کشاکش‌های مذهبی در ایران عصر ناصری (1264-1313ق)
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
اکرم کرمعلی
1
(دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران)
سهم الدین خزایی
2
(استادیار تاریخ ایران باستان، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران)
محسن رحمتی
3
(استاد تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران)
الکلمات المفتاحية: عصر ناصری, کشاکش‌های مذهبی, نعمتی, حیدری, اقلیت‌های دینی, بابیه,
ملخص المقالة :
جامعه ایران عصر ناصری، نزاع ها، شورش ها و درگیری های مذهبی بسیاری را تجربه کرد. این مقاله این پرسش را پی گرفته که صورت بندی مذهبیِ جامعه ایرانِ عصر ناصری چگونه بود و چرا به نزاع و درگیری منجر می شد؟ نزاع های مذهبی عصر ناصری بر بستری از زمینه ها و فرایندهای تاریخی و اجتماعی در سه گونه جداگانه قابل بررسی است: نزاع مداوم حیدری ها و نعمتی ها در برخی از شهرهای ایران، که این نزاع ها از سوی حکام و سایر عوامل قدرت برای رسیدن به اهداف خود مورد استفاده قرار می گرفتند؛ نزاع های مذهبی مسلمانان با اقلیت های مذهبی زردشتی و یهودی که متأثر از فضای اعتقادی حاکم بر جامعه و تعصب های مذهبی شیعیان بود. این دسته از نزاع ها در همان محدوده محلی باقی می ماندند و حکومت و امرای محلی، به منظور جلوگیری از تداوم این نزاع ها در پایان دادن به آن ها اقدام می کردند؛ اما نوع سوم از نزاع های مذهبی عصر ناصری ماهیتی متفاوت داشت و از آن می توان به عنوان یک اعتراض مذهبی یاد کرد که علیه مذهب رسمی ایران و حاکمیت شکل گرفت. این اعتراض گرچه پیش از آغاز سلطنت ناصری شروع شده و فضای فکری و سیاسی برخی از شهرها را تحت تأثیر قرار داده بود، اما در عصر ناصری بنیان های دینی حاکم بر جامعه و مشروعیت حاکمیت قاجار را دچار چالش کرد. بنابراین با ترغیب علمای شیعه و اقدامات حکومت مرکزی سرکوب شد.
آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند و دیگران، تهران، مرکز، 1386ش.
آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران (١٩٠٦-١٩١١م)، ترجمه رضا رضائی، تهران، بیستون، 1379ش.
احسایی، احمد بن زینالدین، شرح الزیاره، کرمان، چاپخانه سعادت، بیتا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، روزنامه خاطرات، بهکوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1377ش.
همو، مرآتالبلدان، بهکوشش عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدث، تهران، انـتشارات دانشگاه تهران، 1368ش.
امانت، عباس، تاریخ مدرن ایران، تهران، نشر نی، 1400ش.
براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه فتح الله مجتبایی، تهران، مروارید، 1361ش.
پری، جان. آر، «حیدری و نعمتی»، ترجمه محمد جلالی ماخانی، جندیشاپور، سال اول، شماره 4، 1394.
پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامۀ پولاک، ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1361ش.
تشکری بافقی، علیاکبر، کارکرد انجمن تبلیغی کلیسا در عصر قاجار، تاریخ ایران، ش5، 1391ش.
تحویلدار اصفهانی، حسین بن محمد ابراهیم، جغرافیای اصفهان، بهکوشش منوچهر ستوده، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1342ش.
حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
خداوردی تاجآبادی، محمد، «سیاستهای دولت قاجار در برابر شیخیه کرمان (1212-1250ق /1798-1834م)»، پژوهشهای تاریخی، سال چهارم، شماره 2 (پیاپی 14)، 1391ش.
دوگوبینو، کنت، سه سال در ایران، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران، بیجا، بیتا.
راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران (فرقههای مذهبی ایران)، تهران، امیرکبیر، 1373ش.
رفیعی، امیرتیمور، جواد عباسی کنگوری و رضا شعبانی صمغآبادی، «تأملی بر سه عامل اصلی شکلگیری بابیه»، جستارهای تاریخی، سال 12، شماره 2 (پیاپی 24)، 1400ش.
سالور(عین السلطنه)، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عین السلطنه، جلد 8، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، نشر اساطیر، 1374ش.
سعیدی سیرجانی، علیاکبر، وقایع اتفاقیه، تهران، نشر آسیم، 1383ش.
شیل، لیدی، خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو، 1362ش.
صفایی، ابراهیم، پنجاه نامهی تاریخی، تهران، کتابفروشی سخن، بیتا.
فسایی، حاج میرزا حسن، فارسنامه ناصری، بهکوشش منصور رستگار فسایی، تهران، امیرکبیر، 1367ش.
فشاهی، محمد رضا، تکوین سرمایه داری در ایران، تهران، انتشارات کوتنبرگ، 1361ش.
فصیحی، سیمین و مریم منصوری، «بررسی جرائم مذهبی در عصر ناصری (1264-1313ﻫق)»، تاریخ نو، شماره 10، 1394ش.
فوران، جان، مقاومت شکننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران)، ترجمه احمد تدین، تهران، انتشارات خدمات فرهنگی رسا، 1377ش.
کاتوزیان، همایون، دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، تهران، نشر مرکز، 1379ش.
کدیور، پریسا، پرده نشینان عصر ناصری: نگاهی به حیات اجتماعی زنان در عهد قاجار، تهران، گل آذین، 1396ش.
کربن، هانری، مکتب شیخی از حکمت الهی شیعه، ترجمه فریدون بهمنیار، تهران، چاپ تابان، 1347ش.
کرزن، جرج، ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش.
کرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، ج1، تهران، امیر کبیر، 1384ش.
کرمانی، حاج محمدکریم خان، موعظه در عقاید شیخیه، کرمان، چاپخانه سعادت، 1288ق.
کسروی، احمد، بهاییگری، بی جا، 1366ش.
کیوان قزوینی، عباسعلی؛ عباسی، محمود، استوار رازدار، در بیان عقاید و اعمال صوفیان، تهران، راه نیکان، 1387ش.
لوی، حبیب، تاریخ یهود در ایران، تهران، کتابفروشی بروخیم، 1339ش.
مالکوم، سرجان، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران، انتشارات یساولی، 1380ش.
مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، کتابفروشی خیام، 1347ش.
مدرسی چهاردهی، مرتضی، شیخیگری و بابیگری (فلسفه و اجتماع)، تهران، کتابفروشی فروغی، 1345ش.
مراغهای، حاج زین العابدین، سیاحت نامه ابراهیم بیک، به کوشش م. ع سپانلو، تهران، آگه، 1364ش.
میرجعفری، حسین، «منازعات حیدری و نعمتی در ایران»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 1، 1361ش.
میرجعفری، حسین، «حیدری و نعمتی»، آینده، شماره 10 و 11، 1362ش.
میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، تهران، بی نا، بیتا.
نایبیان، جلیل و قادر جودی سفیدان، «نگرشی بر وضعیت گروههای حیدری و نعمتی شهر تبریز در دوره صفویه و قاجار با تأکید بر عقاید مذهبی این گروهها»، پژوهشنامه تاریخ، سال 10، شماره 37، 1393ش.
نظام السلطنه، حسین قلی خان، خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی، بهکوشش معصومه مافی و دیگران، تهران، نشر تاریخ ایران، 1362ش.
نیاکویی، سید امیر، «ریشههای اجتماعی شورشهای بابیه در ایران»، فصلنامه سیاست، سال 37، شماره 3، 1387ش.
واتسن، رابرت گرنت، تاریخ ایران در دوران قاجاریه، ترجمه ع. وحید مازندرانی، تهران، امیرکبیر.
وزیری کرمانی، احمد علی خان، تاریخ کرمان، بهکوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، علمی، 1358ش.
_||_Abrahamiyan, Yervand, Īrān Biyn-i Duw Inqlāb,Translated by Kazem Firuzmand va Digaran, Tehran, Markaz, 1386 Sh.
Afary, Janet, Ingilāb-i Mashrūṭi-yi Īrān,Translated by Reza Rezaei, Tehran, Bīstūn 1379 SH.
Aḥsāyī, Aḥmad b. Zayn al-Dīn, Sharḥ-u al-Zīyara, Kerman, čāpkhāni-yi Saʻādat, Bī Tā.
Ietemad al-Saltaneh, Mohammad Hasan Khan, Rūznamiy-i Khaṭirāt, Revised by Iraj Afshar, Tehran, Amīr Kabīr, 1377 SH.
Ietemad al-Saltaneh, Mohammad Hasan Khan, Mirāt al-Buldān, Revised by Abdolhosssein Navaei wa Mirhashem Mohaddeth, Tehran, Intishārāt-i Dānishgāh Tehran, 1363 SH.
Amant, Abbas, Tārīkh-i Mudirn-i Īrān, Tehran, Nashr-i Niy, 1400 SH.
Browne, Edward, Tārīkh-i Adabīyāt-i Īrān, Translated by Fathollah Mojtabaei, Tehran, Murwārīd, 1361 SH.
Pari, Jan. Ar, “Ḥiydarī Wa Niʻmatī”, Translated by Mohammad Jalali Makhani, Jondishapur, Sāl-i Awwal, Sh 4, 1394.
Polak, Jakob Edward, Safarnāmi-yi Pūlāk, Īrān Wa Īrānīyān, Translated by Keykavus Jahandari, Tehran, Khārazmī, 1361 SH.
Tashakkori Bafghi, Ali Akbar, Kārkard-i Anjuman Tablīghī Kilīsā Dar ʻAṣr-i Qājār, Tārīkh-i Īrān, Sh 5, 1391.
Taḥwīldār Iṣfahānī, Husayn b. Muḥammad Ibrāhīm, Ǧughrāfīyā-yi Iṣfahān, Revised by Manuchehr Sotoudeh, Tehran, Muʻassisi-yi Muṭāliʻāt Wa Taḥqīqā Ijtimāʻī, 1342 SH.
Haeri, Abdolhadi, Tashayyuʻ Wa Mashrūṭīyat Dar Īrān, Tehran, Amīr Kabīr, 1364 SH.
Khodaverdi Tajabadi, Mohammad, “Sīyāsathā-yi Duwlat-i Qājār Dar Barābar-i Shiykhīyh-yi Kirmān (1212-1250q/1789-1834)”, Pazhūhishhā-yi Tārīkhī, Sāl-i čāhārum, No.2 (Payāpiy 14), 1391 SH.
Du Gobineau, Kont, Sih Sāl Dar Īrān, Translated by Zabihollah Mansouri, Tehran, Bī Jā, Bī Tā.
Ravandi, Murteza, Tārīkh-i Ijtimāʻī-yi Īrān (Firghihā-yi Maḏhabī-yi Īrān), Tehran, Amīr Kabīr, 1373 SH.
Rafiei, Amir teymur, Javad Abbasi wa Reza Shabani Samghabadi, “Taʼamulī Bar Si ʻĀmil-i Aṣlī-yi Shiklgīrī-yi Bābīyih”, Ǧustārhā-yi Tārīkhī, Sāl-i 12, Sh 2 (Payāpiy 24) 1400 SH.
Salur (Eyn al-Saltaneh), Qahreman Mirza, Rūznamih-yi Khāṭirāt-i ʻIyn al-Salṭanih, Vol.8, Revised by Masud Salur Wa Iraj Afshar, Tehran, Nashr-i Asāṭīr, 1374 SH.
Saeedi Sirjani, Ali Akbar, Waqāyiʻ Itifāqīyih, Tehran, NAshr-i Āsīm, 1383 SH.
Sheil, Lady, Khāṭirāt-i Liydī Shīl, Translated by Hossein Abu Torabiyan, Tehran Nashr-i Nuw, 1362 SH.
Safaei, Ibrahim, Panǧāh Nāmih-yi Tārīkhī, Tehran, Kitābforoushī-yi Sukhan, Bī Tā.
Fasaei, Haj Mirza Hasan, Fārsnāmih Nāṣirī, Revised by Mansur Fasaei, Tehran, Amīr Kabīr, 1367 SH.
Fashahi, Mohammadreza, Takwīn-i Sarmāyihdārī Dar Īrān, Tehran, Intishārāt-i Gutenberg, 1361 SH.
Fasihi, Simin Wa Maryam, “Barrasī Ǧarāʼim Mad̲h̲habī Dar ʻAṣr-i Nāṣirī (1264-1313q)”, Tārīkh-i Nuw, No.10, 1394.
Foran, John, Muqāwimat-i Shikannandeh (Tārīkh-i Taḥwulāt-i Ijtimāʻī-yi Īrān), Translated by Ahmad Tadayyon, Tehran, Intishārāt-i Khadamāt Farhangī Rasā, 1377 SH.
Katuziyan, Homayoun, Duwlat Wa Ǧāmiʻih Dar Īrān:Inqirāḍ Qājār Wa Istighrār-i Pahlawī, Translated by Hasan Afshar, Tehran, Nashr-i Markaz, 1379.
Kadivar, Parisa, Pardihnishīnān ʻAṣr-i Nāṣirī: Nigāhī Bi Ḥayāti Ijtimāʻī-yi Zanān Dar ʻAhd-i Qājār, Tehran, Gul Āzīn, 1396 SH.
Korbin, Hanry, Maktab-i Shiykhī AZ Ḥikmat-i Ilāhī Shīʻi, Translated by Fereydoon Bahmanyar, Tehran, čāp Tābān, 1374 SH.
Kurzon, Gurg, Īrān Wa Qaḍīyi-yi Īrān Translated by Wahid Mazandarani, Tehran, Bungah-i Tarjumih wa Nashr-i Kitāb, 1349 SH.
Kermani, Nazem al-Islam, Tārīkh-i Bīdarī Īrānīyān, Vol.1, Tehran, Amīr Kabīr, 1384 SH.
Kermani, haj Mohammad Karim Khan, Muwʻiẓih Dar ʻAqāid-i Shiykhīyih, Kerman, čāp Khānih-yi Saʻādat, 1288 AH.
Kasravi, Ahmad, Bahāyīgarī, Bī Jā, 1366 SH.
Keyvan Qazvini, Abbas Ali, Abbasi, Mahmoud, Ostovar Razdar, Dar Bayan-i ʻAqāid Wa ʻAmāl-i Ṣūfīyān, Tehran, Rāh-i Nīkān, 1387 SH.
Levy, Habib, Tārīkh-i Yahūd Dar Īrān, Tehran, Kitābfurūshī-yi Burūkhīm,1339 SH.
Malcom, Sir John, Tārīkh-i Īrān, Translated by Mirza Ismael Heyrat, Intishārāt-i Yasāvulī, 1380 SH.
Modarresi Tabrizi, Mohammad Ali, Riyḥānat al-Adab, Tehran, Kitābfurūshī-yi Khayyām, 1374 SH.
Modarresi Chahardehi, Morteza, Shiykhīgarī Wa Bābīgarī (Falsafi Wa Iǧtimāʻ, Tehran, Kitābfurūshī-yi Furūghī, 1345 SH.
Maraghei, Haj Zeyn al-Abedin, Sīyāhatnāmi-yi Ibrāhīm Beiyk, Revised by M. Sepanlou, Tehran, Āgah, 1364 SH.
Mirjafari, Hossein, “Munāziʻ āt-i Ḥiydarī Wa Niʻmatī Dar Īrān”, Maǧali-yi Dānishkadi-yi Adabīyāt Wa ʻUlūm-i Insānī Dānishgā Iṣfahān, No.1, 1361 SH.
Mirjafari, Hossein, “Ḥiydarī Wa Niʻmatī”, Āyandi, No.10, 11, 1362 SH.
Mirzayi Qomi, Abu al-Qasem, Ǧāmiʻ-u al-Shitāb, Bī Nā, Bī Tā.
Nayebiyan, Jalil Wa Qader Judi Sefidan, “Nigarishī Bar Waḍʻīyat Gurūhhā-yi Ḥiydarī Wa Niʻmatīy-i Shahr-i Tabrīz Dar Duri-yi Ṣafawīyih Wa Qāǧār Bā Taʼkīd Bar ʻAqāyid-i Maḏhabī-yi īn Grūhhā”, Pazhūhishnāmi-yi Tārīkh, Sāl- 10, No.37, 1393 SH.
Nezam al-Saltanih, Hossein Qoli Khan, Khāṭirāt Wa Asnād Husiyn Qulī Khān Niḏām al-Ṣalṭani Mā Fī, bi Revised by Masumih Mafi Wa Dīgaran, Tehran, Nashr Tārīkh Īrān, 1363 SH.
Niyakuei, Seyyed Amir, “Rīshihā-yi Ijtimāʻī-yi Shūrish-hāy Bābīyih Dar Īrān”, Faṣlānāmih Sīsat, Sal-i 37, Sh 3, 1387 SH.
Watson, Robert Gerant, Tārīkh-i Īrān Dar Duwrān Qāǧārī-yi, Translated by Vahid Mazandarani, Tehran, Amīr Kabīr.
Waziri Kirmani, Ahmad Ali Khan, Tārīkh-i kirmān, Revised by Mohammad Ibrahim Bastani Parizi, Tehran, ʻIlmī
