70 هزارنفري اين شهر در سال 1355 به140 هزار افزايش يافت درواقع در طول يک دهه (1365-1355) جمعيت شهر ساری دو برابر گرديد. درحال‌ حاضر جمعيت اين شهر به بيش از سيصد هزار نفر افزایش‌یافته است. رشد سريع جميعت شهر ساري در طول سه دهه به دنبال خود خزش سريع‌تر مساحت شهر را به همراه داشته است و به‌طورکلی در طول نیم‌قرن گذشته مساحت شهر ساري 16 برابر و جمعيت آن‌هم 12 برابر گرديده است. آهنگ رشد جمعیت و مساحت اين شهر در طول دو دهه اخير (1390-1370 ) و خصوصاً بعد از سال 1380 سریع‌تر از دوره‌های گذشته بوده است. فاصله جمعيتي آن با شهرهاي رقيب خود در منطقه (بابل – آمل – قائم‌شهر ) افزایش‌یافته است.

 

نقشه 1. موقعیت ساری در ایران و منطقه

برگرفته از: ترسیم نگارندگان، 1402 

یافته­ها

- بررسی و تحلیل الگوی توسعه فضایی- کالبدی شهر ساری بر اساس مدل آنتروپی شانون

 

---

[1] . Spatial Equality

[2] . Spatial Un Equality

[3] . Spatial Justice

[4] . Spatial Injustice

[5] . Spatial Discrimination

با توجه به اینکه از اهداف عمده این مقاله این است که توسعه فیزیکی شهر ساری را با توجه به توسعه کاربری‌های اراضی شهری و نحوه پراکنش فضایی آن بررسی نماید لذا نخست در راستای تحلیل نحوه رشد فیزیکی شهر ساری بر مبنای مدل آنتروپی شانون عمل می‌کنیم. این مدل برای تجزیه‌وتحلیل و تعیین مقدار پدیده رشد بی‌قواره شهری استفاده می‌گردد (حکمت نیا و موسوی، 1390) . ساختار کلی مدل به شرح زیر است:

ارزش مقدار آنتروپی شانون از صفرتا  Ln(n)است. مقدار صفر بیانگر توسعه فیزیکی خیلی متراکم (فشرده) شهر است. درحالی‌که مقدار Ln(n) بیانگر توسعه فیزیکی پراکنده شهری است. زمانی که ارزش آنتروپی از مقدار Ln(n) بیشتر باشد رشد بی‌قواره شهری (اسپرال) اتفاق افتاده است. در شهر ساری در سال 1370 مساحت ساخته‌شده کل شهر برابر با 1686 هکتار بوده است که سهم هرکدام از مناطق سه‌گانه شهر به ترتیب 3/804، 11/663  و 2191 هکتار بوده است. در سال 1390 مساحت ساخته‌شده شهر 4074 هکتار برآورد شده است که سهم مناطق سه‌گانه شهر به ترتیب 1513، 162497 و 936 هکتار بوده است.

جدول 2. محاسبه ارزش آنتروپی مناطق شهری ساری در سال 1370-1390

منطقه	مساحت (هکتار)	1370			مساحت (هکتار)	1390
		pi	LN pi	Pi. LN Pi		pi	LN pi	Pi. LN Pi
1	38/804	476896/0	74046/0-	35312/0-	3/1513	371453/0	99033/0-	36786/0-
2	11/663	39314/0	93359/0-	36703/0-	1/1624	39865/0	91967/0-	36663/0-
3	21/219	129964/0	0405/2-	26519/0-	6/936	229897/0	47012/1-	33798/0-
∑	7/1686			98534/0-	4074			07247/1-

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

جدول‌ شماره 2 نشان می‌دهد که با توجه به مدل آنتروپی شانون، که ارزش مقداری LN بین صفر تا یک است و با توجه به بررسی نسبت رشد اسپرال منطقه 3 گانه شهر ساری در این مقاله، ازآنجاکه حد نهایی ارزش 098/1LN= می‌باشد. با توجه به اینکه مقدار آنتروپی شهر ساری در سال 1370 برابر با 985/0 بوده است، نزدیک بودن مقدار آنتروپی به مقدار حداکثر(098/1)، منعکس‌کننده رشد اسپرال گسترش فیزیکی شهر است. درعین‌حال با توجه به مقدار آنتروپی شهر ساری در سال 1390، برابر با 072/1 محاسبه گردیده است. این امر مؤید آن است که شهر ساری طی این سال‌های موردبررسی بازهم رشد شهر به‌صورت اسپرال و غیر متراکم بوده است.

- بررسی و تحلیل الگوی توسعه فضایی- کالبدی شهر ساری بر اساس مدل هلدرن

یکی از روش‌های اساسی برای مشخص ساختن توسعه فیزیکی شهری استفاده از روش هلدرن است. با استفاده از تکنیک می‌توان دریافت که چه مقدار از توسعه شهر ناشی از رشد جمعیت و چه مقدار ناشی از رشد ناموزون شهری بوده است. فرمول به شرح ذیل است (حکمت‌نیا و موسوی،1390). در مورد شهر ساری متغیرهای مدل هلدرن بدین شرح جایگذاری می‌شود:

 

LN =(091007/1)  +LN=(87032/1) LN (010533/2)

713211/0=11626/0+087101/0

1=12+88/0

نتایج حاصل از مدل هلدرن در مورد شهر ساری نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های 1370 تا 1390، حدود 88 درصد از رشد فیزیکی، مربوط به رشد جمعیت و 12 درصد رشد مربوط به رشد افقی و اسپرال شهر بوده است که به کاهش تراکم ناخالص جمعیت و افزایش سرانه ناخالص زمین شهری منجر گشته است. این نتایج می‌توانند به عنوان راهنمایی در برنامه‌ریزی شهری و افزایش زیست پذیری و سرزندگی شهر ساری مورد استفاده قرار گیرند. با توجه به این که رشد جمعیت عامل اصلی رشد فیزیکی شهر بوده است، برنامه‌ریزان می‌توانند با توجه به پیش‌بینی رشد جمعیت در آینده، برنامه‌هایی را برای توسعه شهر ساری و تأمین نیازهای جمعیت در آینده انجام دهند. همچنین، به دلیل این که رشد افقی و اسپرال شهر می‌تواند به مشکلاتی مانند افزایش تراکم ناخالص جمعیت و کاهش سرانه ناخالص زمین شهری منجر شود، برنامه‌ریزی برای کنترل افزایش افقی و اسپرال شهر می‌تواند به افزایش زیست پذیری و سرزندگی شهر کمک کند. با توجه به این نتایج می‌توان دریافت که حوزه‌های شمالي شهر خصوصاً به سمت محور دريا (ساري به فرح‌آباد) و حوزه شرقي شهر خصوصاً ورودي شهر ساري از سمت شهرستان مياندرود و شهر سورك (و قسمت‌های شرق رودخانه تجن) به علت وجود زمین‌های خالي و عدم شکل‌گیری بافت‌های مسكوني پرتراكم و درنهایت جمعيت پایین‌تر (مانند پيرامون بلوار امام رضا) ازنظر برخورداري از امكانات عمومي زيربنايي در وضعيت نيمه مطلوب قرار دارند. البته قابل توضيح است كه در بافت‌ها و لایه‌های دروني مجاور محور امام رضا بافت‌های مسكوني ارگانيك و حتي مکان‌های تجاري بزرگ بدون رعايت ضوابط و اصول شهرسازي در حال شکل‌گیری است كه نيازمند توجه بيشتر و كنترل و ساماندهي دارد. درنهایت اینکه شهر ساري در طي ساليان اخير از سمت شمال و شمال غرب در معرض گسترش شديد ساخت‌وساز به‌صورت آپارتمان و ويلا سازي در خارج از محدوده شهر ساري قرارگرفته و با تهيه طرح جامع جديد قسمت‌هایی از آن به داخل محدوده شهر الحاق می‌شوند و يا در حريم شهر باقي می‌ماند. ادامه اين روند، تخريب شديد اراضي كشاورزي و شکل‌گیری بافت بدون برخوردار از امكانات و فضاهاي عمومي را موجب شده است و ادامه اين روند چالش‌های زيادي را براي شهر ايجاد خواهد نمود، همچنين در حوزه جنوبي ،جنوب شرقي و غربي شهر بافت ارگانيك و با مشخصات بافت فرسوده در حال شکل‌گیری می‌باشد. كه علاوه بر تخريب اراضي كشاورزي مشکلات جدي را براي شهر همراه دارد. ضروري است كه مديريت شهري خصوصاً شهرداري و دستگاه‌های ذی‌ربط به اين موضوع توجه بيشتري داشته باشند.

- بررسی و تحلیل الگوی توسعه فضایی کاربری‌ها در شهر ساری بر اساس مدل موریس

مرحله اول: تنظیم ماتریس مقادیر شاخص‌ها به همراه نواحی موردمطالعه

مرحله دوم: استاندارد کردن اعداد با استفاده از فرمول ضریب ناموزون موریس

 

مرحله سوم: رتبه‌بندی اعداد به‌دست‌آمده از مدل موریس به‌طوری‌که به بزرگ‌ترین عدد به‌دست‌آمده رتبه یک (رتبه یک نشان‌دهنده نواحی است که از سرانه بیشتری برخوردار است) تعلق می‌گیرد و الی‌آخر.

مرحله چهارم: محاسبه ضریب نهایی توسعه.

مرحله پنجم: درجه‌بندی و رتبه‌بندی نواحی بر اساس ضریب نهایی توسعه. یعنی هرقدر D.I بزرگ‌تر رشد ناحیه توسعه‌یافته‌تر و دارای امکانات بیشتری است.

جدول 3. طبقه‌بندی نواحی بر اساس میزان توسعه‌یافتگی موریس

مناطق	ناحیه	تجاری	آموزش عمومی	آموزش عالی	بهداشتی – درمانی	فرهنگی	مذهبی	فضای سبز	ورزشی	اداری انتظامی	جهانگردی	پارکینگ	تأسیسات و تجهیزات
یک	1	8/0	46/1	09/0	10/5	0	30/0	0	01/0	28/6	05/0	0	14/0
	2	18/4	61/2	17/1	02/0	03/0	42/0	0	63/3	55/3	25/0	0	051/0
	3	91/0	49/1	03/0	03/0	0	30/0	0	02/0	54/0	27/0	01/0	11/0
	4	8/2	28/0	03/0	09/0	0	29/0	0	0	18/1	39/1	0	27/0
	5	77/0	95/1	94/2	31/1	10/0	23/0	72/0	41/0	90/0	28/0	07/0	042/0
	6	68/0	16/1	06/0	13/0	05/0	17/0	75/0	79/0	39/2	10/0	0	056/0
	7	63/1	58/4	08/0	16/0	18/0	33/0	0	36/0	26/15	04/0	0	54/0
دو	8	7/1	51/0	0	04/0	15/0	27/0	07/0	05/0	61/4	0	01/0	13/0
	9	06/3	33/0	0	07/0	35/0	20/0	0	0	09/1	06/0	01/0	02/0
	10	33/9	79/1	0	15/0	01/0	05/1	02/0	03/0	03/1	28/0	01/0	51/4
	11	5/3	53/0	0	12/0	0	32/0	0	02/0	45/3	02/0	0	04/0
	12	09/1	21/1	22/0	52/0	01/0	17/0	08/0	03/0	79/0	08/0	009/0	1/0
	13	66/2	47/1	64/0	69/0	08/0	08/0	49/0	10/0	59/0	13/0	0	25/0
	14	57/2	21/1	05/0	79/0	09/0	38/0	0	04/0	61/1	33/0	0	01/0
سه	15	69/3	71/0	0	10/0	01/0	38/0	0	0	01/0	0	0	006/0
	16	89/1	49/0	0	18/0	01/0	22/0	0	01/0	29/0	01/0	0	013/0
	17	89/2	85/0	0	18/0	0	18/0	0	0	07/0	0	0	06/0
	18	65/1	50/0	0	09/0	01/0	34/0	08/0	09/0	10/0	01/0	0	01/0
	19	09/5	68/0	0	02/0	0	52/0	74/0	63/0	19/0	01/0	0	02/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

 

 

جدول4. استانداردسازی چگونگی توزیع کاربری‌ها بر اساس مدل موریس و محاسبه ضریب نهایی در مناطق 

مناطق	ناحیه	تجاری	آموزش عمومی	آموزش عالی	بهداشتی – درمانی	فرهنگی	مذهبی	فضای سبز	ورزشی	اداری انتظامی	جهانگردی	پارکینگ	تأسیسات و تجهیزات	میانگین	D.I
یک	1	39/1	44/27	06/3	100	0	68/22	0	28/0	11/41	60/3	0	98/2	83/5	17
	2	46/40	19/54	80/39	0	57/8	05/35	0	100	21/23	99/17	0	1	27/7	13
	3	66/2	14/28	02/1	20/0	0	68/22	0	55/0	48/3	42/19	29/14	31/2	78/13	8
	4	51/24	0	02/1	38/1	0	65/21	0	0	67/7	100	0	86/5	19	4
	5	04/1	84/38	100	39/25	57/28	46/15	96	29/11	84/5	14/20	100	80/0	42/25	2
	6	0	47/20	04/2	17/2	29/14	28/9	100	76/21	61/15	19/7	0	11/1	79/15	7
	7	98/10	100	72/2	76/2	43/51	77/25	0	92/9	100	88/2	0	86/11	65/42	1
دو	8	79/11	35/5	0	39/0	86/42	59/19	33/9	38/1	16/30	0	29/14	75/2	69/19	3
	9	51/27	16/1	0	98/0	100	37/12	0	0	08/7	32/4	29/14	31/0	88/5	16
	10	100	12/35	0	56/2	86/2	100	67/2	83/0	69/6	14/20	29/14	100	61/12	10
	11	60/32	81/5	0	97/1	0	74/24	0	55/0	56/22	44/1	0	75/0	21/12	11
	12	74/4	63/21	48/7	84/9	86/2	28/9	67/10	83/0	11/5	76/5	86/12	09/2	23/10	12
	13	89/22	67/27	77/21	19/13	86/22	0	33/65	75/2	80/3	35/9	0	42/5	25/16	6
	14	85/21	63/21	70/1	16/15	71/25	93/30	0	10/1	49/10	74/23	0	09/0	70/12	9
سه	15	80/34	10	0	57/1	86/2	93/30	0	0	0	0	0	0	68/6	14
	16	99/13	88/4	0	15/3	85/2	43/14	0	27/0	84/1	71/0	0	15/0	52/3	18
	17	55/25	26/13	0	15/3	0	31/10	0	0	39/0	0	0	20/1	49/4	17
	18	21/11	12/5	0	38/1	86/2	80/26	67/10	48/2	59/0	72/0	0	09/0	16/5	15
	19	98/50	30/9	0	0	0	36/45	67/98	36/17	18/1	72/0	0	31/0	66/18	5

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

بر اساس جدول شماره (4) به چگونگی توزیع خدمات در سطح شهر پرداخته‌ شده است. بی‌عدالتی در نحوه‌ی توزیع خدمات عمومی شهری می‌تواند به چالش‌های جدی در مدیریت شهری منجر شود. این موضوع باعث می شود که جمعیت به سوی مناطقی با خدمات بهتر روانه شود و این مناطق با بار ترافیکی، آلودگی زیست‌محیطی و کاهش آرامش ساکنین مواجه شوند. در نتیجه این امر باعث جدایی گزینی طبقاتی در محلات شهر و افزایش فاصله‌ی اجتماعی بین نواحی مختلف شهر خواهد شد. از سویی اگر توزیع مناسب و برابر خدمات عمومی شهری در سطح محله و مناطق، می‌تواند برای توسعه سازنده‌ی شهر و فراهم آوردن مقدمات آن در سطح محله و مناطق مفید باشد. با توجه به ویژگی‌های جمعیتی هر ناحیه و منطقه، ارائه خدمات عمومی متناسب با نیازهای مردم در آن منطقه، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی ساکنان کمک کند و به توسعه سازنده‌ی شهر کمک کند. با توجه به این مطالب، توزیع کاربری‌ها در سطح شهر ساری به‌صورت نامتعادل بوده و برنامه‌ریزی که برای آن صورت گرفته است، از اصولی خاصی پیروی نکرده است. به‌طوری‌که نتایج حاصل از مدل موریس نشان می‌دهد نواحی شماره هفت در سطح بالاتری ازلحاظ سرانه قرار دارد و بیشترین تمرکز خدمات شهری در این نواحی قرار گرفته است و جزو نواحی مطلوب محسوب می‌شوند. در همین راستا، 10 نواحی دیگر شهر ساری در وضعیت نسبتاً مطلوب قرار دارند که ازجمله این نواحی می‌توان به شماره (3، 4، 5، 6، 8،،13،14،11،10 و 19) اشاره کرد. درنهایت اینکه 7 نواحی دیگر در نواحی نامطلوب قرار دارند (نقشه شماره 2). به عبارتی با محاسبه توسعه‌یافتگی آن‌ها می‌توان دریافت که 052/0درصد از نواحی در وضعیت مناسب، 52/0 درصد از نواحی مورد بررسی در وضعیت نسبتاً مطلوب و در نهایت اینکه 42/0 درصد از واحدهای مورد ارزیابی در وضعیت نامناسب قرار دارند. همچنین بر اساس جدول شماره (4)، محلات 14، 9، 12 و 13 در اثر افزايش تراكم ساختماني شديد خصوصاً در حوزه بخش 8 شهر ساري مانند بافت پيرامون خیابان‌های پيوندي، بیست‌متری اول و دوم منشعب از خيابان 15خرداد، سلمان فارسي، خيابان پيروزي، خيابان نهضت و.... که در اثر افزايش تراكم ساختماني و تعداد طبقات به‌واسطه مجوزهای صادره از شهرداري، مصوبات كميسيون ماده 5 و صدور رأی جريمه در كميسيون ماده 100 به‌صورت بسيار بی‌رویه تراكم ساختماني و جمعيتي افزایش‌یافته و ازنظر بهره‌برداری از امكانات عمومي در وضعيت نامطلوبي قرار دارد ادامه اين روند زندگي در اين مناطق را دچار مشكلات شديدي خواهد نمود و مسائلي همچون؛ كمبود زیرساخت‌ها (آب، برق، گاز)، ترافيك، آلودگی‌های زیست‌محیطی ازنظر سروصدا به همراه خواهد داشت. در اين محدوده در اثر افزايش شديد تراكم ساختماني، تعداد طبقات، سطح اشغال، اصول شهرسازي و ضوابط و مقررات طرح تفضيلي شهر ساری و خصوصاً رابطه فضاي پر (MASS) و خالي (SPACE) و همچنين ضوابط و روابط حاكم بر نسبت ارتفاع ساختمان و عرض معبر رعايت نمی‌گردد. افزايش شديد و لجام‌گسیخته جمعيت در اثر افزايش طبقات در محدوده‌ها چالش‌های شهرسازي زيادي را ايجاد نموده و ادامه اين روند اين موضوع را تشديد خواهد نمود. لذا ضرورت دارد تا كميسيون ماده 5 و خصوصاً کمیسیون‌های ماده 100 مستقر در شهرداري ساري بر نحوه سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های خود تجدیدنظر نمايند.

همچنین قسمت‌هایی از محلات جنوبي شهر ساري خصوصاً محلات 16، 17 و 18 كه اغلب در محدوده بافت فرسوده شهر ساري قرار دارند. پس از انقلاب اسلامي به‌صورت ارگانيك (خودرو) با مشخصات بافت فرسوده شامل (ريزدانگي، نفوذپذيري كم، نا مقاوم در مقابل زلزله) شکل‌گرفته‌اند و از امكانات عمومي و زيربنايي شهر به ميزان كافي برخوردار نمی‌باشند (نقشه شماره 2). البته قابل توضيح است كه در سال‌های اخير شهرداري ساري نسبت به تأمین فضاي سبز و پارك تجهيز شده و فضاي ورزشي اقدام نموده است. ولي به علت گسترش شديد فيزيکي و جمعتی اين مناطق امکانات ایجادشده ازلحاظ آستانه‌های جميعتي و عملکردی پاسخگو نمی‌باشند.

 

نقشه 2. جایگاه ناحیه­ها بر اساس مدل موریس

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

بحث و نتیجه­گیری 

برنامه‌ریزی شهری با توجه به عدالت اجتماعی باید به جای تمرکز تنها بر رشد فیزیکی شهر، به ارائه خدمات و فراهم کردن فضاهای عمومی کیفی و دسترسی به امکانات عمومی مورد نیاز شهروندان، متمرکز شود. هدف اصلی برنامه‌ریزی شهری باید بهبود کیفیت زندگی شهروندان باشد و برای این منظور، باید به توزیع مناسب مراکز خدماتی در سطح شهر توجه شود. همچنین برای رسیدن به عدالت اجتماعی در برنامه‌ریزی شهری، باید به نیازهای مختلف شهروندان به صورت جامع توجه کرد و برای توزیع مناسب مراکز خدماتی و ارائه خدمات به شهروندان، برنامه‌ریزی جامع و یکپارچه انجام داد. هدف از این مقاله تحلیل نابرابری های فضایی-کالبدی و تأثیر آن بر توزیع خدمات شهری است. یافته های پژوهش نشان می دهد که در سال 1370، مساحت شهر ساری معادل 1686 هکتار بوده است. سهم هر کدام از مناطق سه‌گانه شهر به ترتیب 3/804، 11/663 و 2191 هکتار بوده است. در سال 1390، مساحت ساخته شده شهر ساری برآورد شده حدود 4074 هکتار است. سهم مناطق سه‌گانه شهر در این سال به ترتیب 1513، 1624 و 937 هکتار بوده است. با توجه به مقدار آنتروپی در شهر ساری در سال 1370 برابر با 985/0 و در سال 1390 برابر با 072/1، می‌توان نتیجه گرفت که شهر ساری در طول این دوره همچنان به صورت اسپرال و غیرمتراکم در حال رشد بوده است. این موضوع نشان دهنده عدم توجه به توسعه پایدار و نظم مطلوب در فضای شهری است. نتایج حاصل از مدل هلدرن نشان می‌دهد که در بازه زمانی 1370 تا 1390، حدود 88 درصد از رشد فیزیکی شهر ساری مربوط به رشد جمعیت و 12 درصد آن به رشد افقی و اسپرال شهر مرتبط است. این میزان رشد جمعیت و افزایش اندازه شهر به دلیل جذب مهاجران و توسعه فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی در شهر رخ داده است. با افزایش ابعاد شهر و توسعه فضای شهری، تراکم ناخالص جمعیت کاهش یافته است که در نتیجه سرانه ناخالص زمین شهری افزایش یافته است. این امر نشان دهنده توسعه نامتناسب شهر در برخی مناطق و عدم توجه به مسائل مربوط به توسعه پایدار و عدالت اجتماعی در فضای شهری است.

نتایج حاصل از موریس در سطح نواحی شهر موردمطالعه بیانگر آن است که 052/0 از نواحی در وضعیت مناسب، 52/0 از نواحی موردبررسی در وضعیت نسبتاً مطلوب و درنهایت اینکه 42/0 از نواحی مورد ارزیابی در وضعیت نامناسب قرار دارند که بیانگر وضعیت نسبتاً مطلوب نواحی در شهر ساری می‌باشد که با برنامه‌ریزی و مدیریت بهتر سازمان‌ها و مسئولین ذی‌ربط مشکلات مرتبط را کاهش و مرتفع ساخت و تا عدالت اجتماعی فضای شهری را در برگیرد. بنابراین برای برون‌رفت از این مشکلات پیشنهاداتی در ذیل ارائه می‌گردد که می‌تواند راهگشایی بسیاری از مشکلات مذکور باشد.:

- با توجه به نتایج حاصل از ارزیابی وضعیت نواحی شهر ساری، اولویت بندی و ارائه خدمات به نواحی یک، دو، نه، پانزده، شانزده، هفده و هیجده به منظور دسترسی همه مناطق به خدمات موردنیاز پیشنهاد می‌شود.

- همچنین، افزایش کاربری‌های مانند فرهنگی، ورزشی، آموزشی و غیره در سطح نواحی که با کمبود مواجه هستند، می‌تواند به بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی شهروندان در این نواحی کمک کند.

- در توزیع خدمات و کاربری‌ها در سطح نواحی، توصیه می‌شود که به صورت سیستمی نگریسته شود تا همه نواحی به آن‌ها دسترسی داشته باشند و توزیع متناسب امکانات در همه نقاط شهر بر اساس عدالت فضایی صورت گیرد. همچنین، ارائه خدمات مطلوب به نواحی متناسب با نیازهای آن نواحی و میزان جمعیت که در آن استقرار یافته است، باید مدنظر قرار گیرد.

- در نهایت، برای ایجاد تعادل ناحیه‌ای، توزیع امکانات و خدمات باید بر اساس عدالت فضایی و نیازهای شهروندان انجام شود و به نواحی یا مناطقی که از وضعیت بهتری برخوردار هستند، امکانات موردنیاز شهروندان در نواحی دیگر نیز داده شود.

 

حامی مالی

بنا به اظهار نویسندة مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است.

 

سهم نویسندگان

این مقاله مستخرج از کار گروهی است، کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسندة اول و دوم مقاله انجام شده است؛ صحت، تأئید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسندة سوم صورت گرفته است. 

 

تضاد منافع

نویسندگان اعلام می­دارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند. 

 

تقدیر و تشکر 

نویسندگان، از همة افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی می­نمایند. 

منابع 

ابراهیم‌زاده، عیسی و رفیعی، قاسم. (1388). تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر مرودشت با استفاده از مدل‌های آنتروپی شانون و هلدرن و ارائه الگوی گسترش مطلوب آتی آن، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 41(69)، 138-123.

احد نژاد روشتی، محسن، زلفی، علی، و شکری پوردیزج، حسین. (1390). ارزیابی و پیش‌بینی گسترش فیزیکی شهرها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای چند زمانی و سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی شهر اردبیل 1400-1363). فصلنامه آمایش محیط، 4(15)، 124-107.

احد نژاد روشتی، محسن، محمدی حمیدی، سمیه، علی پور، سمیه، و ویسیان، محمد. (1393). ارزیابی توسعه کالبدی-فضایی شهر میاندوآب. دوفصلنامه راهبردهای توسعه گردشگری شهری، 3(12)، 86-75.

احمدی، عاطفه، موحد، علی، و شجاعیان، علی. (1390). ارائه الگوی بهینه مکانیابی فضای سبز شهری با استفاده از GIS و روش AHP مورد مطالعه؛ منطقه 7 شهرداری اهواز. فصلنامه امایش محیط، 4(15)، 162-147.

احمدی، محمد، و شمسی پور, علی اکبر. (1399). تحلیل توزیع خدمات عمومی با رویکرد عدالت فضایی (مطالعۀ موردی: شهر بجنورد). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(1)، 73-89.

  اسمعیل پور، نجما، و شکیبامنش، مهدی. (1398). تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری؛ نمونة موردی: شهر یزد. برنامه ریزی فضایی، 9(3)، 71-88.

برغمدی مجتبی، و مشکینی، ابوالفضل. (1400). انسان، محوری ترین وجه افتراق مفاهیم مکان- فضا با توجه به آرای هایدگر و لوفور. برنامه‌ریزی و آمایش فضا. ۲۵ (۲)، ۸۹-۱۲۰.

پورمحمدی، محمدرضا، و جام کسری، محمد. (1390). تحلیلی بر الگوی توسعه ناموزون تبریز. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 26(100)، 54-31.

توکلی نیا، جمیله، مسلمی، ارمان، فیروزی، ابراهیم، و بندانی، سارا. (1394). تحلیلی بر پراکنش جمعیت و توزیع خدمات شهری بر پایه عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر اردبیل). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 3(3)، 308-285.

حکمت نیا، حسن، و موسوی، میرنجف. (1390). کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای. نشر علم و نوین.

داداش‌پور، هاشم، علیزاده، بهرام، و رستمی، فرامرز. (1394). تبیین چارچوب مفهومی عدالت فضایی در برنامه‌ریزی شهری با محوریت مفهوم عدالت در مکتب اسلام. نقش‌جهان. ۵(۱)، 84-75.

زنگنه شهرکی، سعید، مجید هروی، آنیتا، و کاویانی، آزاده. (1391). تبیینی جامع بر علل و عوامل مؤثر بر پراکنش افقی شهرها مطالعه موردی؛ شهر یزد. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 12(25)، 193-173.

شماعی، علی. (1382). توسعه ناموزون فضایی –کالبدی شهر یزد و اثرات آن برساخت اکولوژی شهر، پژوهش‌های جغرافیایی، 46.

شیخی، حجت، طاهر پریزادی، محمدرضا رضایی، و سجادی، مسعود. (1391). تحلیل و تعیین فرم کالبدی شهر اصفهان با استفاده از مدل گری و موران. مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 3(9)، 134-117.

صفائی پور، مسعود، سعید امان پور و بسطامی نیا، ذوالفقار. (1390). تحلیل و بررسی نقش مهاجرت در توسعه کالبدی- فضایی شهر یاسوج(طی سال‌های 85-1346)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی،3(4)، 158-145.

ضرابی، اصغر و موسوی، میر نجف. (1389). تحلیلی فضایی پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 2(25)، 46-27.

کنعانپور، عبداله، معصومی، محمدتقی، و نظم فر, حسین. (1400). واکاوی عدالت فضایی در تخصیص کاربری‌های اراضی شهری (مطالعۀ موردی: مناطق پنج‌گانۀ شهر اردبیل). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 9(3)، 637-662.

نصیری هنده خاله، اسماعیل. (1397). تحلیل نابرابری­های فضایی توزیع خدمات شهری با رویکرد عدالت فضایی با استفاده از مدل ویکور(مطالعه موردی شهر قزوین). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8(28)، 133-154.

References

Dufaux, F. (2008). Birth announcement. Justice Spatial/Spatial Justice. Retrieved from http://www.jssj.org/.

 

(case study of Ardabil city 1984-2021). Quarterly of Environmental Studies, 4(15), 107-124.

Ahad Nejad Roshti, M., Mohammadi Hamidi, S., Alipour, S., & Visiyan, M. (2013). Evaluation of physical-spatial development of Miandoab city. Urban Tourism Development Strategies Quarterly, 3(12), 75-86. (in Persian)

Ahadnejad Roshti, M., Zolfi, A., & Shokri Pordizj, H. (2011). Evaluation and prediction of physical expansion of cities using multi-temporal satellite images and geographic information system

Ahmadi, A., Mohed, Ali, & Shojayan, A. (2011). Presenting the optimal model of urban green space location using GIS and the studied AHP method; District 7 of Ahvaz Municipality. Quarterly of Environmental Studies, 4(15), 162-147. (in Persian)

Ahmadi, M., & Shamsipour, A. A. (2020). Analysis of the distribution of public services with the approach of spatial justice (case study: Bojnord city). Urban Planning Geography Research, 8(1), 73-89. (in Persian)

barghamadi M, Meshkini A. Man, the most basic differentiation of space-place concepts according to Heidegger and Lefebvre thoughts. MJSP 2021; 25 (2), 89-120.

Barghamdi M., & Meshkini A. (2021). Man, the most central aspect of the differentiation of space-space concepts according to Heidegger and Lefebvre. Planning and preparation of space. 25 (2), 89-120. (in Persian)

Dadashpour, H., Alizadeh, B., & Rostami, F. (2014). Explaining the conceptual framework of spatial justice in urban planning, focusing on the concept of justice in the Islamic school. Naqshjahan 5(1), 84-75. (in Persian)

Ebrahimzadeh, I. & Rafiei, Q. (2009). An analysis of the physical-spatial expansion pattern of Marvdasht city using Shannon and Heldren entropy models and presenting its optimal future expansion pattern, Human Geography Research, 41(69), 123-138. (in Persian)

Hekmatnia, H., and Mousavi, M. (2011). Application of the model in geography with emphasis on urban and regional planning. Publishing science and new. (in Persian)

   Ismailpour, N., & Shakibamanesh, M. (2018). Analysis of spatial inequality in the use of urban services; Case example: Yazd city. Spatial Planning, 9(3), 71-88. (in Persian)

Kananpour, A., Masoumi, M. T., & Nazm Far, H. (2021). Analyzing spatial justice in the allocation of urban land uses (case study: five areas of Ardabil city). Urban Planning Geography Research, 9(3), 637-662. (in Persian)

Kananpour, A., Masoumi, M., & Nazmfar, H. (2021). Investigation of Spatial Justice in the allocation of Urban Land Uses (Case Study: the five municipality regions of Ardabil City). Geographical Urban Planning Research (GUPR), 9(3), 637-662.

Liao, C. H., Chang, H. S., & Tsou, K. W. (2009). Explore the spatial equity of urban public facility allocation based on sustainable development. Real Corp Conference Proceedings. Retrieved from http://www.corp.at/.

Liao, C. H., Chang, H. S., & Tsou, K. W. (2009). Explore the Spatial Equity of Urban Public Facility Allocation Based on Sustainable Development Viewpoint, 14th International Conference on Urban Planning and Regional Development in the Information Society, 22–25 April 2009, Spain: Sitges.

Ouyang, W., Wang, B., Tian, Li., & Niu, X. (2016). Spatial Deprivation of Urban Public Services in Migrant Enclaves Under the Context of a Rapidly Urbanizing China: An Evaluation Based on Suburban Shanghai, Cities, Article in Press.

Pourmohammadi, M. R., & Jam Kasri, M. (2011). An analysis of the uneven development pattern of Tabriz. Geographical Research Quarterly, 26(100), 31-54. (in Persian)

Safaipour, M., Amanpour, S. and Bastaminia, Z. (2011). Analysis and investigation of the role of migration in the physical-spatial development of Yasouj city (during 1346-85), new attitudes in human geography, 3(4), 145-158. (in Persian)

Shamai, A. (2003). Unbalanced physical-spatial development of Yazd city and its effects on the ecology of the city, Geographical Researches, 46. (in Persian)

Sheikhi, H., Parizadi, T., Rezaei, M. R. & Sajjadi, M. (2011). Analyzing and determining the physical form of Isfahan city using Gray and Moran model. Journal of Urban Planning and Research, 3(9), 117-134. (in Persian)

Soja, E. (2006). The city and spatial justice. Justice Spatial, Spatial Justice. Retrieved from http://www.jssj.org/..

Tawaklinia, J., Muslimi, A., Firoozi, I., & Bandani, S. (2014). An analysis of population distribution and distribution of urban services based on spatial justice (case study: Ardabil city). Urban Planning Geography Research, 3(3), 285-308. (in Persian)

Zanganeh Shahraki, S., Majid Heravi, A., and Kaviani, A. (2011). A comprehensive explanation of the causes and factors affecting the horizontal distribution of cities, a case study; Yazd city. Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 12(25), 173-193. (in Persian)

Zarrabi, Asghar & Mousavi, M. N. (2010). Spatial analysis of population distribution and distribution of services in urban areas of Yazd, Geographical Research Quarterly, 2(25), 46-27. (in Persian)

 

 

---