این پژوهش با هدف ارزیابی عملکرد، تنوع فیتوشیمیایی اسانس و فعالیت آنتی‌اکسیدانی کموتیپ‌های مختلف گیاه مرزه بختیاری از رویشگاه های مختلف و شناسایی کموتایپ بهینه به‌عنوان رقم زراعی طی سال های 1389 و 1390 انجام شد. اندام‌های هوایی و گلدار هشت جمعیت از مرزه بختیاری (Saturejabachtiarica Bunge.) از نقاط مختلف استان‌های ایلام، گیلان غرب و یک نمونه کشت شده در گلخانه دانشگاه ایلام جمع‌آوری گردید. اسانس گیری با استفاده از دستگاه تقطیر با آب (طرح کلونجر)، آنالیز مواد موثره اسانس‌ها با استفاده از GC و GC/MS و عملکرد آنتی اکسیدانی نیز با استفاده از روش DPPH ارزیابی گردید. تجزیه واریانس داده ها نشان داد که بین جمعیت‌ها از نظر عملکرد، ترکیب فیتوشیمیایی و میزان فعالیت آنتی‌اکسیدانی اسانس اختلاف معنی داری وجود داشت. بیشترین و کمترین عملکرد اسانس به‌ترتیب مربوط به منطقه شلم (43/1 درصد) و گلخانه (44/0 درصد) بود. عمده ترکیبات اسانس گیاه شامل تیمول (30/87-28/39 درصد)، پارا- سیمن (63/15-30/0 درصد)، گاما-ترپینن (71/04-14/2 درصد) و کارواکرول (41/0-8 درصد) بودند. رتبه بندی جمعیت ها بر اساس دو مولفه اول نشان داد که بیشترین تنوع فیتوشیمیایی مربوط به جمعیت شلم بود. جمعیت های مناطق شلم، سورگه، کبیرکوه و قلارنگ از نظر خواص فیتوشیمیایی در مقایسه با بقیه جمعیت ها شباهت بیشتری نشان دادند. تجزیه کلاستر بر اساس درصد اجزای تشکیل دهنده اسانس،جمعیت ها را به سه کموتایپ مختلف تفکیک نمود. بالاترین و پایین ترین میزان فنل کل به‌ترتیب 91/0±5/292 (قلارنگ) و 08/1±04/194 (گردکان) میلی گرم پیروکتکول در میلی لیتر اسانس بود. فعالیت آنتی‌اکسیدانی جمعیت ها از 45/0±8/73 (بدره) تا 9/0±1/59 (گلخانه) درصد متغیر بود. بالاترین و پایین ترین میزان IC50 به‌ترتیب 67/0 و 40/0 میلی‌گرم بر میلی لیتر بود که در مقایسه با BHT (mg/ml11/0=IC50) رادیکال زدایی قابل قبولی داشتند. در پایان جمعیت های سورگه، قلارنگ، شلم، کبیر کوه، رنو و بدره (کلاستر دوم) به‌عنوان کموتایپ برتر جهت فرایند اهلی سازی معرفی گردید. Manuscript profile