شریعت در قیاس با طریقت در داستان موسی و شبان مثنوی

محورهای موضوعی : مسیحیت

اکرم اقدسی ¹ , شهرام پازوکی ²

1 - ادیان و عرفان، الهیات، علوم و تحقیقات، تهران، ایران
2 - استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1399/02/27 تاریخ پذیرش : 1399/02/27 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: شریعت, طریقت, تشبیه, تنزیه, موسی(ع), شبان,

چکیده مقاله :

شریعت، طریقت و حقیقت سه مرحله جداناپذیر از مقامات معنوی و مدارج دینی کمال انسانی است که می‌توان آن را به پوست، مغز و روغن بادام تشبیه کرد. هر دینی از سه جنبة شریعت، طریقت و حقیقت تشکیل می‌شود و شریعت ناظر به احکام و آداب ظاهری دین، طریقت ناظر به معنا و آداب قلبی و حقیقت همان مطلوب و مقصود اصلی هر دینی است؛ از این منظر، تمام ادیان دارای مقام طریقتی هستند که در تاریخ اسلام این طریقت به عنوان تصوف نامیده شده است. منتهی نکته‌ای که در این‌جا وجود دارد این است که اسلام از آن جهت که جامعیّت دارد، هم شریعت و هم طریقت در این دین حضوری متعادل و متساوی دارند اما در ادیان دیگر معمولاً یکی بر دیگری غلبه داشته است؛ مثلاً در مسیحیت طریقت غالب است و در دین یهود شریعت غالب شده است؛ این است که دین یهود به شریعت‌مداری و دین مسیح به طریقت‌مداری مشهور است. اما حقیقت فراتر از ظاهر همة ادیان است و شریعت و طریقت راه‌های رسیدن به آن محسوب می‌شود. از این روست که در قرآن کریم واژة دین به صورت جمع به کار نرفته و همه جا سخن از دین است نه ادیان. قصة موسی و شبانِ مثنوی یکی از شاهکارهای مولوی از این جنبه به دور نیست و نگارنده در این مقاله این قصه را از دو منظر شریعت، طریقت و حقیقت و تشبیه و تنزیه نگریسته است. سپس با توجه به توضیحات مذکور، این اشارات را در خود ابیات قصه شرح می‌دهد.

چکیده انگلیسی:

Law, Path and Truth are three inseparable stages of human perfection that can be likened to the skin, kernel and the oil of almond. Each religion is composed of three aspects of Law, Path, and Truth which respectively are the appearance, the meaning and the ideal or the main purpose religion. From this perspective, all religions have a mystical aspect, Path, which is called Sufism in Islam. Nevertheless the point here is that since in Islam due to its comprehensiveness, Law and Truth are equal and balanced. In other religions, one has usually dominated one another, for example in Christianity Path is dominant, in contrast, in Judaism, Law is dominant. That is, the Jewish religion is famous for its law and Christianity for its Path. However, Truth is something beyond the appearance so Law and Path are the ways to reach it. Therefore in the holy Quran, the word "religion" is not used collectively. This idea is clearly reflected in "Moses and Shepherd" of Romi's Masnavi. In this article we look at this story from two perspectives: firstly we survey the concepts of Law, Path and Truth and secondly interpret it according to the theological concepts of God Likeness and Uniqueness.

منابع و مأخذ:

ـ اکبرآبادی، ولی محمّد، شرح مثنوی موسوم به مخزن الاسرار، ج2، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، نشر قطره، 1383ش.

ـ آملی، حیدربن علی، أسرار الشریعة و أطوار الطریقة و أنوار الحقیقة، ترجمه محمّد خواجوی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362ش.

ـ انقروی، رسوخ الدین اسماعیل، شرح کبیر انقروی، ترجمه عصمت ستار زاده، انتشارات زرین، تهران، 1374ش.

ـ پازوکی، شهرام، عرفان و هنر در دوره مدرن، نشر علم، تهران، 1393ش.

ـ همو، حکمت مسیحی، تهران، نشر مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1395ش.

ـ حرعاملی، محمّدبن الحسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، به‌تصحیح و تحقیق عبدالکریم الربانی الشیرازی، ج27، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1403ق. 

ـ زرین کوب، عبدالحسین، بحر در کوزه، تهران، انتشارات علمی، 1368ش.

ـ همو، پله پله تا ملاقات خدا، تهران، انتشارات علمی، 1371ش.

ـ همو، سرّ نی، 2 جلد، تهران، انتشارات علمی، 1372ش.

ـ همو، نردبان شکسته، تهران، انتشارات علمی، 1372ش.

ـ همو، «مثنوی معنوی: شریعت و طریقت»، کلک، آبان، ش68، 69 و 70، آذر و دی 1374ش.

ـ زمانی، کریم، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتردوم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1375ش. 

ـ سروش، عبدالکریم، «قصه موسی و شبان در رازهای نهان»، فصلنامه دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، پاییز و زمستان 1370و بهار 1371ش.

ـ سلیمانیان، حمیدرضا، «در نسبتِ شریعت و عرفان»، زبان و ادب، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 18، شماره 38، پاییز و زمستان 1394ش.

ـ سیوطی، جلال الدین عبدالرضا، الاتقان فی علوم القرآن، ج1، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، 1414ق.

ـ شهیدی، سید جعفر، شرح مثنوی، ج 4، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380ش.

ـ شیمل، آنه ماری، «موسی و شبان در متون عرفانی»، عرفان پلی میان فرهنگ‌ها، ترجمة آویسا خواجه نوری، ج1، انتشارات دانشگاه تهران و مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، بهار 1383.

ـ صاحب معالم، شیخ حسن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، به اهتمام مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، 1362ش.

ـ فروزانفر، بدیع الزمان، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1347ش.

ـ کلینی رازی، ابی جعفر بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی ، با ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات قائم، بی تا.

ـ گولپینارلی، عبدالباقی، نثر و شرح مثنوی شریف، به کوشش توفیق سبحانی، دفتر دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371ش.

ـ محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، ج5، انتشارات دارالحدیث.

ـ مولوی، جلال الدین محمّد، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، مقدمه، تصحیح نیکلسن، تهران، ناهید، 1375ش.

ـ همایی، جلال الدین، مولوی نامه، ج1، تهران، شورای عالی فرهنگ و هنر، 1354ش.