صادرات به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی شناخته می شود و در شرایط کنونی، حضور در بازارهای جهانی امری اجتناب ناپذیر است، ضرورت توجه به پیچیدگی اقتصادی در اقتصاد مقاومتی می باشد، معمولاً در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف‌کنندۀ یک کشور قرار می گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی ایسـتادگی کرده و سـعی در تغییر ساختارهای اقتصادی موجود و بومی‌سازی بر اساس جهان‌بینی و اهداف دارد، هدف پژوهش حاضر، مدل سازی عوامل مؤثر بر اثربخشی آموزشی توسعه کسب و کارهای صادراتی استان مازندران از منظر پیچیدگی اقتصادی از طریق روش فراترکیب، بوده و بدین منظور، با جستجو در پایگاه های داده بین سال های 2009 تا 2020 و پس از ارزیابی مرحله ای آنها در نهایت 58 مقاله نهایی مورد تأیید قرار گرفتند که منجر به شناسایی 9 بعد شامل شبکه سازی صادرات، بازآفرینی دولت، آمایش سرزمینی ظرفیت های توسعه صادرات، تدوین استراتژی توسعه صنعتی، آینده پژوهی و آینده نگری مبتنی بر پیچیدگی اقتصادی، ایجاد رصدخانه علم و فناوری، الگوبرداری هدفمند و هوشمندانه، مدیریت استعداد سرمایه انسانی، هم تکاملی سیاست گذاری بوده و متغیرهای شناسایی شده از لحاظ سطح مدل، نوع، اساس و حیطه تمرکز مورد توجه بوده است. پیشنهاد می گردد به منظور بهبود مدیریت کسب و کارهای صادراتی در استان مازندران بر اساس رویکرد پیچیدگی اقتصادی باید متغیرهای 9 گانه استخراج شده بکار گرفته شود. Manuscript profile