رهیافتی به ذهن مندی در علم النفس فخرالدین رازی

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

فاطمه ملبوبی ¹ (دانشجوی دکترای فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیرشهید رجایی، تهران،)
عین الّله خادمی ² (استاد فلسفه وکلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران)
عبدالله صلواتی ³ (دانشیار فلسفه وکلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران)
رضا درگاهی فر ⁴ (پژوهشگر وابسته به مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران)

تاریخ دریافت : 1402/02/06 تاریخ پذیرش : 1402/03/14 تاریخ انتشار : 1402/04/01

کلید واژه: ذهن, نفس, فخر رازی, ذهنمندی, حالات ذهنی,

چکیده مقاله :

فخررازی متکلم شهیر مسلمان، آراء قابل توجهی در بحث علم النفس فلسفی دارد. او نفس را جوهری مغایر بدن می‌داند، و تعدادی از حالات نفسانی و برخی ویژگی‌های آنها را نیز بررسی کرده است. پژوهش حاضر به این پرسش می‌پردازد که حالات و کیفیات نفس از دیدگاه فخر رازی با ذهنمندی در فلسفه ذهن معاصر چه نسبتی دارند؟ از این رو ابتدا رابطه‌ی حالات ذهنی با یکدیگر را در فلسفه‌ی ذهن مشخص کرده و بر این اساس، آرای فخر درباره‌ی حالات و کیفیات نفس بررسی می‌گردد. او با نقد تعاریف ابن سینا از درد و لذت، به نکات ارزشمندی که امروزه در فلسفه ذهن معاصر مطرح است اشاره کرده است. حاصل این پژوهش این است که برخی از شباهت‌ها در آراء فخر رازی با ذهنمندی معاصر یافته شد از جمله این که او به کیفیت پدیداری حالات احساسی و ادراکی در آرائش اشاره کرده و همواره تلاش برای اثبات این ویژگی داشته است. او همچنین به علم که از حالات شناختی است، توجه کرده و به نظر می‌رسد با طرح نظریه‌ی اضافه، حالت توجه آگاهانه‌ای را که برای نفس حاصل می‌شده، مورد نظر داشته است. در این جستجو به برخی اختلافات نیز اشاره می‌شود از جمله این که او به ویژگی‌ها و چگونگی حصول دیگر حالات شناختی همچون قصد، آرزو، میل داشتن و ... نپرداخته است و مفهوم حیث التفاتی در فلسفه‌ی ذهن با نظریه‌ی اضافه‌ی فخر تفاوت دارد. همچنین رویکرد فخر رازی و ذهنمندی معاصر از دو جهت با یکدیگر متفاوت هستند: 1- پیش فرض‌های فخر رازی و فلسفه‌ی ذهن معاصر در نفس داشتن تفاوت دارد. 2- به دلیل چارچوب تاریخی، هدف او در طرح این مباحث، پاسخ به مسائل متفاوت از مسائل فلسفه‌ی ذهن معاصر بوده است.

چکیده انگلیسی:

In the contemporary era, thinkers abandoned the issue of the mind in a way that gives rise to the idea that it is essence or material, and addressed the issue of what are mental states, what are their characteristics? On the other hand, Islamic thinkers has always been concerned to the human soul. Fakhr Razi, a famous Muslim theologian, has significant opinions in the discussion of philosophical psychology. He considers the soul to be different from the body, and he has studied a number of soul states and some of their characteristics. The current research deals with the question: what is the relationship between the states and qualities of the soul from Fakhr Razi's point of view and mentality in the contemporary philosophy of mind? In this search, some similarities between Fakhr Razi's opinions and contemporary mentality will be clarified; Emotional states such as pain and pleasure, and perceptual states from the point of view of Fakhr have certain characteristics such as the phenomenality and direct experience of these states for the soul. He has criticized Ibn Sina for not paying attention to these states in the definition of pleasure and pain. He also paid attention to science, which is one of the cognitive states, and it seems that by proposing the addition theory, he intended the consciousness for soul.

منابع و مأخذ:

افلاطون. (1337). مجموعه آثار، ترجمه حسن لطفی، تهران: دانشگاه تهران.

حقی، علی، زختاره، ملیحه. (1389). «پژوهشی در حیث التفاتی برنتانو و تطبیق آن با نظریه اضافه فخررازی»، نشریه الهیات تطبیقی، ص 39- 52 ، شماره 4.

ذبیحی، محمد، ‌پاشایی، محمدجواد. (1391). «نقد و بررسى وجود ذهنى از دیدگاه فخررازی»، پژوهشهای فلسفی کلامی، ص 205-225، شماره 51 .

رازی، محمد بن عمر. (1986). الاربعین، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.

همو. (1384). شرح اشارات و تنبیهات، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

همو. (1373). شرح عیون الحکمه، تهران: مؤسسه الصادق.

همو. (1411). مباحث المشرقیه، قم: انتشارات بیدار.

همو. (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.

همو. (1407). مطالب العالیه، بیروت: دارالکتاب العربیه.

همو. (1406). النفس و الروح و شرح قواهما، تهران: بی نا.

صدرالمتألهین. (1981). الحکمةالمتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، ج 4 و ج 8 ، بیروت: داراحیاء التراث.

مسلین، کیت. (1391). ترجمه مهدی ذاکری، درآمدی بر فلسفه ذهن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

همتی مقدم، احمدرضا، صبوحی، علی.(1391). نظریه‌های مادی انگارانه ذهن، قم: پژوهشکده فلسفه و کلام.

- Descartes, René. (2003). The Principles of Philosophy, University of Glasgow.  

-Kim, Jaegwon.(2011). PHILOSOPHY OF MIND, usa: westview press

- kind, Amy. (2020). PHILOSOPHY OF MIND THE BASICS, usa: Routledg

- Samuel Guttenplan. (1994). A Companion to the Philosophy of Mind, usa: Blackwell Publishers Ltd

- Ludwig, Kirk. (2003). <The Mind–Body Problem: Blackwell Guide to Philosophy of Mind, USA, Blackwell Publishing Ltd

- Garvey, James. (2011). The Continuum Companion to Philosophy of Mind, new York: Continuum publishing