کهن‌الگو، یکی از اصطلاحات بنیادی روان‌شناسی یونگ است که شامل تصاویر کهن و افکار غریزی موجود در ناخودآگاه جمعی مشترک انسان‌ها است و به‌عنوان میراث مشترک بشری در ناخودآگاه فردی و گروهی تمامی انسان‌ها جای دارد. یکی از نمودگاه‌های اصلی ناخودآگاه بشری و به‌تبع آن، کهن‌الگوها، هنر و ادبیّات است؛ از این‌رو، امروزه نظریۀ کهن‌الگو در نقد روان‌شناسانۀ متون ادبی و صاحبان اثر، کاربرد فراوانی دارد. عارفان، به دلیل گام برداشتن در راه سیر و سلوک و طی کردن مراحل عرفانی و رسیدن به کمال، مستعد ارتباط با ناخودآگاه خویش هستند؛ از این‌رو، می‌توان با خوانشی متفاوت از خوانش‌های معمول در متون عرفانی، از نقد کهن‌الگویی، در بررسی و تحلیل شخصیّت آفرینندگان ادبی بهره برد. در مقالۀ حاضر، کهن‌الگوهای سایه، نقاب، آنیما و خود و همچنین چگونگی تبلور هر یک از آن‌ها در شخصیّت نجم‌الدّین رازی، با توجّه به اثر عرفانی مرصادالعباد، به روش تحلیلی_ توصیفی و به‌شیوۀ کتابخانه‌ای مورد نقد و بررسی قرارگرفته است. یافته‌ها، بیانگر این مطلب است که رازی با گذر از خودآگاهی به‌سوی ناخودآگاهی، با جنبه‌های منفی و مثبت روان خویش روبه‌رو می‌شود و با پشت سر گذاشتن ابعاد منفی روان، سایه‌های درون، برافکندن نقاب و دشواری‌های فراوانی که در مسیر خودشناسی و خودسازی داشته، سرانجام به تعادل و تکامل روانی و وحدت همۀ ابعاد وجود و فردانیّت دست می‌یابد. تفاصيل المقالة

علم روان‌شناسی، افراد را از نظر شخصیّت به دو تیپِ متمایز تقسیم کرده است: افراد برون‌گرا و درون‌گرا. مرز این دو طبقه را می‌توان از عملکرد ذهنِ افراد مشخّص کرد. فعالیّت ذهنِ هر فرد، مبنی بر چهار عملکرد استوار است: حس، شهود، تفکّر و احساس. حال اگر هر کدام از این عملکردها بر ذهن آدمی غالب شود، او از شخصیّتی برون‌گرا یا درون‌گرا برخوردار خواهد بود. در میان‌سالی با تحوّل روان، انسان به خودِ درونیِ خویش تمرکز می‌کند و از برون‌گرایی، به سمت درون‌گرایی متمایل می‌شود. مقالۀ حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و به شیوۀ کتابخانه‌ای انجام شده و با رویکرد نقد روان‌شناسی، درصدد واکاویِ شخصیّت نجم‌الدّین رازی در مرصادالعباد، براساس گرایش‌های برون‌گرایی و درون گرایی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که رازی، هر دو تیپ شخصیّتیِ برون‌گرا و درون‌گرا را در دوره‌های مختلف زندگی تجربه کرده است. ویژگیِ شخصیتیِ رازی براساس تیپ‌های روان‌شناختیِ هشت‌گانه، به تیپ‌های برون‌گرای متفکّر، برون‌گرای احساسی، برون‌گرای شهودی، درون‌گرای شهودی و درون‌گرای متفکّر نزدیک‌تر است. با در نظر گرفتنِ اینکه رازی یک عارف است، می‌توان گفت که غلبۀ تیپ درون‌گرای شهودی در شکل‌گیریِ تمایلات عرفانیِ وی دخیل بوده است. تفاصيل المقالة